Rektorzy PMK – bezpośredni współpracownicy bp. Józefa Gawliny w terenie

Biskup Józef Gawlina zwracał wielką uwagę na dobór odpowiednich współpracowników, zwłaszcza rektorów misji. Zabiegał o umocnienie ich stanowiska wobec miejscowych biskupów i uzyskanie odpowiednich uprawnień dla duszpasterzy polonijnych¹. Przykładem może być otrzyma-nie od Piusa XII przywileju odprawiania pasterki o godziotrzyma-nie 22.00² czy in-terwencja w Świętej Kongregacji Konsystorialnej i Propagandy w sprawie dopuszczenia do funkcji duszpasterskich polskich księży wyjeżdżających z Niemiec do pracy wśród Polaków w Australii i Ameryce³.

Oprócz mianowania duszpasterzy starał się też mieć wpływ na ustana-wianie kapelanów dla różnych organizacji katolickich⁴. Szczególnie mocno angażował się w sprawy związane z Akcją Katolicką i Sodalicją Mariańską (tym bardziej że był przewodniczącym Światowej Federacji Sodalicji Ma-riańskich)⁵.

W celu koordynacji działalności duszpasterskiej co pewien czas zwoły-wał zjazdy oraz konferencje rektorów Polskich Misji Katolickich i osobiście przewodniczył tym spotkaniom. Dyskutowano wtedy nad aktualnymi

pro-1 Por. Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji, t. Rektorat, Gawlina do rekto-rów Polskiej Misji Katolickiej z 27 listopada 1952 r.; DPZ 10 (1959), s. 243–244.

2 Por. Odnowienie przywileju odprawiania Pasterki o godz. 22.00, DPZ 13,1 (1962), s. 106;

Dalsze przedłużenie przywileju wcześniejszej Pasterki, DPZ 15,2 (1964), s. 218.

3 Por. DPZ 1,2 (1950), s. 256.

4 Por. DPZ 3 (1952), s. 299.

5 Por. Arcybiskup Gawlina prezesem Federacji Sodalicyjnej, „Sodalis Marianus” 8,4–5 (1954), s. 13.

blemami duszpasterstwa, a podjęte uchwały stanowiły wytyczne dla dusz-pasterzy instytucji i organizacji kościelnych na emigracji. Krótko po swej nominacji, w dniach 5–6 maja 1949 roku, spotkał się w Paryżu z rektorami Polskich Misji Katolickich⁶. W konferencji wzięli udział: ks. Kazimierz Kwaś- ny (Francja), ks. inf. Bronisław Michalski i ks. prał. Władysław Staniszewski (Anglia), ks. prał. Edward Lubowiecki (Niemcy), ks. kan. dr Ludwik Bombas (Szkocja), o. Karol Kubsz (Belgia), o. Efrem Kanabus (Holandia), a także:

ks. prał. Włodzimierz Cieński (asystent główny Akcji Katolickiej na Wielką Brytanię) oraz ks. Antoni Banaszak (rektor Seminarium Polskiego w Pary-żu)⁷. Podczas zebrania poszczególni rektorzy i duchowni odpowiedzialni za duszpasterstwo składali sprawozdanie wedle punktów wyznaczonych przez Gawlinę. Parę tygodni wcześniej biskup przesłał im listę zagadnień, które miały zostać poruszone w sprawozdaniu. Były to: prawna podstawa działalności, liczba księży i wiernych, rozłożenie lokalne, stosunek do miej-scowego episkopatu, sytuacja społeczna, sytuacja polityczna, różnice między starą a nową emigracją, życie moralne, uczestnictwo w sakramentach św., sprawy małżeńskie, sprawy metrykalne, kwestia organizacji kościelnych, prasa, akademicy, powołania kapłańskie, postawa kapłanów, wpływ ko-munizmu, sprawy finansowe, emigracja za morze (kierunki, liczba), widoki na przyszłość⁸. Na tym spotkaniu podjęto wspólnie między innymi decyzję o wydawaniu czasopisma dla duchowieństwa polskiego za granicą⁹.

Ważne spotkanie rektorów PMK odbyło się 14 stycznia 1953 roku. Gaw-lina przyjmował u siebie wówczas: ks. Bombasa (Szkocja), o. Bocheńskie-go (Szwajcaria), o. Kubsza (Belgia) i ks. Augustyna GałęzewskieBocheńskie-go¹⁰ (dzie-kana paryskiego, który reprezentował ks. Kwaśnego). Dwa dni wcześniej, 12 stycznia 1953 roku, na odbywającym się w Rzymie konsystorzu prymas Wyszyński został mianowany przez papieża Piusa XII kardynałem, dlate-go rektorzy liczyli na spotkanie z hierarchą. Niestety wyjazd Wyszyńskiedlate-go został zablokowany. Tematem konferencji u Gawliny były zagadnienia wy-nikające z konstytucji apostolskiej Exsul familia, pomoc księżom w Polsce udzielona przez przedstawicieli emigracji oraz projekt uroczystości

jubile- 6 Szczegółową relację ze zjazdu rektorów zamieścił bp Gawlina w Dzienniku, z. 18, k. 117–129, zob. dok. 40.

 7 Antoni Banaszak (1901–1999) – kapłan diecezji poznańskiej, więzień obozu kon-centracyjnego w Dachau, wieloletni rektor Polskiego Seminarium Duchownego w Paryżu (1945–1982).

 8 Por. Archiwum PMK w Anglii i Walii, Kuria Biskupa Polowego, Varia, Gawlina, Korespondencja, 25, Bp J. Gawlina do ks. F. Jedwabskiego z 16 marca 1949 r., b.p.

 9 Por. DPZ 1,1 (1949/1950), s. 115.

10 Augustyn Franciszek Gałęzewski (1902–1971) – ksiądz diecezji gnieźnieńskiej, aresztowany w 1940 r., więzień obozu koncentracyjnego w Dachau, proboszcz polskiej parafii w Paryżu, dziekan polskiego dekanatu paryskiego.

171

1. Rektorzy PMK – bezpośredni współpracownicy bp. Józefa Gawliny…

uszowych kanonizacji św. Stanisława, biskupa i męczennika¹¹. Kolejne kon-ferencje rektorów miały miejsce w Paryżu w dniach 25–28 maja 1955 roku¹² oraz pod koniec września 1956 roku¹³.

Biskup Gawlina zgromadził rektorów PMK z Europy wokół prymasa podczas jego wizyty w Wiecznym Mieście w 1957 roku. Spotkanie odbyło się 20 maja tego roku w domu zakonnym nazaretanek przy via Machiavelli, gdzie rezydował prymas Wyszyński. W Rzymie stawili się: ks. inf. Michal-ski z Wielkiej Brytanii, ks. Kwaśny z Francji, ks. Lubowiecki z Niemiec, ks. Staniszewski z Londynu, ks. Bombas ze Szkocji, ks. Chmielewski ze Szwe-cji, o. Kubsz z Belgii OMI i o. Dambek OFM z Holandii¹⁴. Podczas cztero- godzinnego zebrania każdy z nich miał możliwość przedstawienia spra-wozdania ze swej pracy duszpasterskiej i nakreślenia specyfiki środowiska, w jakim pracował¹⁵. Biskup Gawlina odnotował w Dzienniku, że „Eminencja bardzo silnie podkreślił moje centralne stanowisko wobec kleru”¹⁶. Prymas prosił rektorów PMK, by skupili się wokół Gawliny i wiernie z nim współ-pracowali¹⁷.

W marcu 1958 roku na zjeździe rektorów stawili się przedstawiciele PMK z Anglii, ze Szkocji, z Francji, ze Szwajcarii, Szwecji, z Danii i Niemiec (dok. 38). Omawiano między innymi sprawy szkolnictwa katolickiego oraz rolę harcerstwa w środowisku emigracyjnym¹⁸. Kolejną wspólną konferencję zorganizowano z prymasem Wyszyńskim 17 i 19 maja 1963 roku¹⁹.

Prymas stawiał rektorom wysokie wymagania, ale potrafił docenić ich pra-cę. Dzięki jego staraniom otrzymywali oni godności kościelne, na przykład po zakończonej sukcesem wizytacji w Australii uprosił Stolicę Apostolską o mia-nowanie rektora PMK ks. Witolda Dzięcioła szambelanem papieskim²⁰.

11 Por. DPZ 4,2 (1953), s. 112.

12 Por. Zjazd rektorów Polskich Misji Katolickich w Paryżu, „Gazeta Niedzielna” 7,24 (1955), s. 2; J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 169.

13 Por. tamże, k. 185.

14 Por. AAW, SPP II.2.19, Notatki kard. S. Wyszyńskiego z konferencji z rektorami PMK, 20 maja 1957 r., k. 55–58.

15 Por. Z pobytu Ks. Kardynała Prymasa w Rzymie, DPZ 8,3 (1957), s. 697; DPZ 8,4 (1957), s. 756–757; Rektorzy Polskich Misji Katolickich na konferencji u Prymasa Polski w Rzy-mie, „Gazeta Niedzielna” 9,23 (1957), s. 3; J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 192.

16 Tamże.

17 Por. DPZ 8,4 (1957), s. 757.

18 Por. AKHSS, CODE, Francja. Organizacje. Dokumentacja. A–Z: Dokumentacja, sygn. CODE III-741, Protokół z konferencji rektorów PMK, Paryż, 24 marca 1958 r., k. 133–135.

19 Por. AAW, SPP, Pro memoria 1963, zapis z 17 i 19 maja 1963 r.

20 Por. AKHSS, CODE, Australia 1. A–K: Witold Dzięcioł, sygn. CODE III-475, Bp J. Gawlina do Piusa XII, [9 lipca 1958 r.], kopia, k. 209–211 oraz bp J. Gawlina do ks. W. Dzięcioła z 10 października 1958 r., kopia, k. 218.

W tabeli numer 1 przedstawiono PMK, nad którymi opiekę sprawował bp Gawlina. Część z nich przejął po kard. Hlondzie, a wiele zakładał po tym, jak został Protektorem Polskiej Emigracji. W zestawieniu obok nazwy, kraju i roku założenia misji wymieniono wszystkich rektorów, którzy opiekowali się placówkami za życia bp. Gawliny.

Warto przyjrzeć się bliżej temu, skąd się wywodzili, w jakich okolicznoś- ciach znaleźli się na emigracji oraz jakie mieli przygotowanie do pełnienia swych zadań duchowni stający na czele PMK.

Spora grupa późniejszych rektorów PMK przeszła przez niemieckie obo-zy koncentracyjne²¹, jenieckie i więzienia. Jeden doświadczył zesłania przez Sowietów na Syberię. Patriotyzm i wojenne losy z pewnością odcisnęły zna-mię na ich posłudze. Trudno się zatem dziwić, że ich duszpasterstwo często ściśle łączyło się z kultywowaniem polskości i tradycji narodowych. Kilku duchownych było kapelanami wojskowymi: Bombas, Łomiński, Broel-Pla-ter, Dambek, Walorek, Bocheński, Michalik, Łuszczki.

Ksiądz Franciszek Cegiełka, który podczas II wojny światowej już od trzech lat był rektorem Polskiej Misji Katolickiej we Francji, został 26 paździer-nika 1940 roku aresztowany w Paryżu i przez niemieckie więzienia w Trierze, Kolonii i Hanowerze dostał się do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen (od 29 lipca 1941 roku), a następnie do Dachau (13 lutego 1942 roku; nu-mer obozowy 29 232). Wyzwolony został dopiero 29 kwietnia 1945 roku²². Ojciec Efrem Kanabus OFMCap był gwardianem w Lubartowie, gdy 21 marca 1940 roku został aresztowany przez gestapo i uwięziony na zam-ku w Lublinie (5 kwietnia 1940 rozam-ku). Stamtąd 20 czerwca 1940 rozam-ku wy-wieziono go do Sachsenhausen, a 14 grudnia 1940 roku do Dachau (nu-mer obozowy 22 626). Został wyzwolony 29 kwietnia 1945 roku²³. Ojciec Bronisław Dambek OFM podczas batalii wrześniowej dostał się do niewo-li niemieckiej i cały okres okupacji spędził w jenieckich obozach: Prenz- lau, Neu Brandenburg i Grosborn. W 1942 roku został oficjalnie uznany za duszpasterza jeńców wojennych. Wyzwolono go w 1945 roku²⁴. Ksiądz Cze-sław Chmielewski, powojenny rektor PMK w Szwecji, święcenia kapłańskie

21 Przez obozy koncentracyjne Auschwitz, Gusen, Sachsenhausen lub Dachu przeszli:

o. Efrem Kanabus OFMCap, ks. Czesław Chmielewski, ks. Jan Szymaszek CSsR, ks. Ma-rian Walorek, ks. Witold Dzięcioł, ks. Roman L. Kowalczyk.

22 Por. J. Klechta, Najstarsza w świecie. Polska Misja Katolicka we Francji 1836–2006, Pa-ryż 2006, s. 168–169; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków za granicą, t. 1, Lublin 2010, s. 40.

23 Por. E. Weiler, Die Geistlichen in Dachau sowie in anderen Konzentrationslagern und in Gefängnissen, Mödling 1971, s. 334; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków za granicą, t. 2, Lublin 2011, s. 92.

24 Por. Śp. O. Bronisław Dambek OFM. Rektor Polskiej Misji Katolickiej w Holandii, DPZ 10,3 (1959), s. 249; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków…, t. 2, s. 44.

173

1. Rektorzy PMK – bezpośredni współpracownicy bp. Józefa Gawliny…

otrzymał 5 listopada 1939 roku i jako wikariusz pracował w swej rodzinnej parafii. 7 kwietnia 1940 roku został aresztowany przez gestapo. Najpierw więziono go w Działdowie, a 2 maja został przetransportowany do Sachsen-hausen. W końcu, 14 grudnia 1940 roku, znalazł się w Dachau, gdzie otrzy-mał numer obozowy 22 394. Został wyzwolony wraz z innymi 29 kwietnia 1945 roku²⁵. Ksiądz Jan Szymaszek CSsR, zanim został duszpasterzem w Da-nii, przeszedł podczas II wojny światowej przez kilka niemieckich obozów. Po aresztowaniu wraz z innymi redemptorystami został umieszczony w obozie Stutthof, potem przeniesiono go do Grenzdorfu, Sachsenhausen (nr obozo-wy 1227) i wreszcie do Dachau (numer 20 707), gdzie spędził prawie trzy lata (1942–1945). Uwolniono go podczas oswobadzania obozu²⁶. Kolejny z późniejszych rektorów PMK ks. Marian Walorek brał udział w kampanii wrześniowej 1939 roku. Po przegranej bitwie pod Kutnem skierował się wraz kolegami do Lublina, gdzie nastąpiło rozwiązanie batalionu. Chciał wrócić do Swarzędza, w którym to mieście pracował przed wybuchem wojny, ale wysłano go do Bydgoszczy. Tam został aresztowany przez gestapo i osadzo-ny w więzieniu na Bielawkach. Stamtąd trafił do obozu pracy w Pile. Uciekł 8 grudnia 1939 roku i udał się do Poznania. Za wiedzą bp. Walentego Dymka przez pewien czas pod zmienionym nazwiskiem pomagał duszpastersko w Jutrosinie. Został powtórnie aresztowany 7 października 1941 roku. Przez obóz w Gostyniu i Fort VII w Poznaniu trafił do Dachau (numer obozowy 28 091), gdzie doczekał wyzwolenia²⁷. Z kolei ks. Witold Dzięcioł, pracują-cy podczas okupacji niemieckiej w Kielcach, był między innymi kapelanem szpitala PCK. Został aresztowany przez gestapo 20 maja 1942 roku za to, że wystawił pewnemu Żydowi zaświadczenie dotyczące wyjazdu na leczenie do Wiednia. Do 1 lipca 1942 roku Dzięcioła przetrzymywano na oddziale politycznym kieleckiego więzienia, skąd 2 lipca przetransportowano go do Auschwitz. Następnie przez Mauthausen trafił 17 lipca 1942 roku do Gusen.

Parę miesięcy później, 13 listopada 1942 roku, znalazł się w Dachau (numer obozowy 134 367), gdzie doczekał wyzwolenia wraz z innymi kapłanami²⁸. Wyjątkowe przeżycia wojenne stały się udziałem o. Łucjana Łuszczki, bernar-dyna, rektora PMK w Argentynie w latach 1960–1971. Gdy wybuchła wojna,

25 Por. J. Łupiński, Śp. Ks. Infułat Czesław Chmielewski, „Łomżyńskie Wiadomości Die-cezjalne” 64,2 (2002), s. 79; E. Weiler, Die Geistlichen in Dachau…, s. 171.

26 Por. W. Rosowski, Szymaszek Jan Tomasz (1901–1989), redemptorysta, działacz polonij-ny, rektor Polskiej Misji Katolickiej w Danii, w: Polski słownik biograficzpolonij-ny, t. 50, Warszawa 2015, s. 211–213; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków…, t. 2, s. 173.

27 Por. M. Raczkiewicz, Ksiądz Marian Walorek (1912–1988): śladami rektora Polskiej Misji Katolickiej w Hiszpanii, w: Śladami pisarza: Józef Łobodowski w Polsce i w Hiszpanii, red. G. Bąk, L. Siryk, E. Łoś, Lublin 2016, s. 256–262.

28 Por. E. Weiler, Die Geistlichen in Dachau…, s. 216; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków…, t. 1, s. 52.

przebywał w klasztorze w Zbarażu. Włączył się w działania tajnej organizacji antysowieckiej. W 1940 roku został aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu w Tarnopolu. Skazano go na 10 lat ciężkich robót i wywieziono na Syberię do kopalni złota na Kołymie. Ciężka praca w trudnych warunkach poważnie nadszarpnęła jego zdrowie, wskutek czego do końca życia miał problemy z chodzeniem. Gdy powstała Armia Polska w ZSRR i ogłoszono amnestię dla polskich więźniów, został zwolniony przez Sowietów i wysła-ny przez polskie władze wojskowe do pracy duszpasterskiej wśród polskiej ludności cywilnej w Kazachstanie. Następnie wstąpił jako kapelan do wojska i z polską armią przeszedł szlak bojowy pod Monte Cassino i Bolonię. Pod Bo-lonią został ciężko ranny w nogę. Po zakończeniu wojny udał się wraz z Woj-skiem Polskim do Wielkiej Brytanii²⁹. Ojciec Innocenty Bocheński OP podczas kampanii wrześniowej był kapelanem 180. Pułku Piechoty, choć nie otrzymał oficjalnej nominacji. Po bitwie pod Kockiem został wzięty do niewoli, ale uda-ło mu się zbiec i udać się do Wielkiej Brytanii³⁰. Ksiądz Franciszek Kwaśny, który od 1930 roku pracował we wschodniej Francji, podczas wojny został wysiedlony wraz z parafianami do Loudun (Vienne)³¹. Po zakończeniu dzia-łań wojennych wrócił na swą dotychczasową placówkę. Ojciec Henryk Repka OMI był członkiem francuskiego ruchu oporu³², na Zachód trafił z polską ar-mią. Niezwykła była historia o. Łukasza Huzarskiego OP, który w 1944 roku znalazł się w Nowej Zelandii w grupie polskich sierot. Tam wstąpił do zakonu dominikanów. Po przyjęciu święceń kapłańskich pracował w Auckland, a po wyjeździe do Europy ks. Leona Broel-Platera zajął jego miejsce w Wellington³³. Poza ukończeniem seminarium duchownego wielu rektorów PMK miało za sobą studia specjalistyczne: o. Karol Kubsz OMI po święceniach kapłańskich został wysłany do Rzymu na studia specjalistyczne w dzie-dzinie teologii orientalnej³⁴; ks. Leon Broel-Plater już jako kleryk

semina-29 Por. W. Łuszczki, Pielgrzym z Sokołowa. Życie i działalność ojca dr. Łucjana Łuszczki (1910–1991), Rzeszów 2015, s. 35–52.

30 Por. Sz. Wesoły, Śp. O. Innocenty Bocheński, DPZ 46,2 (1995), s. 299–300; J. Szymań-ski, Duszpasterze Polonii i Polaków…, t. 2, s. 23–24.

31 Por. J. Klechta, Najstarsza w świecie…, s. 192; Śp. Ks. inf. Kazimierz Kwaśny, DPZ 39,1 (1988), s. 152–155; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków…, t. 1, s. 89.

32 Por. J. Pielorz, Śp. ks. Henryk Repka OMI (1914–1981): Rektor Polskiej Misji Katolickiej w Belgii, Holandii i Luksemburgu, DPZ 32,3 (1981), s. 431–432.

33 Por. Obchody 50-lecia dominikanów polskich w Australii, „Biuletyn Polskiego Central-nego Ośrodka Społeczno-Sportowego w Albion” 9 (marzec–kwiecień 2011), s. 10; http://

australia.chrystusowcy.org/osrodki-duszpasterskie/nowa-zelandia/Osrodek-Duszpaster stwa-Polskiego-w-Auckland_82 (dostęp: 1 czerwca 2018 r.).

34 Studiował w Pontificium Institutum Orientalium Studiorum. Wybuch wojny prze-szkodził mu w ukończeniu studiów. Por. P. Zając, W służbie Polakom na Wschodzie i Za-chodzie Europy. Przyczynki do biografii lat wojennych Karola i Wilhelma Kubsza OMI, SPol 31 (2010), s. 112.

175

1. Rektorzy PMK – bezpośredni współpracownicy bp. Józefa Gawliny…

rium wileńskiego został w 1924 roku wysłany przez bp. Jerzego Matu-lewicza do Rzymu, zrobił doktorat z filozofii (1926) i teologii (1930) na Uniwersytecie Gregoriańskim³⁵; ks. Jan Szymaszek miał wykształcenie mu-zyczne³⁶; ks. Marian Walorek w 1949 roku rozpoczął trzyletnie studia na Wydziale Prawa Kanonicznego na Papieskim Uniwersytecie w Salamance, ukończył licencjat, a wykłady zaliczył, otrzymując ocenę summa cum lau-de probatus (1952)³⁷; ks. Ludwik Bombas, gdy służył jako kapelan w armii austriackiej w garnizonie wiedeńskim, w wolnym czasie studiował teolo-gię na Uniwersytecie Wiedeńskim i uzyskał stopień doktora (pomiędzy 1915 a 1918 rokiem)³⁸; o. Innocenty Bocheński OP był profesorem filozofii³⁹; ks. Aleksander Michalik SVD w 1919 roku skierowany został na studia spe-cjalistyczne w zakresie języków klasycznych na Uniwersytecie Poznańskim (doktorat zdobył w 1924 roku)⁴⁰; ks. Leon Łomiński w 1925 roku wyjechał na studia do Rzymu, by studiować archeologię chrześcijańską⁴¹; ks. Franci-szek Bajcer ukończył Wydział Teologii i Historii Kościoła na Uniwersytecie Gregoriańskim, a 9 czerwca 1956 roku otrzymał doktorat z teologii na An-gelicum⁴²; ks. Jan Jaworski po święceniach studiował patrologię na Uniwer-sytecie Warszawskim, gdzie uzyskał doktorat (1954)⁴³; ks. Bruno Rychłowski doktorat uzyskał w Louvain w Belgii, a pracował jako profesor na Uniwer-sytecie Katolickim w Santiago de Chile⁴⁴.

35 Por. L. Broel-Plater, Dookoła wspomnień, wydano na prawach rękopisu, London, s. 23.

36 Uczestniczył w kursie muzyki w konserwatorium krakowskim. Por. E. Olszewski, Szymaszek Jan Tomasz, w: Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, t. 5, S–Ż, red. K. Dopie-rała, Toruń 2005, s. 77.

37 Por. M. Raczkiewicz, Ksiądz Marian Walorek (1912–1988)…, s. 264.

38 Por. Jubileusz ks. prałata dr. Ludwika Bombasa, DPZ 16,4 (1965), s. 419.

39 Doktorat z filozofii zdobył na Uniwersytecie Fryburskim (1931), następnie ukoń-czył studia teologiczne na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza w Rzymie (1931–

1934), doktorat z teologii uzyskał w 1934 r. W międzyczasie, w 1932 r., przyjął świę-cenia kapłańskie, a później habilitował się na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (1938). Por. J. Mandziuk, K. Policki, Bocheński Innocenty Maria Józef Fran-ciszek Emanuel, w: Słownik polskich teologów katolickich 1994–2003, t. 9, red. J. Mandziuk, Warszawa 2006, s. 85.

40 Por. Śp. ks. rektor Aleksander Michalik, DPZ 12,1 (1961), s. 107.

41 Obronił doktorat pt. „Matka Boska w katakumbach”. Został on opublikowany:

L. Łomiński, Matka Boża w katakumbach, Łódź 1931. Por. http://brzeziny.org.pl/ks_dr_

Leon_Lominski,ls49.html (dostęp: 1 czerwca 2018 r.).

42 Por. Śp. ks. Franciszek Bajcer, DPZ 11,3 (1960), s. 313.

43 Był asystentem ks. prof. Jana Czuja w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie.

Por. Zmarł ks. Jan Jaworski, rektor PMK, „Wiadomości KAI. Biuletyn Katolickiej Agencji Informacyjnej” 43 (2008), s. 26; J. Szymański, Duszpasterze Polonii i Polaków…, t. 2, s. 86.

44 Por. J. Racut, Sławił Polskę na drugiej półkuli. Alwernianin ks. Bruno Rychłowski, „Al-chemik. Miesięcznik Załogi Zakładów Chemicznych »Alwernia« i gminy Alwernia” 38,3 (2010), s. 8.

Jeśli chodzi o przynależność diecezjalną i zakonną w gronie tym znaj-dowali się księża z diecezji: poznańskiej (Staniszewski, Walorek), prze-myskiej (Kwaśny, Bajcer), wileńskiej (Broel-Plater), łódzkiej (Jaworski), łomżyńskiej (Chmielewski), lwowskiej (Bombas) i kieleckiej (Dzięcioł, Ło-miński). Pozostali wywodzili się z zakonów i zgromadzeń zakonnych: wer-bista (Michalik), oblat (Kubsz, Repka) – obaj w Belgii, kapucyn (Kanabus), franciszkanin (Dambek), redemptorysta (Szymaszek), dominikanie (Bocheń-ski, Huzarski), misjonarz św. Wincentego a Paulo (Bronny, Piasecki, Pałka, Pitoń) – wszyscy w Brazylii, bernardyn (Łuszczki), salezjanin (Rychłowski).

Biorąc pod uwagę długość sprawowania funkcji rektora, wyróżnić na-leży księży: Rychłowskiego (49 lat), Walorka (40), Chmielewskiego (38), Ja-worskiego (37), Staniszewskiego (36), Szymaszka (36), Bocheńskiego (26), Kwaśnego (25), Dzięcioła (21), Repkę (20) i Bombasa (19)⁴⁵.

2.  Polskie Misje Katolickie przejęte