IV. TRANSFORMACJA POTENCJAŁU INNOWACYJNEGO POLSKICH REGIONÓW
IV.1. Innowacyjność polskiej gospodarki na tle krajów Unii Europejskiej – zarys
Zmiany systemowe, w tym reformy terytorialno-administracyjne, prywaty-zacja i eksplozja prywatnej przedsiębiorczości, napływ inwestycji zagranicz-nych, a przede wszystkim przystąpienie Polski do EU i otwarcie rynków zwiększyło presję konkurencyjną w polskiej gospodarce. Kluczowym wyzwa-niem stała się poprawa zdolności innowacyjnych podmiotów gospodarczych, postrzegana jako najefektywniejsza ścieŜka budowania pozycji konkurencyjnej w dobie gospodarki opartej na wiedzy.
Wykres 2. Innowacyjności polskiej gospodarki w roku 2009
Źr ó d ł o: European Innovation Scorebord. Comparative analysis of innovation performance, www.proinno-europe.eu/page/european-innovation-scoreboard-2009
Innowacyjność polskiej gospodarki znacznie odbiega od średniej w krajach UE. Według European Innovation Scoreboard (dalej: EIS) w 2009 r. Polska znajdowała się na 23 miejscu wśród państw członkowskich pod względem innowacyjności i zajmowała pozycję za Maltą, Węgrami i Słowacją, a przed Litwą, Rumunią, Łotwą i Bułgarią1. W porównaniu z latami poprzednimi widać
1
Badanie trendów w rozwoju procesów innowacji na poziomie krajowym, od wielu lat w Unii Europejskiej realizowane jest przez dwa podstawowe narzędzia: The Community Innova-tion Surveys (CIS) oraz European InnovaInnova-tion Scorebord (EIS).
jednak nieznaczną poprawę lokaty w tym rankingu. Polska gospodarka z grupy krajów o najniŜszym poziomie innowacyjności, określanych mianem krajów „doganiających” („catching-up”) zakwalifikowana została do grupy krajów o „umiarkowanym” rozwoju procesów innowacji („moderate innovators”) wraz z Czechami, Portugalią, Grecją i Włochami. Polska nieznacznie poprawiła swoją pozycję, przy czym w sferze szeroko rozumianych nakładów na aktywność innowacyjną (grupa wskaźników określana mianem in put) Polska wypada korzystniej niŜ w sferze wyników i efektów gospodarczych (grupa wskaźników ilustrująca out put).
Przemiany obserwowane w ostatnim dziesięcioleciu wskazują na nie-znaczną poprawę pozycji Polski wśród krajów Unii Europejskiej, ale zarazem tempo i dynamika tych przemian są niewystarczające do istotnej redukcji dystansu rozwojowego. Analiza podstawowych charakterystyk procesów innowacji wskazuje na niedorozwój zdolności innowacyjnych gospodarki kraju, czego odzwierciedleniem są m. in. następujące problemy:
– Niski poziom innowacyjności gospodarki jest efektem przeznaczania przez Polskę stosunkowo niewielkich środków na działalność B+R. Wskaźnik nakładów na działalność badawczo-rozwojową w relacji do PKB osiągnął w ro-ku 2008 zaledwie 0,57%, ponad 3-krotnie mniej niŜ średnio w UE-25 (1,77%). W przeliczeniu na jednego mieszkańca dystans pomiędzy Polską a Unią Euro-pejską jest sześciokrotny.
– Niekorzystna struktura nakładów i silne uzaleŜnienie aktywności B+R od budŜetowego finansowania, przy jednoczesnym niskim udziale wydatków z sek-tora przedsiębiorstw. Dominującym źródłem finansowania aktywności B+R jest budŜet państwa, z którego pochodzi ponad 55% wszystkich wydatków; sektor przedsiębiorstw partycypuje jedynie w 34% w finansowaniu działalności B+R (w Unii Europejskiej 55%).
– Niekorzystna wewnętrzna struktura nakładów na B+R ujawnia się takŜe w wysokich nakładach na badania podstawowe. Działalność B+R prowadzona jest przede wszystkim przez szkoły wyŜsze i publiczne jednostki badawczo- -rozwojowe (zaabsorbowały one 66,5% nakładów), a te z kolei charakteryzują się niskim poziomem komercjalizacji wiedzy i innowacji oraz ograniczonymi relacjami i zdolnościami do współpracy z gospodarką.
– Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle w roku 2008 w zakresie innowacji produktowych i procesowych poniosło jedynie 16,9% przedsiębiorstw przemysłowych i 12,6% przedsiębiorstw funkcjonujących w sektorze usług, natomiast na innowacje organizacyjne i marketingowe odpowiednio 26,9 i 28,8%.
– Wskaźnik wynalazczości (liczba wynalazków zgłoszonych do opatento-wania przypadająca na 1 milion mieszkańców w Europejskim Urzędzie Paten-towym) jest bardzo niski i wynosi 3,47 w porównaniu ze 115,32 średniej w UE- -25 w roku 2008.
– Liczba pracowników naukowo-badawczych w porównaniu z osobami ak-tywnymi zawodowo jest w Polsce dwukrotnie mniejsza niŜ przeciętna w Unii
Europejskiej oraz trzykrotnie mniejsza w stosunku do takich krajów, jak Japonia czy Stany Zjednoczone.
– Przeciętnie polskie przedsiębiorstwo przeznacza na B+R poniŜej 1% war-tości produkcji sprzedanej, przy poziomie 4% w firmach zachodnioeuropejskich.
– Jedynie 4% polskiego eksportu to produkty wysokiej techniki, przy 17-procentowym udziale tej grupy produktów w strukturze eksportu krajów Unii Europejskiej. Przedsiębiorstwa polskie niemalŜe dwuipółkrotnie więcej importu-ją niŜ eksportuimportu-ją produktów wysokiej techniki i technologii2.
Najmocniejszą stroną polskiej gospodarki, w porównaniu z poziomem śred-nim w UE, są zasoby ludzkie mierzone w ramach EIS poziomem wykształcenia mieszkańców, kształceniem ustawicznym oraz kształceniem w zakresie kierun-ków ścisłych. Polska charakteryzuje się relatywnie wysokim udziałem, w grupie ludności w wieku 20–24 lata, osób z wykształceniem średnim i wyŜszym – 90% (podczas gdy średnia dla UE to 76,9%). Do europejskiej czołówki Polska zalicza się takŜe w zakresie liczby absolwentów kierunków ścisłych i technicznych oraz humanistycznych i społecznych (na 1000 mieszkańców w wieku 20–29 lat). Korzystnie w ostatnich latach kształtowały się takŜe wydatki na technologię ICT (na poziomie 7,2% – średnia w UE to 6,4%)3. Te pozytywne zmiany leŜą, w duŜej mierze, u podstaw poprawy pozycji innowacyjności gospodarki polskiej w rankingu EIS.
Obserwowana w ostatnich latach tendencja pozytywnych przemian zdolno-ści innowacyjnych polskiej gospodarki wydaje się zbyt słaba i niewystarczająca do poprawy pozycji konkurencyjnej. Tempo wspomnianych zmian nie daje szansy na istotną redukcję dystansu rozwojowego względem wiodących krajów. Wiele raportów i analiz wskazuje, Ŝe zakres zmian w poziomie innowacyjności polskiej gospodarki jest niewielki, a ich dynamika, w porównaniu z innymi krajami z grupy państw „doganiających” i „umiarkowanych”, naleŜy do najsłabszych4. Osiągnięcie przeciętnego dla UE-5 poziomu innowacyjności gospodarki w najbliŜszej dekadzie, bez radykalnych przemian systemowych, wydaje się nierealne. Uruchomienie mechanizmów tworzenia procesów innowacji wymaga przede wszystkim głębokiej reformy narodowego systemu innowacji oraz istotnej intensyfikacji nakładów finansowych przeznaczonych na tę aktywność.
2
Na podstawie: Bank Danych Regionalnych GUS oraz Nauka i technika w 2009, GUS, War-szawa 2009.
3
European Innovation Scorebord. Comparative analysis of innovation performance, www.proinno-europe.eu/page/european-innovation-scoreboard-2009.
4
Zob. Innowacyjność gospodarki. Podsumowanie oraz ocena skuteczności i efektywności polityki spójności w okresie programowania 2004–2006. Wnioski dla polityk krajowych. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 5; Wpływ funduszy europejskich na gospodarkę polskich regionów i konwergencję z krajami UE. Raport 2010, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010.