INSTYTUCJA PROTEKTORA POLSKIEGO WYCHODŹSTWA
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
Specyfika misji bp. Józefa Gawliny polegała na tym, że nie mając własnej kurii ani rozbudowanego sekretariatu, opierając się jedynie na osobistym se-kretarzu (o którego sam musiał zabiegać), bez specjalnych funduszy i licząc przede wszystkim na swoje umiejętności dyplomatyczne, podejmował się roli rzecznika i promotora spraw polskiego wychodźstwa. Nie tyle zależało mu na zabezpieczeniu tych problemów, które zastał po II wojnie światowej i które przejął po kard. Hlondzie, ale z ogromną determinacją zabiegał o poszerzenie sfery praw emigrantów i troszczył się o to, by zarówno Stolica Apostolska, jak i lokalne władze kościelne nie utrudniały, ale wspomagały duszpasterstwo wśród polskich emigrantów. Zabiegał także o to, by rząd polski na uchodź-stwie w sytuacji, gdy nie mógł liczyć na władze polskiego państwa pozostają-cego w rękach komunistów, był jego sprzymierzeńcem w tej misji.
Zadania ordynariusza Polaków w Niemczech, a następnie protektora emigracji polskiej pełnił abp Gawlina z nominacji papieskiej. Naturalną rze-czą było więc utrzymywanie stałego kontaktu ze Stolicą Apostolską w spra-wach, które należały do jego kompetencji, a z drugiej strony były realizacją powszechnej misji Kościoła, gwarantującej wszystkim wierzącym możliwość korzystania z sakramentów i opieki duszpasterzy.
Pomiędzy 1945 a 1964 rokiem Kościołowi przewodziło trzech papieży:
Pius XII, Jan XXIII i Paweł VI. Każdy z nich interesował się sprawami Koś- cioła w Polsce i katolikami polskiego pochodzenia żyjącymi poza granica-mi kraju. Dodatkowygranica-mi powodagranica-mi zainteresowania wychodźcagranica-mi z Polski była świadomość, że przeważająca liczba Polaków pozostających po II woj-nie światowej na obczyźwoj-nie wybierała tę opcję woj-nie ze względów ekonomicz-nych, ale polityczno-społeczekonomicz-nych, a czasem religijnych. Szybko bowiem do-szło do ich świadomości, że w kraju rządzonym przez komunistów będą pozbawieni podstawowych praw do wolności i swobody decydowania o so-bie, w tym praw religijnych.
Biskup Gawlina spotykał się kilkakrotnie z Piusem XII podczas wojny.
W Rzymie znalazł się jesienią 1939 roku i już 15 października został przy-jęty na audiencji u papieża. Było to krótko po potwierdzeniu jurysdykcji Gawliny jako biskupa polowego Wojska Polskiego.
Druga audiencja Gawliny u papieża miała miejsce 5 lutego 1940 roku93. Rozmowa dotyczyła okrucieństw spowodowanych przez wojnę, a bp Gawli-na Gawli-nalegał, by papież reagował bardziej stanowczo i podnosił głos94. Później,
93 Por. J. Gawlina, Wspomnienia, opracował i przypisami opatrzył J. Myszor, Katowice 2004, s. 176–179.
94 Por. tenże, List pasterski do Wojska Polskiego z Londynu w Anglii, dnia 12 lutego 1941 roku, w: J. Gawlina, Z wojny i z wygnania. Listy i orędzia pasterskie, kazania, przemówienia,
gdy Gawlina znalazł się z polską armią w Iranie, kontaktował się także ze Stolicą Apostolską za pośrednictwem miejscowego delegata apostolskiego abp. Alcide Mariny95.
Kolejne decyzje papieskie odnoszące się do Gawliny świadczą o zaufaniu, jakim obdarzał go Pius XII. 8 lutego 1945 roku papież powierzył mu, w za-stępstwie prymasa, funkcję i urząd protektora Polaków za granicą (dok. 2)96, a 5 czerwca 1945 roku dodatkowo mianował go ordynariuszem Polaków w Niemczech (dok. 4)97. Kilka dni później, 12 czerwca 1945 roku, przyjął go na prywatnej audiencji98. Gawlina miał sposobność osobiście podzięko-wać za otrzymaną nową jurysdykcję, przy okazji zapytując, czy obejmuje ona również grekokatolików polskiego pochodzenia. Omawiał z papieżem szczegółowe kwestie dotyczące uruchomienia w Niemczech sądu biskupiego i unikania sytuacji, w których polscy księża wchodziliby w struktury rządu emigracyjnego (chodziło o przypadki ks. Zygmunta Kaczyńskiego i ks. Wło-dzimierza Cieńskiego).
Do kolejnego spotkania z papieżem doszło 10 września 1945 roku. Gaw-lina dopiero co wrócił z kilkutygodniowej misji w Niemczech, zdawał więc raport ze swej wizytacji i omawiał sprawy polskie99.
W swoim Dzienniku Gawlina zamieścił szczegółową relację z kolejnej au-diencji, która miała miejsce 21 stycznia 1949 roku. Ważny jest jej kontekst, ponieważ krótko po tej rozmowie Pius XII zadecydował o wyznaczeniu Gawliny protektorem polskich wychodźców. Było to trzy miesiące po śmier-ci kard. Hlonda, a krótko po ustanowieniu prymasem Polski bp. Stefana Wyszyńskiego. Gawlina zapisał:
Miałem dziś o godz. 9.20 audiencję u Ojca św., która trwała 20 minut.
Ojciec św. wyglądał zdrowo i żywo, ja jeszcze chodziłem o lasce. Naj-Rzym 1952, s. 50–51. List jest błędnie datowany w zbiorze, został bowiem opublikowany 12 stycznia 1941 r. Zob. Przemówienia – Pisma – Rozkazy 1939–1945, t. 3, Józef Feliks Gawlina Biskup Polowy Polskich Sił Zbrojnych, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2002, s. 49.
95 Alcide Marina (1887–1950) – delegat apostolski w Iranie, rezydujący w Teheranie, biskup tytularny Eliopoli di Fenicia (1936). Delegat został zobowiązany do informowa-nia o działainformowa-niach bp. Gawliny, wizytującego Polaków na Bliskim Wschodzie. Zob. List abp. Mariny do kard. Maglione z 2 kwietnia 1942 r., w: Biskup Józef Gawlina w Związku Sowiec-kim, edycja dokumentów i wprowadzenie J. Myszor, Warszawa 2013, s. 123.
96 Por. AKHSS, AJG 27, Korespondencja Stolicy Apostolskiej (1945–1946), Mons. D. Tar-dini do bp. J. Gawliny z 8 lutego 1945 r. w sprawie jurysdykcji, Dekret N. 640/45, k. 4–5 [mps]; J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 334–335; D. Tardini do J. Gawliny z 8 II 1945 r.
w sprawie jurysdykcji…, s. 539 [nr 448].
97 Por. J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 341; „Wiadomości Polskiej Misji Katolickiej w Londynie” 12 (1945).
98 Por. J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 342–343.
99 Por. tamże, s. 361.
137
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
pierw zapytanie o zdrowie, a więc opowiedziałem krótko przebieg cho-roby i kuracji. Potem sprawy polskie. O ciężkiej sytuacji. Wyraziłem wdzięczność za nominację nowego Prymasa, po czym Ojciec św. do-dał, że dokonał jej tak szybko, ponieważ warunki tego się domagały.
Chwalił postawę Episkopatu i wiernych. Poświęcił kilka gorących słów śp. Kardynałowi Prymasowi Hlondowi100.
Biskup Gawlina szczegółowo przedstawił położenie polskich dipisów w Niemczech, także w kontekście podejścia do nich niemieckiego episkopa-tu. Papież z kolei dopytywał o szczegóły:
„Kto ich żywi?”. „IRO”. „Gdzie są księża?”. „Razem z DP-sami w obo-zach, gdzie pełnią sumiennie pracę wyłącznie duszpasterską”. (Może odezwały się tu cienie rzucone na nich przez relacje Episkopatu niemiec-kiego, który ich posądzał, że zajmują się poza tym jeszcze sprawami po-litycznymi etc.). Dalsze moje sprawozdanie stylem telegraficznym o ich liczbie, rozmieszczeniu, zajęciu. „Czy jeszcze są tam żołnierze polscy”.
„Nie są to żołnierze w ścisłym znaczeniu tego terminu, lecz 20.000 człon-ków oddziałów ochraniających magazyny amerykańskie i angielskie”.
Podziękowałem Ojcu Świętemu za list do NCWC z 24 XII 1948 [roku]
(In fratres caritas) […]101.
Jesienią tego samego roku, 9 listopada, Gawlina znów został przyjęty na prywatnej audiencji przez Piusa XII. Tym razem spotkanie odbyło się w Castel Gandolfo. Biskup złożył sprawozdanie z wizytacji, jaką odbył w le-cie (sierpień i wrzesień) we Francji, w Holandii i Belgii102. Poprosił papieża o wsparcie starań przed Radą Polonii Amerykańskiej o udzielenie pomocy materialnej rodakom. Papież pochwalił wydanie pierwszego numeru czaso-pisma „Duszpasterz Polski Zagranicą”103.
W czasie audiencji prywatnej w dniu 1 lutego 1952 roku Gawlina zwró-cił się z konkretną prośbą o rozwiązanie kwestii duszpasterstwa polskich emigrantów. Zabiegał o to, by biskupem diecezji Buffalo w Stanach Zjed-noczonych, gdzie powstała dość duża polska kolonia, został Polak. Biskup szczegółowo zdał sprawozdanie z działań na rzecz emigrantów polskich, a także przedłożył trzy książki wydawnictwa „Hosianum”, które powstało z myślą o Polakach na emigracji i zajmowało się promowaniem polskiej
kul-100 Tenże, Dziennik, z. 18, k. 14.
101 Tamże, k. 14–15.
102 Por. Pius XII, List do kardynała Adama Sapiehy, Arcybiskupa Krakowskiego i innych arcybiskupów i biskupów polskich, 1 IX 1949, w: Pius XII a Polska 1939–1949. Przemówienia, listy, komentarze, oprac. K. Papée, Rzym 1954, s. 164–168.
103 Por. J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 53–54.
tury i historii. Z satysfakcją odnotował w Dzienniku: „[Papież] wyrażał się pochlebnie o mojej pracy duszpasterskiej na Emigracji”104.
O tym, że papież niezwykle cenił jego posługę, świadczy także to, że gdy w 1952 roku ukazała się konstytucja apostolska Exsul familia, znosząca urzędy wizytatorów apostolskich i opiekunów duchowych obrządku łaciń-skiego, w mocy pozostało jedynie stanowisko polskiego opiekuna emigracji (dok. 12). 29 listopada 1952 roku Pius XII mianował Gawlinę tytularnym arcybiskupem Madytusu (dok. 13)105. Parę tygodni później Gawlina został członkiem Najwyższej Rady Emigracyjnej, a później wszedł w skład jej Ko-mitetu Wykonawczego106. Ponadto w kwietniu 1954 roku został dyrektorem Światowej Federacji Sodalicji Mariańskich107. W marcu 1958 roku abp Gaw-lina obchodził srebrny jubileusz sakry biskupiej. Z tej okazji Pius XII wysto-sował do niego osobisty list gratulacyjny (dok. 44). Przypomniał w nim jego przedwojenną działalność w kurii polowej, misję pełnioną podczas wojny i troskę, jaką otaczał polskich emigrantów108.
Możliwość osobistego referowania zagadnień duszpasterstwa emigracyj-nego papieżowi była przywilejem Gawliny. Na co dzień jednak jego kon-takt ze Stolicą Apostolską polegał na spotykaniu się z urzędnikami różnych kongregacji, w zależności od problemu, z którym przyszło mu się zmierzyć.
Dykasterią kurii rzymskiej, najbliżej współpracującą z papieżem, jest Sekre-tariat Stanu. Na jego czele stoi sekretarz stanu, ale w latach 1944–1958 jego obowiązki pełnił osobiście papież. Gawlina wielokrotnie kontaktował się z urzędnikami wysokiego szczebla tego organu. Wedle opinii abp. Szcze-pana Wesołego, potwierdzonej licznymi dokumentami, Gawlina miał bar-dzo bliskie kontakty z Sekretariatem Stanu109. I tak na przykład 24 stycznia 1950 roku odbył konferencję z prał. Giovannim Battistą Montinim, prosekre-tarzem stanu, na temat sytuacji polskiej emigracji w Niemczech, we Francji i w Wenezueli110. Innym razem (15 grudnia 1951 roku) został wezwany przez prał. Tardiniego, gdy chciał opublikować w L’Osservatore Romano kazanie Wyszyńskiego, wygłoszone nad trumną zmarłego kard. Sapiehy. Przy
oka-104 Tamże, k. 140.
105 Tamże, k. 149; Biskup Józef Gawlina mianowany arcybiskupem, „Gazeta Niedzielna”
5,50 (1952), s. 3; Kard. A.G. Piazza do bp. J. Gawliny z 23 grudnia 1952 r. w sprawie nominacji na arcybiskupa tytularnego Madytu, DPZ 4,4 (1953), s. 196.
106 Dekret Kongregacji Konsystorialnej z 6 stycznia 1953 r., DPZ 4,3 (1953), s. 284.
107 J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 160.
108 Por. Pius XII, List Ojca Świętego na jubileusz Ks. Arcybiskupa Józefa Gawliny, DPZ 9,3 (1958), s. 286–287 (j. łaciński) i s. 287–288 (tłum. na j. polski).
109 Potwierdza to abp Sz. Wesoły w liście do prof. J. Żaryna z 27 lipca 1999 r. zamiesz-czonym w pozycji: J. Żaryn, Kościół w Polsce w latach przełomu (1953–1958), Warszawa 2000, s. 222.
110 Por. DPZ 1,2 (1950), s. 380.
139
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
zji usłyszał od dyplomaty watykańskiego wiele cierpkich słów dotyczących porozumienia episkopatu Polski z rządem w 1950 roku111. 9 marca 1953 roku został przyjęty przez Tardiniego w sprawie przedłużenia swojej jurysdyk-cji112. Z powodu dłuższej choroby (grypa męczyła go od jesieni 1952 roku) dopiero teraz mógł odebrać dekret Kongregacji Konsystorialnej, która po-wołując się na ustalenia zawarte w Exsul familia, przedłużyła misję Gawliny o następne dwa lata113.
16 czerwca 1953 roku prał. Montini przyjął Gawlinę, który prosił o wrę-czenie Ojcu Świętemu dwutomowej The Cambridge History of Poland. Gawlina przedstawił wyniki swych ostatnich podróży pasterskich i prac Millenium, wręczył też petycję ks. dr. Bolesława Wyszyńskiego w imieniu 200 byłych księży kacetowców dotyczącą interwencji papieża u rządu niemieckiego w sprawie odszkodowań za czas spędzony w obozie114. 25 lutego 1954 roku był na audiencji u prał. Montiniego, prosekretarza stanu. Wraz z nim przy-byli ambasador Papée i ks. Cieński. Wręczyli Montiniemu 38 790 podpi-sów polskich i angielskich katolików protestujących przeciwko uwięzieniu prymasa115.
Gdy papieżem został Angelo Roncalli, który przyjął imię Jana XXIII, de-sygnował na stanowisko sekretarza stanu abp. Domenico Tardiniego. Gawli-na został przez niego przyjęty 23 czerwca 1959 roku. Ich spotkanie dotyczyło przede wszystkim kwestii duszpasterstwa polskiego w Turcji. Trudno się dziwić, gdyż Roncalli w latach 1935–1944 był delegatem apostolskim w Tur-cji, dlatego sytuacja Kościoła w tym kraju była mu bliska116.
Biskup Gawlina pozostawał także w stałym kontakcie z abp. Angelo Dell’Acqua, prałatem z Sekretariatu Stanu, z którym wielokrotnie omawiał sprawy polskich emigrantów, a także te dotyczące Sodalicji Mariańskiej117.
W 1946 roku Pius XII powołał przy Sekretariacie Stanu Urząd Migracyj-ny, składający się z dwóch sekcji: migracji dobrowolnej i migracji przymuso-wej. Zatroszczył się też o obecność stałego przedstawiciela Stolicy Apostol-skiej przy powstałym w Genewie Urzędzie Migracyjnym118.
111 Por. J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 137.
112 Por. DPZ 4,3 (1953), s. 293.
113 Por. Dekret S. Congregatio Consistorialis, 6 stycznia 1953 r., DPZ 4,3 (1953), s. 284.
Jego jurysdykcja była odnawiana co dwa lata.
114 Por. DPZ 4,4 (1953), s. 371.
115 Por. DPZ 5,3 (1954), s. 284.
116 Por. DPZ 10,4 (1959), s. 406.
117 Por. DPZ 5,2 (1954), s. 202; DPZ 13,1 (1962), s. 117; DPZ 7,3 (1956), s. 242; DPZ 10,3 (1959), s. 255; DPZ 10,4 (1959), s. 406.
118 Por. L’attivita della Santa Sede: dal 15 Dicembre 1946 al 15 Dicembre 1947, Tipographia Poliglotta Vaticana, s. 125–135.
Innym ważnym organem Stolicy Apostolskiej, który zajmował się zagad-nieniami pozostającymi w bezpośrednim zainteresowaniu bp. Gawliny, była Święta Kongregacja Konsystorialna. Dykasteria, następczyni Świętej Kon-gregacji do spraw Erekcji Kościołów i Prowizji Konsystorialnych, utworzona została przez Sykstusa V bullą Immensa aeterni Dei z 22 stycznia 1588 roku.
Do jej kompetencji należało podejmowanie decyzji w sprawach rozstrzyga-nych dotąd obligatoryjnie na konsystorzach, takich jak na przykład two-rzenie nowych diecezji, zmienianie dotychczasowych granic, mianowanie biskupów i nadawanie innych beneficjów konsystorialnych. W jej skład wchodziło przeciętnie kilkunastu kardynałów, nadto niektórzy arcybiskupi, biskupi i niżsi rangą prałaci. Jej nazwę zmienił papież Pius X (wcześniej był jej prefektem) konstytucją Sapienti consilio z 29 czerwca 1908 roku. Powie-rzył jej zadania dotyczące nominacji biskupów, erekcji diecezji i kapituł ka-nonickich, czuwania nad zarządem diecezji, dyscypliną, administracją oraz studiami seminaryjnymi. W ustanowionym w 1917 roku Kodeksie Prawa Ka-nonicznego papież Benedykt XV potwierdził kompetencje Kongregacji Kon-systorialnej119. W okresie gdy Gawlina zajmował się polskimi wychodźcami, na jej czele stali kolejno kardynałowie-sekretarze: Raffaele Carlo Rossi OCD (1930–1948), Adeodato Giovanni Piazza OCD (1948–1957), Marcello Mimmi (1957–1961) i Carlo Confalonieri (1961–1967).
Różne były powody, dla których Gawlina zwracał się o radę i pomoc do Świętej Kongregacji Konsystorialnej. Już na samym początku pełnienia funkcji protektora, pomiędzy 1 a 8 października 1949 roku, kilkakrotnie interweniował w sprawie dopuszczenia polskich księży w Niemczech do funkcji duszpasterskich wśród Polaków w Australii i Ameryce120. Niejeden raz spotykał się z kard. Piazzą, by debatować nad sprawami duszpaster-stwa emigracyjnego (między innymi 1 kwietnia i 30 października 1952 ro-ku)121. W kwietniu 1952 roku debatował z nim o nowej sytuacji, jaka wy-tworzyła się po ustanowieniu specjalnego delegata papieskiego dla spraw emigracji122. Odwiedzał też prał. Emilio Rossiego, który piastował to
sta-119 W 1967 r. papież Paweł VI zmienił jej nazwę na Kongregacja do spraw Biskupów;
zmiana ta weszła w życie 1 stycznia 1968 r. Papież Jan Paweł II w konstytucji Pastor bonus z 28 czerwca 1988 r. potwierdził zakres jej kompetencji.
120 DPZ 1,2 (1950), s. 256. W Dzienniku Gawlina odnotował: „[8 października 1949 r.]
rano byłem u Mons. Renzoni – asesora Kongr[egacji] Consist[orialnej]. Zgodził się na su-maryczne potraktowanie »vita et mores«, lecz nie godzi się, aby nasi księża szli do pracy tylko dla Polaków-katol[ików], ale wszędzie gdzie brak jest księży, zwłaszcza do Ame-ryki Pół[nocnej], ponieważ Polacy szybko się uczą języków. Nie zgodziłem się na jego punkt widzenia”. Zob. J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 44.
121 Por. DPZ 3,3 (1952), s. 377; DPZ 5,2 (1954), s. 202.
122 Por. J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 144–145.
141
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
nowisko123, oraz prał. Giuseppe Ferretto, asesora Świętej Kongregacji Kon-systorialnej124. Z tym drugim 25 kwietnia 1952 roku omawiał nowy Statut Duszpasterstwa Emigracyjnego125. Przed urzędnikami kongregacji Gawlina składał też relacje ze swoich wizytacji ośrodków duszpasterskich. 21 paź-dziernika 1952 roku przedstawił sprawozdanie z podróży do Kanady126. 11 marca 1955 roku w towarzystwie ks. Przekopa (prokuratora generalnego chrystusowców), ks. Rubina (duszpasterza polskiego na Włochy), ks. Okroya i delegacji sióstr zakonnych (nazaretanek, urszulanek i zmartwychwstanek) z dziećmi – sierotami polskimi – był na audiencji u kard. Piazzy z okazji 25. rocznicy sakry biskupiej. Wśród ofiarowanych kardynałowi darów zna-lazł się pierwszy tom Sacrum Poloniae Millenium, porcelana duńska nadesłana przez o. Szymaszka, rektora PMK w Danii, oraz praca ks. Jana Piekoszew-skiego na temat Exsul familia i duszpasterstwa emigrantów w Ameryce127.
Biskup Gawlina uczestniczył też w dniach 30 września – 4 paździer-nika 1957 roku w obradach Najwyższej Rady Emigracyjnej przy Kongre-gacji Konsystorialnej. W jej trakcie, 30 września, wygłosił referat łaciński pt. „De problematibus religiosis et socialibus emigrationis tam liberae quam et coactae”. W tym samym dniu zdał po włosku sprawozdanie dotyczące polskiej emigracji. Na zakończenie zjazdu przedstawił dezyderaty przedsta-wicieli Europy Wschodniej, które zostały przyjęte przez radę i przekazane do aprobaty kard. Piazzy128. Każdorazowo, gdy zmieniał się kardynał- -sekretarz stojący na czele dykasterii, Gawlina zabiegał o możliwość osobi-stego przedstawienia się i uwrażliwienia na sprawy polskich emigrantów.
8 lipca 1958 roku został więc przyjęty przez kard. Marcellego Mimmę129, a 17 marca 1961 roku złożył wizytę kard. Carlo Confalonieriemu130.
Będąc członkiem Zarządu Najwyższej Rady Emigracyjnej przy Świę-tej Kongregacji Konsystorialnej, brał udział w zebraniu w dniach 4–6 maja 1961 roku, któremu przewodniczył kard. Confalonieri131, a także uczestni-czył w kolejnej naradzie w dniach 19–21 października 1961 roku. Wygłosił wówczas referat pt. „Aspekty duszpasterskie emigracji”132. Miał też odczyt podczas kolejnego spotkania tego gremium, odbywającego się w dniach
123 Por. DPZ 3,2 (1952), s. 229; DPZ 3,3 (1952), s. 375; DPZ 5,2 (1954), s. 203; J. Gawlina, Dziennik, z. 19, k. 142.
124 Por. tamże, k. 145; DPZ 5,1 (1954), s. 103; tamże, s. 103–104; DPZ 5,2 (1954), s. 203.
125 Por. DPZ 3,4 (1952), s. 525.
126 Por. DPZ 4,1 (1953), s. 58.
127 Por. DPZ 6,3 (1955), s. 207–208.
128 Por. DPZ 9,1 (1958), s. 104.
129 Por. DPZ 9,4 (1958), s. 455.
130 Por. DPZ 12,3 (1961), s. 290.
131 Por. tamże, s. 291.
132 Por. DPZ 13,1 (1962), s. 118; J. Gawlina, Aspekty duszpasterskie emigracji…, s. 153–161.
5–6 listopada 1963 roku133. Z kolei 25 listopada 1963 roku uczestniczył w po-siedzeniu Najwyższej Rady Emigracyjnej z biskupami krajów zamorskich134, a 29 listopada 1963 roku z biskupami Europy135. Te ostatnie ukierunkowane były na nawiązanie kontaktu z hierarchami, którzy przybyli do Rzymu na Sobór Watykański II.
Sporadycznie musiał się konsultować z Kongregacją Propagandy Wia-ry136. Był to urząd watykański zajmujący się misyjną działalnością Kościoła katolickiego, dlatego pod jego opieką znajdowały się seminaria i wychowa-nie katolickie, biskupi, duchowieństwo i diecezje – wszystko na terenach misyjnych. I tak 12 grudnia 1949 roku Gwlina został przyjęty przez prał.
Celso Costantiniego, asesora Świętej Kongregacji Propagandy. Przedłożył mu projekt ustalenia składu duszpasterstwa polskiego w Australii. Uzyskał cofnięcie suspensy dla jednego z kapłanów, który bez pozwolenia kongrega-cji udał się do Australii, oraz zgodę na wysłanie czterech kolejnych polskich księży137.
Kolejną dykasterią, z którą bp Gawlina pozostawał w kontakcie, była Kongregacja do spraw Kościołów Wschodnich (Congregatio pro Ecclesiis Orientalibus), odpowiadająca za relacje z katolickimi Kościołami Wschodni-mi. Do jej zadań należało rozwiązywanie konfliktów między nimi a Kurią Rzymską oraz rozważanie kwestii problemowych (na przykład dotyczą-cych hierarchii). Kongregacja ta ma swoje początki w 1862 roku, kiedy papież Pius IX powołał w Kongregacji Rozkrzewiania Wiary wydział dla Obrządków Wschodnich (pro negotiis ritus orientalis). W skład tej kongre-gacji wchodzili początkowo wszyscy katoliccy patriarchowie oraz arcy-biskupi Kościołów Wschodnich. 1 maja 1917 roku powstała Kongregacja do spraw Kościołów Wschodnich, a jej prawa i obowiązki zostały dokład-nie sprecyzowane. Prefektem kongregacji do 1967 roku pozostawał pa-pież, który mianował sekretarza. Sekretarzami w interesującym nas okresie byli kardynałowie: Eugène Tisserant (1936–1959), Amleto Giovanni Cico-gnani (1959–1961), Gabriel Acacius Coussa (1961–1962) oraz Gustavo Testa (1962–1967). Z kard. Tisserantem rozmawiał Gawlina już w październiku 1939 roku. Francuski hierarcha wyraził wówczas pogląd, że ostrożna posta-wa Piusa XII wynika z tego, że boi się zaszkodzić Kościołowi w Niemczech i chrześcijanom w Rosji. Duchowny był zdania, że Watykan powinien re-agować bardziej zdecydowanie138. Gawlina odwiedził go również pod
ko-133 Por. DPZ 15,2 (1964), s. 231.
134 Por. tamże.
135 Por. tamże.
136 Papież Jan Paweł II w konstytucji Pastor bonus z 28 czerwca 1988 r. zmienił jej nazwę na Kongregacja Ewangelizacji Narodów.
137 Por. DPZ 1,2 (1950), s. 377.
138 Por. J. Gawlina, Wspomnienia…, s. 155.
143
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
niec stycznia 1940 roku oraz w czerwcu 1944 roku. Tisserant niezmiennie twierdził, że Watykan za mało stanowczo podnosił głos w sprawie Polski139. Hierarchowie rozmawiali też kilkakrotnie po wojnie. W sprawie wizytacji grekokatolików w wojsku w Niemczech i współpracy Gawliny z bp. Iwa-nem Buczko, nowo mianowanym wizytatorem apostolskim grekokatolików w Europie Zachodniej, porozumieli się we wrześniu 1946 roku140. 9 paź-dziernika 1949 roku dyskutowali na temat materialnego położenia PMK w Paryżu141. Dłuższą rozmowę odbyli bezpośrednio po spotkaniu Gawliny z Piusem XII w dniu 9 listopada 1949 roku. Kardynał ubolewał, że świat tak obojętnie przygląda się postępowi komunizmu i nie reaguje na zbrod-nie tego systemu totalitarnego142. Z kolei 25 czerwca 1950 roku debatowali w sprawie Seminarium Polskiego w Paryżu143. Jeszcze inne tematy (Gawlina nie podaje jakie) poruszyli w czasie spotkania 12 grudnia 1950 roku144.
Mając pod opieką seminaria duchowne, w których przygotowywali się przyszli duszpasterze polskich emigrantów, bp Gawlina współpracował z Kongregacją do spraw Edukacji Katolickiej (Congregatio de Institutione Ca-tholica). Dykasteria ta została utworzona w 1588 roku. Benedykt XV powołał w 1915 roku sekcję do spraw seminariów duchownych i zmienił nazwę kon-gregacji na Kongregacja do spraw Seminariów i Studiów Uniwersyteckich (Congregatio de Seminariis et Studiorum Universitatibus). W latach 1939–1968 jej prefektem był kard. Giuseppe Pizzardo. Gawlina kontaktował się z nim w sprawie Papieskiego Kolegium Polskiego oraz Papieskiego Instytutu Ko-ścielnego. Pewne kontrowersje i sprzeciw kardynała wzbudził jednak po-mysł powołania Instytutu Naukowego „Hosianum”145.
Święta Kongregacja do spraw Dyscypliny Sakramentów była następczynią powstałej w 1588 roku Świętej Kongregacji Obrzędów. Nowa nazwa funkcjo-nowała od 1908 roku. Do jej kompetencji należało dbanie o życie liturgiczne w Kościele, zwłaszcza w odniesieniu do praktyki sakramentalnej, czuwanie nad kształtem liturgii, troska o wydawanie ksiąg liturgicznych. Kongrega-cja udzielała dyspens od zobowiązań wynikających ze święceń kapłańskich i święceń diakonatu oraz od małżeństwa ważnie zawartego, a niedopełnio-nego. Na jej czele stali kardynałowie prefekci: Domenico Jorio (1935–1954) i Benedetto Aloisi Masella (1954–1968). 10 listopada 1949 roku Gawlina odbył konferencję z prał. Francesco Braccim, sekretarzem Świętej Kongregacji
Sakra-139 Por. tamże, s. 175, 316.
140 Por. tamże, s. 362.
140 Por. tamże, s. 362.