Biskup polowy Wojska Polskiego

Gawlina krótko cieszył się stanowiskiem proboszcza, ponieważ gdy bp Stanisław Gall, po konflikcie z marszałkiem Józefem Piłsudskim, ustąpił ze stanowiska biskupa polowego Wojska Polskiego, Stolica Apostolska na wnio-sek nuncjusza wyznaczyła na jego miejsce ks. Gawlinę²⁵. 19 marca 1933 roku otrzymał sakrę biskupią z rąk kard. Augusta Hlonda w parafii św. Barbary w Królewskiej Hucie – w kościele, którego gospodarzem był przez kilkanaś- cie ostatnich miesięcy²⁶.

Dla Gawliny rozpoczął się nowy etap życia. Choć jego pierwsze spotkanie z marszałkiem Piłsudskim odbyło się w chłodnej atmosferze, szybko zdobył sobie jego przychylność i szacunek, gdy z wielkim zaangażowaniem włączył się w duszpasterstwo wojskowe, dbając o właściwy poziom moralny, ducho-wy i intelektualny kapelanów, których także regularnie wizytował. Uważał, że jego rolą jest bycie „buforem”, który łagodzi tarcia między Kościołem a państwem²⁷. Jako biskup polowy, należał do episkopatu Polski, a jako woj-skowy, był jednoczesnie zależny od Ministra Spraw Wojskowych²⁸. Kilka-krotnie, w wyniku intryg, próbowano go usunąć ze sprawowanego urzędu.

Gawlina jednak, mając doświadczenie w kontaktach z czynnikami politycz-nymi (zdobył je dzięki pracy w KAP), potrafił odnaleźć się w tych układach.

Miał świadomość, że „Warszawianom Ślązak był niewygodny. Zresztą Śląsk i Warszawa – to dwie różne szkoły”²⁹.

W strukturach episkopatu Polski należał do kilku komisji: społecznej, prasowej (był sekretarzem i równocześnie prezesem podkomisji radiowej i kinowej), Akcji Katolickiej, działał też w komisji głównej, czyli „prawnej”³⁰. Biskupi zlecali mu wiele obowiązków:

W ogóle aż do wojny byłem niby zawodowym kaznodzieją episkopatu na zjazdach i kongresach, prawdopodobnie byłem najmłodszym ordy-nariuszem³¹.

25 Por. IPMS, sygn. A.11.E.1513, Notatka w sprawie biskupa polowego, s. 2; J. Od-ziemkowski, B. Spychała, Duszpasterstwo wojskowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1987, s. 62; P. Majka, Generał Józef Gawlina. Biskup Polowy, Warszawa 2017, s. 242.

26 Por. J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 83.

27 Por. Sz. Wesoły, Stosunki między generałem Sikorskim i biskupem J. Gawliną, „Zeszyty Historyczne” 95 (1991), s. 35.

28 Por. tenże, Ksiądz Arcybiskup Józef Gawlina, w: Losy Polaków żyjących na obczyźnie i ich wkład w rozwój kultury i nauki krajów osiedlenia na przestrzeni wieków. Materiały III Sympozjum Biografistyki Polonijnej, Rzym, 25–26 września 1998, red. A. i. Z. Judyccy, Lublin 1998, s. 303.

29 J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 106.

30 Por. S. Wilk, Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1992, s. 84, 89, 91.

31 J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 112.

51

2. Biskup polowy Wojska Polskiego

Gawlina często kontaktował się z prymasem Hlondem w sprawach duszpasterstwa wojskowego. Ich przyjaźń cementowały częste spotkania, a dzięki w miarę regularnym wizytom na Śląsku, był dla prymasa źródłem informacji o sytuacji w diecezji ich wspólnego pochodzenia. Zwierzał mu się także, ile kosztuje go bycie biskupem polowym: „Muszę się Eminencji przyznać, że po prostu duszę się na stanowisku biskupa polowego”³². Prosił prymasa, by poparł go w jego staraniach o mianowanie go biskupem w Kiel-cach, najmniejszej polskiej diecezji³³.

Parę dni przed atakiem Niemiec na Polskę, 28 sierpnia 1939 roku, wyczu-wając powagę sytuacji, w jakiej znalazła się ojczyzna, bp Gawlina przedsta-wił prymasowi projekt zorganizowania pomocniczej akcji szpitalnej, w którą mieli być włączeni księża i osoby konsekrowane:

Kościół katolicki w Polsce, który w dziejach naszego narodu tylokrotnie zapisał się złotymi głoskami, nie może pozostać w tyle³⁴.

Tych planów, niestety, nie zdążono wcielić w życie.

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku, obowiązujący za życia bp. Gaw-liny, na określenie władzy rządzenia w Kościele używał pojęć: potestas, pote-stas iurisdictionis, iurisdictio. Potepote-stas jest wyrażeniem ogólnym, oznaczającym jakąkolwiek władzę. Iurisdictio (od łac. ius dicere, w przeciwieństwie do ius facere) to w ścisłym znaczeniu wydawanie przez sędziego wyroków sądo-wych, a w szerszym rozumieniu, najczęściej używanym, publiczna władza rządzenia. Stąd kościelną jurysdykcję możemy określić jako publiczną wła-dzę rządzenia wiernymi odpowiednio do celu Kościoła³⁵.

Jurysdykcja Józefa Gawliny jako biskupa polowego Wojska Polskie-go opierała się na kilku źródłach prawa, a mianowicie na Kodeksie Pra-wa Kanonicznego, konkordacie zaPra-wartym pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską w 1925 roku oraz Statucie katolickiego duszpasterstwa wojskowego w Polsce z 1926 roku, stanowiącym załącznik do konkordatu.

Z prawa kanonicznego wynika, że ordynariusz polowy cieszy się prawa-mi biskupa diecezjalnego, posiada własną władzę zwyczajną, ustawodaw-czą i sądowniustawodaw-czą, ale personalną, odnoszącą się do określonej kategorii osób, wykonywaną zarazem kumulatywnie z biskupami miejscowymi. Z kolei konkordat z 1925 roku w artykule 7 głosił, że:

32 Gawlina do Hlonda z 4 maja 1937 r., w: Korespondencja Augusta Hlonda i Józefa Gawliny…, s. 178.

33 Por. Gawlina do Hlonda z 4 maja 1937 r., w: tamże.

34 Gawlina do Hlonda z 28 sierpnia 1939 r., w: tamże, s. 195.

35 Por. F. Bączkowicz, Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. 1, Opole 1957, s. 413–415.

Wojska Rzeczypospolitej korzystać będą z wszelkich wyróżnień, jakich Stolica Apostolska udziela wojskom zgodnie z przepisami prawa kano-nicznego. W szczególności kapłani posiadać będą prawa proboszczow-skie w stosunku do wojskowych i do ich rodzin i wykonywać będą czynności swego urzędu kościelnego pod jurysdykcją biskupa polowe-go, który będzie miał prawo ich wyboru. Stolica Apostolska przyzwala, aby duchowieństwo to, w sprawach dotyczących jego służby wojsko-wej, podlegało władzom wojskowym³⁶.

Wdrożenie postanowień konkordatowych domagało się zredagowa-nia przepisów wykonawczych. Biskup polowy Stanisław Gall opracował więc projekt statutu duszpasterstwa wojskowego, który został przedłożony do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej. Statut duszpasterstwa wojskowego uzgodniony między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską ogłoszono 27 lutego 1926 roku. Zatwierdził go na mocy specjalnej delegacji papieża nuncjusz apostolski w Polsce abp Lorenzo Lauri. Dokument został ogłoszo-ny w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej³⁷ i nazywany był magna charta uprawnień jurysdykcyjnych duchowieństwa wojskowego w Polsce w okresie międzywojennym. Postanowienia w sprawie jurysdykcji kapela-nów wojskowych zawarte zostały w punktach 10–16. W punkcie 10 znalazł się zapis:

Biskup polowy wykonuje jurysdykcję w stosunku do kapelanów wszyst-kich wojskowych oraz członków ich rodzin religii katolickiej wszystwszyst-kich obrządków całej armii lądowej i marynarki wojennej Rzeczypospolitej³⁸. Należy dodać, że w skład katolickiego duchowieństwa wojskowego wcho-dzili także duchowni obrządku greckiego, a żołnierze obrządku wschod-niego podporządkowani zostali jurysdykcji łacińskiego biskupa polowego Wojska Polskiego. Zgodnie z decyzją papieża, o której nuncjusz powiadomił Konferencję Episkopatu Polski w 1919 roku, biskupi obrządku łacińskiego w tych diecezjach, gdzie nie było biskupów obrządku wschodniego,

mie-36 Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r., Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1925, nr 47, poz. 324.

Zob. T. Włodarczyk, Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XX wieku, Warszawa 1974, s. 424.

37 Por. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1926, nr 124, poz. 714. Nuncjusz apostolski w Polsce Lorenzo Lauri dekretem z 27 lutego 1926 r. zatwierdził statut na pięć lat, natomiast Kongregacja Soboru dekretem z 6 grudnia 1930 r. przedłużyła go na drugie pięciolecie. Zob. J. Odziemkowski, B. Spychała, Duszpasterstwo wojskowe…, s. 114.

38 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1926, nr 124, poz. 124, Statut Duszpaster-stwa Wojskowego w Wojsku Polskiem, zatwierdzony przez Stolicę Apostolską dekretem Nuncjusza Apostolskiego w Polsce dnia 27 lutego 1926 r., s. 1454.

53