Bliskość geograficzna a procesy innowacji

Bliskość geograficzna rozumiana jest jako dystans przestrzenny, fizyczna odległość między aktorami ekonomicznymi. Bliskość ta jest źródłem bezpośred-nich kontaktów, wzmacnia intensywność i gęstość relacji zachodzących pomię-dzy podmiotami. Fakt wspólnej lokalizacji w danym systemie produkcyjnym generuje wiele pozytywnych efektów zewnętrznych, które wraz ze wzrostem przestrzennej odległości tracą na znaczeniu. Korzyści wynikające z bliskości geograficznej identyfikowane i wyjaśniane są we wcześniejszych nurtach geografii ekonomicznej, m. in. w ramach teorii aglomeracji oraz teorii efektów zewnętrznych.

Powszechnie podkreśla się, Ŝe bliskość przestrzenna ułatwia interakcję i współpracę, szczególnie w sferze tworzenia wiedzy i innowacji. Im większa odległość między podmiotami, tym mniejsza intensywność pozytywnych efek-tów zewnętrznych i tym bardziej utrudniona wymiana wiedzy. Bezpośrednie relacje wpływają pozytywnie na procesy wiedzy i innowacji, co potwierdzają liczne analizy działania technopolii, innowacyjnych klastrów czy parków nau-kowo-technologicznych²⁵. Przedsiębiorstwo zlokalizowane w sąsiedztwie wielu ośrodków zaawansowanej wiedzy, utrzymujące z nimi aktywne kontakty, bez wątpienia ma z tego powodu przewagę nad konkurentami pozbawionymi takich moŜliwości²⁶. Innymi słowy, podmioty zlokalizowane w pobliŜu źródeł wiedzy osiągają lepsze wyniki innowacyjne, niŜ te zlokalizowane w duŜej odległości od owych zasobów.

Bliskość geograficzna nie jest jednak postrzegana jako warunek niezbędny w tworzeniu nowych zasobów wiedzy i innowacji. Dynamiczny rozwój zaawan-sowanych technologii informacyjno-komunikacyjnych sprawił, Ŝe sieci wymia-ny wiedzy przestają być przestrzennie ograniczone. Jak wskazują badania prowadzone przez A. Rallet i A. Torre, wiedza milcząca moŜe być przekazywa-na przekazywa-na duŜe odległości dzięki innym formom bliskości. Autorzy wykazali m. in., Ŝe potrzeba bliskości geograficznej jest raczej nieistotna w przypadku jasnego podziału wspólnego działania na konkretne zadania, których realizacja wspoma-gana jest silną koordynacją (bliskość organizacyjna), a dodatkowo partnerzy

25

N. Massard, A. Torre, O. Crevoisier, Proximite geographique et innovation, [w:] B. Pec-queur, J. B. Zimmermann (eds), Economie de proximites…, s. 156–161.

26

mają te same doświadczenia poznawcze (bliskość poznawcza)²⁷. Innymi słowy bliskość przestrzenna nie jest warunkiem koniecznym do wymiany wiedzy, ułatwia ją, ale zarazem nie wyklucza zaistnienia interaktywnego uczenia się niezbędnego dla tworzenia innowacji²⁸.

Co więcej, zbyt duŜa bliskość geograficzna moŜe ograniczać interaktywne uczenie się i tworzenie innowacji. Taka sytuacja przestrzennej blokady, zam-knięcia moŜe pojawiać się głównie w regionach wysoce wyspecjalizowanych. Dodatkowo ten negatywny efekt moŜe być wzmocniony poprzez brak otwartości na zmiany zachodzące w otoczeniu, prowadzące do wewnętrznego zamknięcia regionu. Procesy te mogą prowadzić do stopniowej degradacji i przekształcenia regionu opartego na wiedzy w „martwe pole”, będące konsekwencją własnego „uwięzienia”²⁹.

Efektywne tworzenie wiedzy wymaga równowagi lokalnych i nielokalnych relacji. PoŜądane jest współistnienie procesów i relacji lokalnych mocno wspie-ranych przez relacje zewnętrzne dostarczające nowych impulsów i pomysłów, przynoszące nowe moŜliwości rozwoju danego terytorium³⁰. Bliskość geogra-ficzna moŜe ułatwić uczenie się i tworzenie innowacji, ale nie jest ani warun-kiem koniecznym, ani wystarczającym. Wzmacnia ona procesy interaktywnej edukacji, a przede wszystkim stymuluje rozwój innych wymiarów bliskości, niezbędnych w tych procesach.

Bliskość geograficzna odgrywa istotną rolę w budowaniu innych form bli-skości. MoŜe pełnić funkcję uzupełniającą i wzmacniającą, a często nawet ini-cjującą bliskość społeczną, organizacyjną, instytucjonalną bądź poznawczą. Bliskość geograficzna moŜe przyczynić się do kompensowania słabości czy deficytu bliskości o charakterze aprzestrzennym, przede wszystkim bliskości o charakterze instytucjonalnym. Ułatwia tworzenie nieformalnych relacji, koor-dynację i transfer relacji z jednego kontekstu organizacyjnego do innego, sprzyja rozwojowi „zakorzenionych” relacji między podmiotami. Dlatego teŜ analiza bliskości geograficznej powinna być dokonywana łącznie z innymi – nieprze-strzennymi wymiarami tego zjawiska³¹.

27 A. Rallet, A. Torre, Is geographical proximity necessary in the innovation networks in the era of the global economy? „GeoJournal” 1999, No 49, s. 373–380.

28

J. G. Lambooy, Uwarunkowania procesów dyfuzji wiedzy i innowacji w kontekście regio-nalnym, [w:] P. Jakubowska, A. Kukliński, P. śuber (red.), Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, Wyd. Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008, s. 299–303.

29

R. A. Boschma, Proximity and innovation…, s. 70.

30

B. T. Asheim, A. Isaksen, Regional innovation systems: the integration of local sticky and global ubiquitous knowledge, „Journal of Technology Transfer” 2002, vol. 27, s. 77–86.

31

A. Torre, Retour sur la nation de proximité geographique, „Geographie-Economie-Societe”, vol. 11/1, s. 64–69.

T a b e l a 4 Interakcje i przenikanie się bliskości geograficznej i organizacyjnej

Bliskość geograficzna Bliskość organizacyjna Bliskość

geograficzna

Interakcje nie zachodzą: aglomeracja

Lokalne sieci, lokalne systemy produkcyjne, działają mechanizmy negocjacji Bliskość

organizacyjna

DuŜa mobilność,

interakcje tymczasowe ^{Sieci aterytorialne}

Źr ó d ł o: A. Rallet, A. Torre, Proximity and localization, „Regional Studies” 2005, vol. 39/1, s. 50.

W rzeczywistości róŜne formy bliskości są mocno ze sobą powiązane, są zjawiskami komplementarnymi i współzaleŜnymi względem siebie (tab. 4). KaŜda w form bliskości moŜe tworzyć zarówno pozytywne, jak i negatywne mechanizmy dla rozwoju zasobów wiedzy i innowacji. Dla przykładu, bliskość społeczna moŜe zmniejszyć dystans poznawczy pomiędzy partnerami, ale zara-zem bliskości organizacyjnej moŜe towarzyszyć brak bliskości społecznej (relacje nie są oparte na zaufaniu, ale na zasadzie podobieństwa struktur zarzą-dzania). Jednak zarówno organizacyjną, jak i społeczną bliskość charakteryzują silne powiązania między partnerami, pomimo istnienia innych mechanizmów ich tworzenia (odpowiednio, hierarchia i zaufanie). Bliskość geograficzna stymuluje bliskość społeczną, małe odległości geograficzne sprzyjają bowiem interakcjom społecznym i budowaniu zaufania. Równocześnie jednak nadmiar kaŜdej z form bliskości moŜe blokować czy utrudniać rozwój procesów innowacji, m. in. poprzez zamknięcie na otoczenie (nadmiar bliskości geograficznej), zamkniecie na interakcje i wymianę wiedzy (zbyt duŜa bliskość poznawcza) bądź bierność i inercję systemu w przypadku bliskości instytucjonalnej³². Silne współzaleŜno-ści i interakcje zachodzące pomiędzy róŜnymi wymiarami bliskowspółzaleŜno-ści sprawiają, Ŝe ich identyfikacja i wyodrębnienie to zabiegi teoretyczne, w rzeczywistości trudne do jednoznacznego uchwycenia.

Paradygmat bliskości dostarczył spójnych ram teoretycznych i uporządko-wał kategorie powszechnie wykorzystywane w interpretacji terytorialnego kon-tekstu procesów innowacji. Stanowi on jeden z głównych nurtów badań proce-sów innowacji i w ostatnich latach zyskuje na znaczeniu.

32