Biologiczna koncepcja uwzględniająca relaksację Antoniego Kępińskiego i jej zmodyfikowana wersja Antoniego Kępińskiego i jej zmodyfikowana wersja

1.3.6. Biologiczna koncepcja uwzględniająca relaksację Antoniego Kępińskiego i jej zmodyfikowana wersja Andrzeja Kokoszki wraz z jego wielopoziomowym modelem stanów świadomości w relaksacji

W tej części pracy została przeanalizowana pod kątem związków z relaksacją: koncepcja metabolizmu informacyjnego Antoniego Kępiń-skiego i jej zmodyfikowana wersja Andrzeja Kokoszki.

Biologiczna koncepcja metabolizmu in-formacyjnego Antoniego Kępińskiego (1918 – 1972), a w istocie koncepcja przetwarzania informacji, była próbą odejścia od stanowiska mechanistycznego, w którym psychika w spo-sób mechaniczny oddziałuje na ciało i zawia-duje nim.

W takich pracach, jak: „O biologiczny model w myśleniu psychiatrycznym” oraz: „Melancho-lia” i „Schizofrenia”¹⁶¹ Kępiński definiował poję-cie metabolizmu energetyczno-informacyjnego.

Przez to pojęcie badacz określił Ŝycie, a w szczególności dwa jego podstawowe procesy: metabolizm energetyczny,

160 W tabeli 10–1. Values of Variables for Maximizing Probability of Good or Bad Trip, zawartej w rozdziale 10.: Using Drugs to Induce Altered States, dostępnym na stronie www:

http://www.druglibrary.org/special/tart/soc10.htm (15.12.2011).

161 Por.: A. Kępiński, O biologiczny model w myśleniu psychiatrycznym, „Psychiatria Polska”

1970, nr 4, s. 373–378; tenŜe, Melancholia, Warszawa 1979; tenŜe, Schizofrenia, Warszawa 1979.

Zdj. 12. Antoni Kępiński

czyli przemianę materii oraz metabolizm informacyjny, dostarczający informacji chociaŜby o źródłach energii, czyli o pokarmie.

W procesie ewolucji wzrosło znaczenie drugiego metabolizmu, aŜ niekiedy przekroczyło wartość pierwszego, jak u człowieka, który potrafi za pewne war-tości nawet poświęcić swoje Ŝycie, czy rezygnować z zaspokajania potrzeb fizjo-logicznych. Metabolizm informacyjny jest nazwą koncepcji przetwarzania in-formacji, opierającej się na modelu funkcjonowania komórki organizmu¹⁶². Kę-piński zauwaŜył, Ŝe trzy zasadnicze elementy przeŜyć człowieka znajdują swoje odniesienie w budowie komórki: kategoria „ja” to jądro komórkowe, granica oddzielająca świat zewnętrzny od wewnętrznego to błona komórkowa, a porzą-dek przestrzenno-czasowy regulujący przeŜycia jest jak struktury wewnątrzko-mórkowe odpowiedzialne za produkcję specyficznego rodzaju białka. „Ja” steru-je aktywnością psychiczną steru-jednostki, granice chronią psychikę przed naporem bodźców zewnętrznych i wewnętrznych, struktury czynnościowe (percepcja i aktywność), które odbierają z otoczenia, przetwarzają i asymilują informację są analogiczne do siateczki endoplazmatycznej oraz lizosomów, podobnie jak cen-tra energii waŜnej dla dynamiki Ŝyciowej przypominają mitochondria komórko-we. Aby cały ten system funkcjonował, musi zachodzić, choć w małym stopniu, wymiana informacji z otoczeniem. JuŜ najprostsze istoty Ŝywe posiadają zdol-ność reagowania na odbierane przez siebie sygnały otoczenia, co wiąŜe orga-nizm ze światem. Dzięki informacji świat zewnętrzny przenika do świata we-wnętrznego – psychiki. Zarówno dopływ energii, jak i informacji, wydają się być niezbędne do prawidłowego funkcjonowania Ŝywego organizmu. Niedobór informacji wywołuje zaburzenia w jego funkcjonowaniu, a nawet śmierć, a ich nadmiar przez przeciąŜenie, przemęczenie i dezorganizację metabolizmu infor-macyjnego moŜe wywołać te same konsekwencje. Przykładami takich zaburzeń w wymiarze subiektywnym są: uczucie niedosytu, przykrości oraz lęk. Struktura czynnościowa przenika cały układ nerwowy, ale jednocześnie wymyka się bada-niom, inaczej niŜ struktury anatomiczne ciała¹⁶³.

Metabolizm informacyjny posiada dwie fazy: pierwsza, zlokalizowana w niŜszych strukturach mózgu, odpowiada za proste reakcje związane ze środo-wiskiem, a druga, zlokalizowana w korze mózgowej, za aktywne i złoŜone za-chowania związane ze środowiskiem. Metabolizm informacyjny posiada rów-nieŜ swoje centrum kontroli – „ja” oraz struktury, które odbierają, przetwarzają oraz przyswajają informację, a takŜe kierują działaniami organizmu. Funkcjo-nowanie odbywa się w czasie i przestrzeni, w oparciu o rozwój filo- i ontogene-tyczny organizmu oraz planowanie celów. Tworzony zindywidualizowany obraz świata powstaje w oparciu o zasadę prawdopodobieństwa, to, co mieści się w strukturze wymiany informacji jest prawdopodobne, a co się nie mieści, jest nieprawdopodobne. Oprócz porządku czasowo-przestrzennego istnieje porządek

162 Tę część pracy opracowano w oparciu o: Tajniki świadomości. Zarys ogólnej teorii relaksacji A. Kokoszki. Por.: A. Kokoszka, dz. cyt., s. 35.

163 TamŜe, s. 36–37.

wartościujący. W oparciu o hierarchię wartości podejmowane są decyzje, co stanowi jedną z podstawowych cech Ŝycia. System wartości posiada trzy poziomy: 1) biolo-giczny, stanowiący biologiczne wyposaŜenie człowieka, tylko w niewielkim stopniu podlegające jego kontroli, 2) emocjonalny, określający emocjonalne relacje z oto-czeniem, funkcjonujący przez kompleksy poznawczo-emocjonalne, wytwarzane w dzieciństwie, a takŜe w sytuacjach urazowych i utrwalane przez powtarzanie, 3) społeczno-kulturowy, wyznaczający cele, obraz poŜądanego „ja” oraz „idealną hierarchię wartości”. Pierwsze dwa poziomy znajdują się poniŜej progu świadomo-ści, tworzą „realną hierarchię” wartoświadomo-ści, opierającą się na utrwalonych tendencjach, nawykach i postawach, i właśnie ta hierarchia odgrywa waŜniejszą rolę w procesie podejmowania decyzji. Jednak ostateczna decyzja jest wypadkową obu hierarchii, co pozwala częściowo kontrolować zachowania zgodnie z własną wolą¹⁶⁴.

Dzięki mechanizmom fizjologicznym utrzymywany jest porządek w metaboli-zmie energetycznym. W metabolimetaboli-zmie informacyjnym porządek jest osiągany dzięki nieustannemu wysiłkowi, w większości nieuświadomionemu, polegającemu na właściwej selekcji informacji dochodzącej z organizmu i z zewnątrz oraz na właści-wej formie zachowania się. Te działania integracyjne odbywają się na wielu pozio-mach i mają charakter ewolucyjny. Organizmom niŜszym pozwalają przeŜyć i utrzymać swój gatunek, człowiek dodatkowo narzuca własną strukturę otoczeniu.

NiŜsze procesy integracji podporządkowane są strukturom wyŜszych poziomów organizacji. Napięcie wewnętrzne i niepokój powstają, gdy człowiek doświadcza monotonii i nudy, czyli zbyt duŜego prawdopodobieństwa, a niepewność, poczucie zagroŜenia i zagubienia się powstają, gdy pojawiają się niezwykłe przeŜycia, czyli w ramach zbyt małego prawdopodobieństwa, czy teŜ niezgodności z posiadaną strukturą informacji. A. Kępiński pisał: „Uczucie lęku występuje na dwóch krańcach wymiany sygnalizacyjnej z otoczeniem – na krańcu zbyt duŜego prawdopodobień-stwa, kiedy nic nowego i niezwykłego zdarzyć się nie moŜe, i na krańcu małego prawdopodobieństwa, gdy wszystko, co otacza, staje się dziwne i niezwykle”¹⁶⁵. Humor czy komizm moŜe się wyłonić przez „przedstawienie struktury nieprawdo-podobnej, która jednak okazuje się niegroźna i nie narusza utrwalonego sposobu widzenia świata. To, co ma największy stopień prawdopodobieństwa, w końcu więc zwycięŜa”¹⁶⁶. Lęk, subiektywny wyraz zachwiania porządku metabolizmu informa-cyjnego, jest tym większy, im odbierany sygnał jest mniej prawdopodobny, czyli mało zgodny z posiadaną strukturą interakcji z otoczeniem. Jest on mniejszy w przypadku świadomego zaŜycia narkotyków, niŜ w nieuświadomionym zatruciu, chorobie psychicznej lub przypadkach kataklizmu¹⁶⁷.

Marzenia (na jawie), myślenie, planowanie i marzenia senne są typem struk-tur czynnościowych. Pod wpływem nacisku rzeczywistości myślenie i planowa-nie ulegają zahamowaniu, ale marzenia są bardziej swobodne i znajdują się pod

164 TamŜe, s. 37–40.

165 A. Kępiński, Psychopatologia nerwic, Warszawa 1979, s. 133.

166 TamŜe.

167 A. Kokoszka, dz. cyt., s. 40–41.

wewnętrzna kontrolą. Z kolei marzenia senne, mimo ograniczonego oddziały-wania rzeczywistości, są zazwyczaj poza kontrolą. Podczas czuoddziały-wania człowiek jest z otoczeniem w układzie sprzęŜenia zwrotnego. W zaleŜności od stopnia związku z otoczeniem jest jego jakość poczucia rzeczywistości, na przykład podczas snu gwałtownie ona spada. Podobnie jest z poczuciem racjonalności – logicznego myślenia i działania. We śnie rzeczywistość tworzą marzenia sen-ne, na jawie jest to otaczająca nas rzeczywistość dostępna zmysłami. Jeśli psy-chozę potraktuje się jako sen na jawie, to zaburzenia poczucia rzeczywistości zdają się zmierzać w jej kierunku¹⁶⁸.

Odwołując się do koncepcji metabolizmu informacyjnego moŜna stwierdzić, Ŝe zmiany między snem a czuwaniem polegają na zmienianiu się proporcji mie-dzy progiem wraŜliwości na bodźce ekstero- i interoceptywne (z wnętrza organi-zmu), podczas czuwania próg wraŜliwości na bodźce z wnętrza organizmu jest niŜszy, a wyŜszy w stosunku do bodźców zewnętrznych¹⁶⁹.

Jeśli stan relaksacyjny ma miejsce podczas zasypiania (i budzenia się), to jest stanem, w którym następuje swoista reorganizacja tych procesów, słabną bodźce eksteroceptywne, a zwiększa się wraŜliwość organizmu na bodźce interoceptywne. Świadomość balansuje pomiędzy jawą a snem. Zastosowa-nie technik relaksacyjnych ma umoŜliwić relaksację kontrolowaną organi-zmu, czyli świadomego ustabilizowania się go na tym poziomie, swoistego wywaŜenia się pomiędzy progami wraŜliwości na bodźce zewnętrzne i we-wnętrzne. Relaksacja byłaby więc w świetle koncepcji Kępińskiego stanem zrównowaŜenia wraŜliwości na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, bez domi-nacji którejkolwiek ze stron.

Koncepcję A. Kępińskiego rozbudował Andrzej Kokoszka (urodzony w 1957 roku), obecnie prof. dr hab. nauk medycznych związany naukowo i zawodowo z Uniwersytetem Medycznym w Warszawie, autor kilkunastu ksiąŜek naukowych¹⁷⁰, dodając do niej elementy tzw. podstawowego rytmu aktywność-wypoczynek, teorii pierwotnie rozwijanej m. in. przez N. Kleit-mana. Naukowiec ten w jednej ze swoich prac postawił hipotezę o istnieniu rytmu trwającego około 90 minut, powodującego cykliczne zmiany

168 TamŜe, s. 42–43.

169 TamŜe, s. 43.

170 W tym wydanej niedawno w j. angielskim pracy: A. Kokoszka, States of consciousness. Mo-dels for psychology and psychotherapy, New York 2007. W ksiąŜce tej, będącej swoistym podsu-mowaniem wysiłków badawczych i syntezą uzyskanych wyników naukowych, autor znacznie rozbudował poruszane w swoich niektórych wcześniejszych pracach treści dotyczące zagadnień, m. in.: teorii świadomości, samoświadomości oraz zmienionych stanów świadomości, w tym:

zjawisk: halucynacji, stanów mistycznych, jak doświadczenia szczytowe opisywane przez A. Maslowa, doświadczeń hipnotycznych, bliskich śmierci i „poza ciałem”; klasycznych i współ-czesnych modelów i teorii świadomości; Ogólnej Teorii Relaksacji opartej na Mechanizmie Za-bezpieczenia Kulturowego, Metabolizmie Informacyjnym oraz Podstawowym Cyklu Aktywności-Odpoczynku, klasyfikacji zjawisk relaksacyjnych jako: stany i techniki relaksacyjne, Wielopozio-mowego Modelu Stanów Relaksacyjnych oraz Ewolucyjnego Modelu w relaksacji, uwzględniają-cego zjawiska medytacji i hipnozy.

ści wyobraźni nie tylko podczas snu, ale równieŜ w stanie czuwania¹⁷¹. W jednej z kolejnych prac¹⁷² badacz przytoczył ponad 50 publikacji na po-twierdzenie swej hipotezy, odwołując się do badań wskazujących na około 90-minutową oscylację, m.in. naukowców:

– D.F. Kripke i D. Sonnenscheina¹⁷³ w aktywności wyobraźni;

– P. Lavie’go, C.M. Levy’ego i F.L. Collidge’a¹⁷⁴ w intensywności wzroko-wych iluzji;

– D. Gophera i P. Lavie’go¹⁷⁵ w dokładności koordynacji motorycznej;

– W.C. Orra, H.J. Hoffmana, F.W. Heggesa¹⁷⁶ w czasie behawioralnych reakcji;

– R. Kleina i R. Armitage’a¹⁷⁷ w jakości wykonywanych zadań poznawczych;

– C. Manseau i R.J. Broughton¹⁷⁸, a takŜe M. Okawy, M. Matouska i I. Petersena¹⁷⁹ oraz innych badaczy w róŜnych specyficznych zapisach EEG¹⁸⁰.

Ponadto uczeni powiązali rytm aktywność-wypoczynek z czasem snu, od-najdując związek miedzy wyobraźnią wzrokową a aktywnością prawej półkuli mózgu oraz z oscylującą dominacją aktywności półkul mózgowych¹⁸¹.

Integrujący model głównych stanów świadomości A. Kokoszki zawiera cztery podstawowe stany świadomości: Zwyczajne Stany Świadomości (ZSŚ), Odmienne Stany Świadomości (OSŚ), sen REM i sen NONREM. Dwa pierwsze mają miejsce podczas stanu czuwania, dwa kolejne podczas snu. Zostały one opisane z uwzględnieniem odniesień do dziesięciu wymiarów: rytmów biolo-gicznych, głównie wspomnianego na wstępie Podstawowego Rytmu Aktywność – Wypoczynek opisanego przez Kleitmana, ale teŜ innych rytmów biologicz-nych; aktywności dwóch systemów fizjologicznych, wywołującego sen i wywo-łującego aktywność; dominującej aktywności danej półkuli mózgu; progu recep-cji bodźców ze środowiska i własnego ciała; perceprecep-cji bodźców pochodzących z zewnątrz i ciała bądź umysłu; dominacji wyobraźni (spontanicznej lub

171 Chodzi tu o pracę: N. Kleitman, Sleep and wakefulness, Chicago 1963.

172 Chodzi tu o pracę: N. Kleitman, Basic rest- activity cycle – 22 years latter, „Sleep” 1982, nr 4, s. 311–317.

173 D.F. Kripke, D. Sonnenschein, A biologic rhythm in walking fantasy, [w:] The stream of con-sciousness, red. J. Singer, K. Pope, New York 1978.

174 P. Lavie, C.M. Levy, F.L. Collidge, Ultradian rhythms in the perception of the spiral aftereffect,

„Physiological Psychology” 1975, nr 3, s. 144–146.

175 D. Gopher, P. Lavie, Short-term rhythms in the performance of simple motor task, „Journal of Motor Behavior” 1980, nr 12, s. 207–209.

176 W.C. Orr, H.J. Hoffman, F.W. Hegges, Ultradian rhythms in the extended performance, „Aeoros-pace Medicine”1974, nr 45, s. 995–1000.

177 R. Klein, R. Armitage, Rhythm in humane performance: 1 ½ hour oscillation in cognitive style,

„Science” 1979, nr 204, s. 1326–1328.

178 C. Manseau, R.J. Broughton, Bilaterally synchronous ultradian EEG rhythms in awake adult humans, „Psychophysiology” 1984, nr 21, s. 690–695.

179 M. Okawa, M. Matousek, I. Petersen, Spontaneous vigilance fluctuaction in the daytime, „Psy-chophysiology” 1984, nr 21, s. 207–211.

180 Za: A. Kokoszka, dz. cyt., s. 44.

181 TamŜe, s. 46–47.

rowanej na cel); dominacji aktywnej (związanej z działaniami) albo pasywnej (związanej z kontemplacją) postawy umysłu; stopnia kontroli nad treścią i formą przeŜyć; stopnia poczucia racjonalności doświadczanych przeŜyć; stopnia sprzę-Ŝenia zwrotnego świadomości i otoczenia¹⁸².

Zmienione stany świadomości to wszystkie inne stany poza ZSŚ, a więc stany snu i OSŚ (wraz ze stanami ultra-świadomości¹⁸³ opisanymi przez S.R.

Deana)¹⁸⁴. Dla przykładu, w ZSŚ przeŜy-cia wynikają głównie z zewnętrznej sytu-acji, a w OSŚ z wnętrza psychiki. To w odmiennych stanach świadomości domi-nuje: faza wypoczynku (w Podstawo-wym Rytmie Aktywność–Wypoczynek), półkula mózgu podporządkowana (za-zwyczaj prawa), recepcja bodźców z wewnętrznych źródeł stymulacji, kon-templacja nad działaniem, ponadto za-znacza się spontaniczna, wysoka aktyw-ność wyobraźni i pasywna postawa umy-słu. To właśnie ten stan opisywał Benson wraz ze współpracownikami jako hipo-metaboliczny i był interpretowany jako reakcja trofotropowa¹⁸⁵, a następnie został zinterpretowany przez Bensona jako reakcja relaksacyjna¹⁸⁶. Co interesujące, krytyk Bensona, badacz D.S. Holmes stwierdził, Ŝe zmiany fizjologiczne, wykazane przez Bensona jako specyficzne dla medytacji, takimi nie są, a dotyczą w ogóle sytuacji wypoczynku¹⁸⁷. Kokoszka powtórzył za Holmes’em, Ŝe „reakcja relaksacyjna”, opisana przez Bensona, występuje równieŜ w stanach biernego odpoczynku¹⁸⁸.

A. Kokoszka w swych pracach zauwaŜył, nawiązując do teorii metabolizmu informacyjnego oraz rytmu aktywność–wypoczynek, Ŝe ośrodkowy układ ner-wowy, a właściwie będąca jego funkcją psychika potrzebuje odpowiedniego rytmu dostarczania i przyjmowania informacji docierających z zewnętrznych bądź z wewnętrznych źródeł stymulacji (dostarczanych przez pamięć i

182 TamŜe, s. 46.

183 Charakterystyka nadzwyczajnych stanów świadomości z odniesieniem do badań S.R. Deana (stany ultraświadomości) oraz J. Davidsona (stany nadświadomości) została przytoczona w dalszej części podrozdziału.

184 A. Kokoszka, dz. cyt., s. 46.

185 R.K. Wallace, H. Benson, A.F. Wilson, dz. cyt.

186 Chodzi tu o pracę Bensona: The Relaxation Response, „Reakcja relaksacyjna” z 1975 r.

187 A. Kokoszka, dz. cyt., s. 47–48. Chodzi tu o pracę: D.S. Holmes, Meditation and somatic arousal reduction: a review of the empirical evidence, „American Psychologist” 1984, nr 39, s. 1–10. To ujęcie autor potwierdził w swej nowej pracy, zob.: A. Kokoszka, Wprowadzenie do terapii…, Kraków 2009. KsiąŜka ta zawiera część piątą zatytułowaną „Relaksacja”.

188 TamŜe, s. 234.

Zdj. 13. Andrzej Kokoszka

nię). Istnieją dwa mechanizmy ochronne metabolizmu informacyjnego. W sytu-acji niedoboru informsytu-acji z zewnątrz aktywizuje się wyobraźnia o moŜliwym róŜnym stopniu wyrazistości, aŜ po halucynacje, wyobraŜenia uznawane przez doświadczającego za realne. Zmniejsza się racjonalność przeŜyć, a w sytuacjach deprywacji sensorycznej następuje dezorganizacja aktywności psychicznej. Jed-nak są to sytuacje eksperymentalne, a na co dzień sytuacja niedoboru informacji zdarza się rzadko. Gdy istnieje nadmiar bodźców, równieŜ dochodzi do dezorga-nizacji układu psychicznego, ograniczenia moŜliwości odbioru informacji, a nawet zerwania kontaktu z otoczeniem, są to więc podobne objawy, jak w pierwszym przypadku. Utrzymanie optymalnego poziomu stymulacji, a jednocześnie poja-wienie się OSŚ zachodzi dzięki naturalnym i kulturowym mechanizmom.

Do naturalnych zalicza się zjawisko zapatrzenia się oraz róŜne psychofizjo-logiczne reakcje powiązane z fazą wypoczynku rytmu aktywność-wypoczynek.

Mogą to być na przykład zmiany rytmu oddychania, częstsze ziewanie, podpie-ranie głowy, czy przyjmowanie rozluźnionej pozycji ciała.

Do kulturowych mechanizmów autor zaliczył: 1. stosowanie egzogennych środków (alkohol, narkotyki); 2. działanie endogennych środków (stany przemę-czenia i ich oddziaływanie na organizm); 3. stosowanie technik relaksacyjnych, w tym równieŜ niektórych technik modlitewnych¹⁸⁹; 4. celową nadmierną sty-mulację, moŜliwą przez uprawianie turystyki, sportu (a tu przez koncentrację na czynności, powtarzalności monotonnych wzorców ćwiczeń oraz zmęczenie fi-zyczne i psychiczne), przez oglądanie filmów, przedstawień i zawodów oraz przez Ŝycie seksualne; 5. okresowość przerw, na przykład na posiłek, kawę czy herbatę. Wszystkie one są lub mogą być potraktowane jako forma wypoczynku, której towarzyszy zazwyczaj duŜa spontaniczna aktywność wyobraźni oraz ra-czej pasywna postawa umysłu, przejawiająca się pewną nieracjonalnością i nie-liniowością (niezwykłością) przeŜyć¹⁹⁰. Dodatkowo, niedawno A. Kokoszka wyodrębnił w mechanizmach kulturowych dwie ogólniejsze kategorie, miesz-czące wszystkie wyŜej wymienione: A. – kategorię mechanizmów prowadzą-cych do dezorganizacji przetwarzania informacji, a w rezultacie do ograniczenia zakresu ich odbierania i dzięki temu osiągania OSŚ (mechanizmy wymienione wyŜej jako 1 – 4) oraz kategorię B. – warunki sprzyjające ujawnieniu się fazy wypoczynku w Podstawowym Rytmie Aktywność–Wypoczynek (mechanizm 5, w kulturze amerykańskiej cykliczność trwająca około 90 minut, gdy osłabiają się ludzkie działania nakierowane na realizowanie zadania, spontanicznie aktywizuje się wyobraźnia, co jest charakterystyczne dla fazy odpoczynku)¹⁹¹. Podsumowując, A. Kokoszka zwrócił uwagę na to, Ŝe w zmodyfikowanej koncepcji metabolizmu informacyjnego, zarówno podczas snu, jak i na jawie mają miejsce cyklicznie występujące marzenia, zwiększa się aktywność wy-obraźni i występuje pasywna postawa umysłu, rezygnacja z świadomego i

189 Tu A. Kokoszka odwołuje się do prac: E. Ancilli i H. Bensona.

190 A. Kokoszka, dz. cyt., s. 51–54.

191 A. Kokoszka, Wprowadzenie do terapii…, s. 239–240.

wego posługiwania się odbieranymi lub przetwarzanymi informacjami. Z kolei te spontaniczne wyobraŜenia wywołują świadome reakcje psychiczne, które moŜna rozmaicie rozwaŜać na gruncie psychologii¹⁹². Spontaniczna i nieintencjonalna ak-tywność wyobraźni w zachodnim kręgu kulturowym odbierana jest jako zjawisko patologiczne i dlatego wykształciły się mechanizmy ochronne, które pozwalają na podejmowanie aktywności prowadzącej do zaburzenia przetwarzania informacji, sięgania do aktywności spontanicznej wyobraźni i pasywnej postawy umysłu. Są to w istocie róŜnego stopnia głębokości OSŚ¹⁹³. Same mechanizmy ochronne nie są zazwyczaj rozpoznawane, a jeŜeli człowiek je sobie uświadamia, to uwaŜa je za zjawisko naturalne¹⁹⁴.

A. Kokoszka wymienił równieŜ główne stany relaksacji oraz główne techniki relaksacyjne.

W relaksacji rozumianej szeroko, jako „wszelkie zjawiska prowadzące do obni-Ŝenia napięcia psychicznego – pisał ten autor – moŜna wyróŜnić w oparciu o inte-grujący model stanów świadomości następujące specyficzne stany (…): (a) stany relaksu; (b) stany reakcji relaksacyjnej – a w nich dodatkowo – (c) stany ultraświa-domości”¹⁹⁵.

Według Kokoszki „stan relaksu jest stanem pośrednim pomiędzy zwyczajną świadomością a NON-REM, to jest pomiędzy fazami aktywności snu i czuwania.

Charakteryzuje go niska aktywność wyobraźni, aktywna postawa umysłu, przewaga aktywności półkuli dominującej i recepcji bodźców z zewnętrznych źródeł stymula-cji. W stosunku do stanu zwyczajnej świadomości cechuje go wzrastający próg re-cepcji dla bodźców eksteroceptywnych, a malejący dla interoceptywnych, wzrasta-jąca aktywność układu hipnogennego i malewzrasta-jąca układu aktywizującego, malewzrasta-jąca władza nad treścią i formą przeŜyć, malejące poczucie racjonalności przeŜyć i rozluźniający się związek z otoczeniem”¹⁹⁶.

Z kolei stany reakcji relaksacyjnej towarzyszą odmiennym stanom świadomości osiąganym dzięki zastosowaniu technik medytacyjnych. OSŚ mają miejsce w fazie wypoczynku stanu czuwania, którą charakteryzuje „poczucie wysokiej racjonalności przeŜyć, wysoka aktywność wyobraźni, pasywna postawa umysłu, przewaga ak-tywności półkuli dominującej, dominacja recepcji bodźców z wewnętrznego źródła stymulacji, wysoka aktywność układu aktywizującego, niska hipnogennego, władza nad treścią i formą przeŜyć, ścisły związek z otoczeniem”¹⁹⁷. Gdy OSŚ są osiągnię-te, towarzyszy im reakcja relaksacyjna, która najczęściej ma charakter „samej reakcji relaksacyjnej”, a czasami „stanów ultraświadomości”.

192 Np. w ramach teorii potrzeb, motywacji, schematów poznawczych itd.

193 Koncepcję tę autor zawarł w pracy: A. Kokoszka, Zmienione stany świadomości – problemy i perspektywy, „Psychoterapia” 1983, nr 47, s. 17–28.

194 A. Kokoszka, Tajniki…, s. 55.

195 TamŜe, s. 57. Pierwotnie autor przedstawił główne stany relaksacji w pracy: A. Kokoszka, Relaxation as an altered states of consciousness: A rationale for a general theory of relaxation,

„International Journal of Psychosomatics” 1992, nr 39, s. 4–9.

196 A. Kokoszka, Tajniki…, s. 57.

197 TamŜe.

„Sama reakcja relaksacyjna” przypomina mechanizm ochronny „zapatrzenia się”, brakuje tu doznań i występuje „pusta świadomość”, jak podczas stosowania krótkiej medytacji Bensona, nie nastawionej na doświadczanie „niezwykłych doznań”. Zdaniem Kokoszki, techniki medytacyjne ograniczają dopływ informacji z zewnętrznych i wewnętrznych źródeł stymulacji, a róŜnią się między sobą stop-niem tego ograniczenia, zaleŜnym od oczekiwań ćwiczących oraz od szczegółów samej techniki. W ten sposób reakcja relaksacyjna jest modyfikowana.

W tradycyjnych systemach światopoglądowo-filozoficznych Wschodu za-kłada się istnienie „wyŜszych stanów świadomości”, choć same te systemy, poza dogmatami, są stosunkowo racjonalne. Wcześniejsze przyswojenie ich załoŜeń moŜe spowodować osiąganie w medytacji wysokiego stopnia racjonalności

W dokumencie RELAKSACJA W TEORII I PRAKTYCE PEDAGOGICZNEJ (Stron 65-76)