Bohater z Czarnobyla w kręgu komunistycznej kultury agitacji i propagandy

Decydentom sowieckim zależało, by w tak trudnym dla nich momencie zbudować w społeczeństwie atmosferę poparcia dla władz ZSRS. Ofi ar-ność obywateli w walce ze skutkami awarii w Czarnobylu posłużyła partyjnym demagogom do starannie wyreżyserowanego spektaklu, którego nadrzędnym celem było zamanifestowanie solidarności so-wieckiej oraz przekonanie opinii publicznej na świecie o „wartościach”

płynących z sowieckiego modelu wychowania. Ludzki odruch współ-czucia przedstawiony został jako zwycięstwo „sowieckiego ducha”

i przekuty w propagandowy sukces ZSRS.

Uchwała Biura Politycznego KPU z 30 maja 1986 r. nakazywała przedstawiać w radiu i telewizji udział kolektywów wojskowych i robot-niczych w zwalczaniu skutków awarii oraz pracę organów partyjnych zapewniających ewakuację ludności ze stref skażonych. Postanowiono również stworzyć specjalną serię programów prezentowanych w me-diach o „najlepszych ludziach” – przedstawicielach różnych profesji, którzy szczególnie odznaczyli się podczas likwidacji konsekwencji katastrofy¹²⁴.

Władze komunistyczne szczególnie akcentowały ogólnosowiecką solidarność: „Wszyscy ludzie sowieccy nieszczęście Czarnobyla odebrali jak swoje własne”¹²⁵ – donosiła „Prawda” lub: „U ludzi sowieckich są te same radości i te same smutki”. Rozmówca „Prawdy”, mieszkaniec kirgiskiego miasta Osz, który zgłosił się na ochotnika do usuwania skutków katastrofy w Czarnobylu, oświadczył: „Jesteśmy jedną rodziną, jeśli ukraińskie miasto Czarnobyl ma kłopoty, jesteśmy gotowi przyjść z pomocą”¹²⁶.

Dziennikarze starali się ukazać społeczeństwo sowieckie jako mo-nolit, który w obliczu niebezpieczeństwa gotowy jest do najwyższych poświęceń. Na stronach prasy sowieckiej odmalowano leninowski obraz „szczerze oddanych sprawie komunizmu mas pracujących”, które nie boją się ponosić dodatkowych ciężarów w imię „solidarności proletariackiej”. Redaktorzy dziennika „Trud” donosili, że „U nas, ludzi

124 ЦДАВО України, ф. 1, оп. 11, спр. 1369, aрк. 3–5.

125 „Правда” 1986, № 128 (24750), s. 3.

126 Ibidem, s. 4.

sowieckich, jest święta zasada – jeden za wszystkich, wszyscy za jed-nego”¹²⁷. „Komsomolska Prawda” pisała 8 maja o „Męstwie i odwadze ludzi sowieckich”, by później dodać, że co prawda wielu ratowników i likwidatorów hospitalizowano, ale w większości były to przypadki wywołane silnym stresem¹²⁸.

Pisano o listach współczucia i poparcia płynących ze wszystkich zakątków Związku Sowieckiego. „Wielu ludzi chce wnieść swój osobisty wkład w likwidację skutków awarii” – donosiła „Sowiecka Kultura”¹²⁹. Informowano czytelników, że „każda chłopska chata” przyjęła rodzinę przesiedloną ze strefy skażonej albo opisywano poświęcenie załóg fa-bryk i zakładów realizujących zamówienia na potrzeby akcji ratunkowej w Czarnobylu, takich jak „Bolszewik”, „Kuźnia Lenina” lub lwowska fabryka autobusów LAZ, gdzie rzekomo pracowano z prawdziwym en-tuzjazmem¹³⁰. Do najlepszych cech charakteru ludzi sowieckich, które ujawniły się po katastrofi e w Czarnobylu, w opinii komunistycznych korespondentów należały: „Kolektywizm, koleżeństwo, uprzejmość i odpowiedzialność”¹³¹.

Bardzo ważnym elementem kampanii informacyjnej prowadzonej w mediach było prezentowanie wydarzeń w taki sposób, by przeko-nać społeczeństwo, że sytuacja jest co prawda ciężka, ale pozostaje pod całkowitą kontrolą jednostek rządowych. Cała akcja ratunkowa w Czarnobylu miała przebiegać sprawnie i skutecznie, a utrwalaniu takiego obrazu służyły komunikaty o licznych oddziałach wojskowych, ratowniczych oraz służb bezpieczeństwa dobrze przygotowanych do pracy w ciężkich warunkach podwyższonej promieniotwórczości. Na-głaśniano rekordy produkcji na potrzeby Czarnobyla (zarówno w sensie ilościowym, jak i czasowym) dużych i małych ośrodków przemysłowych oraz kołchozów i sowchozów. Równie dużo pisano i mówiono o trium-fach sowieckiej techniki, która wkrótce uwolni kraj od radioaktywnego kłopotu. Wreszcie podkreślano wzorową pracę jednostek nadzorują-cych, organizacji partyjnych i samorządowych. Jak zawsze podawano przykłady wysokiego profesjonalizmu funkcjonariuszy administracji

127 „Труд” 1986, s. 3.

128 „Комсомольская Правда” 8 V 1986, s. 2.

129 „Советская культура” 1986, № 65 (6165), s. 2.

130 „Правда” 1986, № 133 (24755), s. 2.

131 A ermath Of Chernobyl…, op. cit., vol. 1, s. 69.

rządowej i społeczników komunistycznych. „Wszyscy komuniści, a także niepartyjni, podobnie jak członkowie Komsomołu, zachowywali się na linii frontu jak prawdziwi Bolszewicy”¹³².

Nie odzwierciedlało to nawet w najmniejszym stopniu rzeczywi-stego stanu rzeczy, czego dowodził później Jurij Szczerbak, ukraiński pisarz, z zawodu lekarz, który dobrowolnie udał się do Czarnobyla, by jako wolontariusz wziąć udział w likwidacji skutków awarii. Z jego wspomnień wyłaniał się bardzo ponury obraz akcji ratunkowej w Czar-nobylu. Szczerbak pisał o ogromnym chaosie, który panował na miejscu katastrofy, oraz licznych problemach z prowadzeniem akcji ratunkowej, trudnościach z zachowaniem odpowiednich środków bezpieczeństwa, wypełnianiem standardów pracy w warunkach nadzwyczajnych, a także o problemach bytowych. Do najpoważniejszych udręk likwi-datorów należały: brak wody pitnej, sanitariatów (nie zawsze po pracy można się było umyć), nieprzygotowane służby medyczne oraz brak wykwalifi kowanych pracowników. Wielonarodowe załogi likwidatorów ściągnięte do Czarnobyla z różnych republik Związku Sowieckiego, ich odmienne przyzwyczajenia i nie zawsze dostateczna znajomość języka rosyjskiego (w przypadku obywateli republik azjatyckich) utrudniały wzajemną komunikację i dezorganizowały pracę.

Wobec powszechnego braku wiedzy na temat profi laktyki radio-logicznej i higieny zdrowia, a także bezsensownych poleceń wydawa-nych przez władze likwidatorzy w Czarnobylu przejawiali niechęć do wykonywania powierzonych im zadań. Nierzadko zatrudnieni przy usuwaniu skutków katastrofy nadużywali alkoholu, wierząc w jego „an-tyradiacyjne” działanie¹³³. Raport o stanie bezpieczeństwa na drogach w strefi e alienacji wskazywał, że za jego niski poziom odpowiadają przede wszystkim nietrzeźwi kierowcy¹³⁴. Nadużywanie alkoholu stało się tam prawdziwą plagą, której nie udało się wyeliminować nawet po ogłoszeniu 30-kilometrowej zony „strefą trzeźwości” w maju 1986 r.¹³⁵. Tylko w czerwcu 1986 r. zatrzymano 235 kierowców w stanie

upoje-132 Ibidem, s. 145.

133 Ю. Щербак, Что запретил, op. cit., s. 2.

134 A ermath Of Chernobyl…, op. cit., vol. 3, s. 22.

135 Pod koniec 1986 r. Państwowa Inspekcja Samochodowa wykryła w 30-kilometrowej strefi e 537 przypadków kierowania pojazdami w stanie nietrzeź-wym oraz około 20 tys. innych wykroczeń drogowych. Ibidem, s. 244, 309.

nia alkoholowego oraz zarejestrowano 2 tys. przypadków łamania przepisów prawa drogowego¹³⁶. Z kolei od 10 sierpnia do 27 września 1986 r. przepisy ruchu drogowego zostały złamane w zonie 3900 razy, 1530 przypadków wywołanych było zbyt szybką jazdą, 167 stanem nietrzeźwości kierowców, miało miejsce 7 wypadków drogowych, zginęły 2 osoby, a 8 zostało rannych¹³⁷.

Przypadki umyślnego uchylania się żołnierzy i innych pracow-ników od wykonywania powierzonych im zadań, strach przed pro-mieniowaniem, niedbalstwo, a także awantury na terenie zony były skwapliwie pomijane milczeniem przez korespondentów sowieckich, by zgodnie z dyrektywami władz nic nie zaburzyło obrazu pomyślnie prowadzonych prac w Czarnobylu¹³⁸. Rzeczywistość przysłaniały słowa prominentnych polityków i naukowców na specjalnie zorganizowanych konferencjach medialnych i sesjach naukowych, a także artykuły praso-we na temat katastrofy pisane przez „zaangażowanych” dziennikarzy.

J. Szczerbak wspominał: „Zobaczyłem, jak przestępcze pragnienie, by ukryć prawdę, musi być później ciężko odpracowane przez tych, którzy dobrowolnie przyjechali tutaj ze wszystkich zakątków państwa”¹³⁹. Uczucie paniki nie było obce także komunistom, którzy w pierwszych dniach po wybuchu w czarnobylskiej elektrowni dezerterowali ze swoich stanowisk. Według niektórych badaczy uciekło wówczas 177 członków par i w Prypeci (która ogółem liczyła 2611 osób), niektórzy z nich wchodzili w skład załogi CzAES. Wielu zostało później publicznie oskarżonych o tchórzostwo¹⁴⁰.

W relacjach z Czarnobyla często podkreślano solidarność wielu narodów ZSRS. Pojawiały się informacje o pomocy płynącej z najod-leglejszych zakątków państwa, bo wszędzie wieść o katastrofi e mobi-lizowała Sowietów, więc od Lwowa na zachodzie aż po Ural, „Sybirak z Ukraińcem, żołnierz z cywilem”, wszyscy spotkali się w Czarnobylu¹⁴¹. Wśród tych ochotników różnej narodowości i profesji znalazł się także ukraiński rolnik, który entuzjastycznie zachęcał: „Przyjmujcie wszystkich

136 Чорнобильська катастрофа в документах, op. cit., s. 49.

137 ЦДАГО України, ф. 1, оп. 25, спр. 2996, арк. 72.

138 D.R. Marples, The Social Impact..., op. cit., s. 157–159.

139 Ю. Щербак, Что запретил..., op. cit., s. 2–3.

140 A.T. Hopkins, Unchained Reac ons, op. cit., s. 100.

141 М. Одинец, [w:] Чернобыль дни испытаний, op. cit., s. 49.

[ochotników – P.S.] Jesteśmy nieśmiertelni”¹⁴². Posłannictwem pisanych

„na gorąco” reportaży z „czarnobylskiego frontu”, choć wpadały nie-kiedy w ton absurdu, było tworzenie „nowej więzi społecznej”, której wydarzenia w Czarnobylu nadawały „istotny sens” ¹⁴³.

Popularne stało się także prezentowanie awarii jako jednego z ka-taklizmów naturalnych, takich jak trzęsienie ziemi, powódź lub innych klęsk żywiołowych, których nadejścia nikt nie mógł powstrzymać ani przewidzieć¹⁴⁴. Promieniowanie radioaktywne przybrało charakter piątego żywiołu, ogromnej siły przyrody, zjawiska niebezpiecznego (nawet bardziej od wszystkich pozostałych), ale w swoich strasznych skutkach jak najbardziej samorodnego. Nie zabrakło i innych paraleli:

„Ludzie zetknęli się z wrogiem straszniejszym od dżumy, powodzi, trzęsienia ziemi i nawet uzbrojonego po zęby agresora”¹⁴⁵.

Już od pierwszych dni awarii w Czarnobylu jednym z elementów konsolidacji sowieckiego społeczeństwa było nadanie relacjom z miej-sca wypadku tonu patriotycznego. Posługiwano się przy tym najbardziej emocjonalnymi symbolami z sowieckiej historii. „Nasz naród chyba pierwszy raz od wojny wykazał taką świadomość i zrozumienie dla postawionych zadań. Sowieci w ten trudny czas zademonstrowali jedność naszego społeczeństwa, a zwłaszcza jedność par i i narodu oraz narodu i armii”¹⁴⁶.

Z tekstów poświęconych katastrofi e sączyły się górnolotne wy-rażenia i patriotyczny patos. Odwoływanie się do sowieckiej historii, zwłaszcza Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, nie było przypadkowe. Nawią-zywano do największych i najbardziej heroicznych wydarzeń w dzie-jach państwa, kiedy wysoka świadomość ideologiczna społeczeństwa leżała u podstaw heroizmu żołnierzy i osiągnięć mas robotniczych.

Z opracowań i artykułów publicystycznych wynikało, iż to właśnie owa światopoglądowa trzeźwość narodu, jak niegdyś podczas rewolucji październikowej – „największej spośród zwycięstw człowieka” – lub podczas walki z niemieckim faszyzmem, teraz „z całą mocą objawiła się w Czarnobylu”¹⁴⁷.

142 Ibidem.

143 Ibidem, s. 50.

144 Z.A. Medvedev, Chernobyl..., op. cit., s. 19–30.

145 Н. Беловол, [w:] Чернобыль дни испытаний, op. cit., s. 39.

146 „Правда” 1986, № 140 (24762), s. 1–2.

147 В. Арапов, [w:] Чернобыль дни испытаний, op. cit., s. 470.

Regułą w prasie stało się eksponowanie ludzi, którzy już zapisali bohaterskie karty w historii swojej ojczyzny. Takich jak major Piermia-kow, lotnik, który wcześniej walczył w Afganistanie, gdzie niejeden raz ratował z opresji swoich kolegów, a potem przybył do Czarnobyla, by zmierzyć się z nowym wrogiem – promieniotwórczością. Skłoniło go do tego poczucie obowiązku oraz dług, który zaciągnął u armii, ojczyzny i swojej rodziny¹⁴⁸. „Samoloty wojskowe, które przeszły chrzest bojowy w Afganistanie w walkach z duszmanami, teraz oddawały usługi w star-ciu z promieniującym wulkanem z Czarnobyla, nadstawiając swoje stalowe kadłuby na ostrzał wszystko przenikającej radioaktywności”¹⁴⁹. Zresztą, jak podkreślała prasa sowiecka, w Afganistanie mudżahedini przynajmniej czasami chybiali celu, podczas gdy promieniotwórczość nigdy¹⁵⁰.

14 maja „Komsomolska Prawda” zamieściła utrzymany w pom-patycznym tonie reportaż o załogach helikopterów latających nad płonący reaktor i zrzucających na niego worki z piaskiem i ołowiem.

Nie napisano jednak, że w trakcie tej akcji wielu pilotów otrzymało olbrzymie, zagrażające życiu dawki promieniowania. Fakt ten został przemilczany przez sowieckie media, natomiast „Prawda” pisała o pi-lotach, którzy po pracy „na urlopie grzeją się na słoneczku, śmieją się […] według prognoz medycznych zdrowi ludzie”¹⁵¹. Formą „oswajania”

społeczeństwa z katastrofą były także reportaże telewizyjne ze skażonej strefy, prezentujące idylliczne obrazki z życia kołchozów i wiosek na terenach, gdzie miał miejsce bardzo silny opad radioaktywny. Filmowcy nagrywali prace polowe w kołchozach i sowchozach oraz naukowców ogłaszających lokalnej ludności, że mleko pochodzące od ich krów jest zdrowe. Inne fragmenty materiałów fi lmowych przedstawiały wzmo-żony ruch na ulicach Czarnobyla, a spiker informował, że w mieście otwarto nawet kino¹⁵².

Przeciwnie zaś, w 1986 r. władze ocenzurowały fi lm ukraińskiego reżysera Wołodymyra Szewczenki, który z poświęceniem życia (zmarł niedługo później na chorobę popromienną) udał się do Czarnobyla,

148 „Правда” 1986, № 172 (24794), s. 3.

149 Н. Беловол, op. cit., s. 40.

150 „The Ukrainian Weekly” 1988, nr 42, s. 15.

151 „Комсомольская Правда” 14 V 1986, s. 2.

152 A ermath Of Chernobyl…, op. cit., vol. 1, s. 21.

by zarejestrować dramatyzm pierwszych miesięcy po wybuchu ją-drowym¹⁵³. Z kolei dystrybucję fi lmu innego ukraińskiego reżysera Rołłana Serhijenki wstrzymywano ponad rok¹⁵⁴. Wspomniane obrazy nie miały jawnie antypaństwowego wydźwięku, ale zdaniem władz były nazbyt realistyczne i przedstawiały wydarzenia w Czarnobylu w pesymistycznym świetle, gdyż według działaczy komunistycznych przekaz powinien być optymistyczny, mobilizujący oraz heroiczny¹⁵⁵. Z tych samych powodów władze ocenzurowały program nowosybirskiej ekipy telewizyjnej, która w listopadzie 1986 r. zarejestrowała tragiczny wypadek podczas prac przy reaktorze. Helikopter Mi-8 w trakcie roz-poznawczego lotu nad czwartym blokiem zaczepił o liny dźwigu i runął na ziemię, cała załoga – weterani walk w Afganistanie – zginęła na miejscu. Realizatorzy zostali zmuszeni do wycięcia owego fragmentu.

Przecież według obowiązującej wersji w Czarnobylu w tym okresie nikt nie ginął¹⁵⁶.

Komentator telewizyjny Aleksandr Krutow, który jeździł w tamtych dniach do Czarnobyla, by robić „poprawne” politycznie reportaże dla sowieckiej telewizji, wspominał po latach, że najbardziej niebezpieczną pracę wykonywali żołnierze zrzucający płonący grafi t z dachu trzeciego reaktora oraz piloci. „Żołnierze, oni zastąpili elektroniczne roboty, które nie mogły pracować w takiej sytuacji [wysokiej promieniotwórczości – P.S.] Wszyscy piloci, z którymi lataliśmy, już nie żyją. To była śmiertelnie niebezpieczna praca, oni zrzucali na płonący reaktor worki z ołowiem, borem i piaskiem”¹⁵⁷.

Oficjalnie nie podawano żadnych wiadomości o przypadkach choroby popromiennej (zgodnie z zaleceniami rządowej Komisji Medycznej) i w ten sposób przemilczano rzeczywistą liczbę ofi ar. 27 czerwca 1986 r. Ministerstwo Zdrowia ZSRS wydało rozporządzenie, by zataić informacje o rezultatach leczenia, a także o stopniu napro-mieniowania personelu biorącego udział w likwidacji skutków awarii w Czarnobylu¹⁵⁸.

153 Чорнобиль — Хроніка важких тижнів, В. Шевченко, СРСР 1986.

154 Дзвін Чорнобиля, Р. Сергієнко, СРСР 1987.

155 A. Yaroshinskaya, Chernobyl, op. cit., s. 46–47.

156 Неизвестный Чернобыль, op. cit., s. 243.

157 Духовный Чернобыль страшнее ядерного, http://www.russdom.ru/

oldsayte/2006/200604i/20060418.shtml, 10.10.2010.

158 Л. Ковалевская, Чернобыль ДСП, op. cit., s. 8.

Wbrew stanowi rzeczywistemu z każdy dniem ofi cjalne wiadomości utrzymywane były w coraz bardziej optymistycznym tonie. Chętnie pisano o postępujących sukcesach na froncie walki z radioaktywno-ścią, gdzie sowieckich herosów wspierała niezastąpiona sowiecka technologia i potencjał naukowy. Szczególnie koncentrowano się na publikacji licznych wywiadów z likwidatorami następstw awarii, w któ-rych podkreślano ich wzorową postawę społeczną i wierność ideom socjalistycznym. Organ związków zawodowych „Trud” z dumą donosił 7 maja, że w czasie awarii „większość komunistów przejawia prawdziwy heroizm”¹⁵⁹. Z kolei ofi cjalny rządowy dziennik „Prawda” 13 maja pisał o „Poświęceniu i bohaterstwie ludzi sowieckich”¹⁶⁰.

Najważniejsze dla władz było pokazanie, że to właśnie człowiek sowiecki w najwyższym akcie heroizmu pokonywał piętrzące się przeszkody. To, że pracował on, nie szczędząc siebie, było przecież oczywiste, gdyż takimi cechami mógł się pochwalić prawie każdy członek sowieckiego kolektywu i, jak napisał jeden z natchnionych dziennikarzy: „Tylko w takich sytuacjach można głębiej zrozumieć siłę oddania sowieckiego człowieka ojczyźnie”¹⁶¹. Niemniej zadania wyma-gające największych umiejętności zarezerwowane były dla komunistów, członków par i¹⁶². „Oni szli na pierwszą linię czarnobylskiego frontu, gdzie niepotrzebne były ani kule, ani pociski nuklearne, gdzie trzeba było tylko nie drgnąć, nie uciec, przyjąć na siebie nieznaną dawkę promieniowania. To oczywiście jest i niebezpieczne, i straszne. Ale za sterami – komuniści. Jeśli nie oni, to kto?”¹⁶³ padło retoryczne pytanie w reportażu o pilotach helikopterów. Według autora artykułu pt. Tryp-tyk wszyscy walczący z atomowym żywiołem w Czarnobylu zasłużyli, by stanąć z komunistami w jednym szeregu¹⁶⁴. Także odznaczający się w Czarnobylu górnicy z Doniecka i budowniczowie metra z Kijowa, nie dość, że wolontariusze, to jeszcze okazywali się być „z reguły”

komunistami – członkami par i lub Komsomołu¹⁶⁵.

159 „Труд” 7 V 1986, s. 2.

160 „Правда” 1986, № 133 (24755), s. 3.

161 В. Арапов, op. cit., s. 474.

162 Ibidem, s. 473.

163 Н. Беловол, op. cit., s. 41.

164 Г. Ляшук, [w:] Чернобыль дни испытаний, op. cit., s. 57.

165 A ermath Of Chernobyl…, op. cit., vol. 1, s. 39.

Sowiecka prasa, radio i telewizja podziwiała bohaterstwo likwi-datorów, pisano o ich nadludzkim poświęceniu, o podejmowanym przez nich ryzyku, jednak upowszechniano te opinie w taki sposób, by przeciętny obywatel Związku nabrał przekonania, że żadne inne społeczeństwo lub państwo nie byłoby w stanie zdobyć się na taki wyczyn i co za tym idzie, sprostać takim wyzwaniom, jakie przed na-rodem sowieckim postawiła katastrofa w Czarnobylu. „Nikt i nigdzie nie spotkał się z podobnym nieszczęściem, a w sensie naukowym nieznanym problemem. Jestem przekonana, że inne państwa znala-złyby się w znacznie gorszym położeniu”, stwierdziła później Angelina Guskowa – specjalistka od leczenia chorób popromiennych i kierownik słynnej moskiewskiej kliniki nr 6¹⁶⁶.

W rzeczywistości przywódcom sowieckim nie chodziło o podkreśle-nie wartości pracy swoich obywateli, lecz o zachęcepodkreśle-nie ich do jeszcze większych wyrzeczeń i wysiłku, a także mocniejsze (bo emocjonalne) związanie wspólnoty z aparatem władzy. W KC KPZS zwracano uwagę na konieczność częstszych wystąpień publicznych wysokich rangą dy-gnitarzy państwowych na czele z Gorbaczowem, gdyż zdaniem władz dawały one ludziom poczucie, „iż nie są sami, że ktoś o nich pamięta i troszczy się”¹⁶⁷.

Innym sposobem cementowania społeczeństwa było już wielo-krotnie sprawdzone w historii kreowanie obrazu ZSRS jako samotnej twierdzy – tym razem osaczonej przez nieprzyjaciół i zdanej na własne tylko siły w walce z atomem. Starano się przez analogię nawiązać do Wielkiej Wojny Ojczyźnianej oraz walki z niemieckimi faszystami¹⁶⁸. W opisach zmagań ze skutkami awarii dominowały wyrażenia i termi-nologia wojskowa, np.: „zadanie bojowe”, „wrogi obiekt”, „nieznany wróg”, „front walki”, „decydująca bitwa” czy „walka na śmierć i życie”.

Wyraz „wojna” odmieniano przez wszystkie przypadki. Pisano że „Wróg jest nieuchwytny, niewidzialny, ale równie groźny, krwawy i śmiertelnie niebezpieczny”¹⁶⁹. Każdy metr przekopanej i oczyszczonej z promie-niotwórczych pierwiastków ziemi przedstawiano jako wygraną bitwę na wojnie, w której ostateczne zwycięstwo było pewne.

166 Г. Алимов, [w:] Чернобыль дни испытаний, op. cit., s. 157.

167 ЦДАГО України, ф. 1, оп. 25, спр. 2979, арк. 8.

168 Н.Д. Тараканов, Чернобыльские записки..., op. cit., s. 82.

169 Н. Беловол, op. cit., s. 45.

Wskazywano na ogromne ilości sprzętu wojskowego ściągniętego do Czarnobyla. Autorzy reportaży i opowiadań poświęconych katastro-fi e na miarę korespondentów wojennych lubowali się w realistycznych opisach scen walki¹⁷⁰. „Pokonanie Czarnobyla” stało się równoznaczne z pokonaniem wewnętrznej reakcji, niewidzialnego, niezwykle prze-biegłego przeciwnika. Tak oto żołnierz, robotnik czy nawet prosty kołchoźnik-ochotnik dzięki niezwykłym przymiotom właściwym tylko ludziom sowieckim w obliczu prawdziwego wyzwania awansował do rangi superbohatera.

Warto zwrócić uwagę, iż w oficjalnych relacjach z Czarnobyla uwidoczniła się pewna niekonsekwencja władz w przedstawianiu wydarzeń. Z jednej strony eksponowano poświęcenie i wysiłek tysięcy likwidatorów, zwracano uwagę na olbrzymią skalę działań aparatu partyjno-rządowego podejmowanych podczas akcji ratunkowej, jednak równocześnie starano się wykazać, iż miała miejsce jedynie awaria, której rozmiary zostały celowo wyolbrzymione przez zachodnie media.

Stało to w oczywistej sprzeczności z sowieckimi doniesieniami na temat wielkiej mobilizacji ludzi i sprzętu w Czarnobylu. Ta dwoistość była widoczna również podczas ofi cjalnych wystąpień sowieckich polityków i naukowców w kraju (podkreślanie wysiłku całego społeczeństwa) oraz na forum międzynarodowym (minimalizowanie rozmiarów wypadku).

Niemniej w miarę upływu czasu komunistyczna propaganda skłaniała się bardziej ku akcentowaniu „heroistycznej wersji” Czarnobyla, a sło-wo „awaria” bardziej odpowiadała stanowisku władz w odniesieniu do medycznych i ekologicznych skutków katastrofy.

Par a zadbała również o to, żeby bohaterom nawet w warun-kach bojowych nie zabrakło odpowiedniej dawki kultury i rozrywki.

Wkrótce do Czarnobyla, zgodnie z zaleceniami Komitetu Centralnego Komunistycznej Par i Ukrainy, skierowano artystów różnych profesji (śpiewaków, muzyków itp.), którzy na polecenie władz mieli swoimi koncertami podnosić „bojowego ducha” likwidatorów i budowniczych.

Ich również pozbawiono rzetelnych informacji o zagrożeniu. Chociaż niejednokrotnie przebywali na pierwszej „linii frontu” walki z

radio-170 Np. „Sześć długich minut, męczących, najbardziej niebezpiecznych w całym jego życiu [gdy – P.S.] wisiał dosłownie nad piekłem Nikołaj Andriejewicz Wał-kozub. Wisiał, nie drgnął, okazał takie opanowanie, jakim mogą się pochwalić tylko piloci-frontowcy idący na szpicy w ataku na wroga”. Ibidem.

aktywnością, nie zapewniono im odpowiedniej odzieży ochronnej.

Artyści występowali w uszytych przez siebie kos umach, bezwiednie przyjmując pokaźne dawki promieniowania¹⁷¹.

Przebywający w strefi e funkcjonariusze KGB stwierdzili, że ludność pozostawała w wielkiej nieświadomości co do kwes i oddziaływania promieniowania, a zwłaszcza przeprowadzania czynności profi laktycz-nych. W specjalnym powiadomieniu KGB USRS z 7 maja winą za taki stan rzeczy częściowo obarczono środki masowego przekazu, gdzie brakowało właściwych informacji¹⁷².

Jak wspominał jeden z likwidatorów, „większego strachu przed Czarnobylem nie odczuwaliśmy, ale nie z powodu nadmiernej odwagi, a raczej z powodu nieznajomości zagrożeń wynikających z promienio-wania radioaktywnego oraz ograniczonej wiedzy o nim”¹⁷³. W prasie nazywano likwidatorów „smielciakami”, czyli śmiałkami, ale nikt nie precyzował, czym naprawdę ryzykowali ci niekiedy bardzo młodzi ochotnicy. O ewentualnych zagrożeniach dla zdrowia mówiono nie-wiele lub robiono niejasne aluzje. W maju 1986 r. podano, jakoby

„radioaktywność w powietrzu rozeszła się”¹⁷⁴. Z kolei na początku lipca 1986 r. prasa pisała, że w przylegających do czarnobylskiej strefy rejonach czernihowskim i żytomierskim sytuacja jest normalna i „nie wywołuje żadnych niepokojów”¹⁷⁵. Także w samej strefi e zamkniętej można np. „kopać kartofl e, żadnej radioaktywności nie ma” – tak zapewniali na łamach „Radzieckiej Ukrainy” robotnicy kołchozu im.

W. Lenina pracujący niedaleko Czarnobyla¹⁷⁶.

Rzeczywiste położenie likwidatorów w Czarnobylu znacznie jednak odbiegało od propagandowej fanfaronady. Wojskowi wysyłani do usu-wania skutków awarii nie mogli odmówić wyjazdu do Czarnobyla, każdy

Rzeczywiste położenie likwidatorów w Czarnobylu znacznie jednak odbiegało od propagandowej fanfaronady. Wojskowi wysyłani do usu-wania skutków awarii nie mogli odmówić wyjazdu do Czarnobyla, każdy