Tematem niniejszej pracy jest katastrofa nuklearna w Czarnobylu w 1986 r. oraz jej społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturowe skutki w okresie przemian zachodzących w społeczeństwie ukraińskim od prawie trzydziestu lat.
Analizie poddano politykę ówczesnych władz Związku Socjalistycz-nych Republik Sowieckich (ZSRS), w tym Ukraińskiej Socjalistycznej Re-publiki Sowieckiej (USRS) wobec ludności poszkodowanej w rezultacie katastrofy jądrowej oraz wszystkich obywateli USRS. Szczególną uwagę poświęcono następującym aspektom: dostępności i propagowaniu informacji na temat katastrofy czarnobylskiej w okresie przemian gorbaczowowskiej pierestrojki, próbom politycznego wykorzystania awarii w Czarnobylu przez komunistyczne władze ZSRS, stosunkowi totalitarnego reżimu do organizacji ekologicznych i społecznych na Ukrainie wyrosłych na bazie narodowego sprzeciwu wobec polityki rządu sowieckiego po katastrofi e w Czarnobylu, konfrontacji ukra-ińskiej opozycji patriotycznej z komunistycznymi władzami Ukrainy i Rosji, społecznym i gospodarczym aspektom katastrofy dla Ukrainy, także w kontekście jej percepcji przez samych Ukraińców, oraz polityce społeczno-socjalnej państwa ukraińskiego po 1991 r.
Katastrofa czarnobylska jest rozpatrywana jako konsekwencja prawie siedemdziesięcioletniej polityki kolonialnej władz ZSRS w jego republikach na przykładzie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowiec-kiej, tak w wymiarze ideologicznym, gospodarczym, jak i społecznym.
Ukazano także odbiór społeczny katastrofy w Czarnobylu na Ukrainie na wczesnym etapie ukraińskiej niepodległości odzyskanej po rozpa-dzie ZSRS.
Ramy czasowe niniejszej pracy w swej zasadniczej części obejmują okres od wybuchu w czarnobylskiej elektrowni (1986) do 2013 r. Nie-mniej dla ukazania złożonych źródeł, które sformowały okoliczności sprzyjające wywołaniu katastrofy, a także wpłynęły na sposób jej od-działywania w społeczeństwie ukraińskim, konieczne było odwołanie się do wydarzeń mających miejsce kilkadziesiąt lat przed wybuchem w Czarnobylu.
Pracę podzielono na sześć rozdziałów. Rozdział pierwszy wprowadza w problematykę i zawiera opis przebiegu najważniejszych wydarzeń
po wybuchu w elektrowni jądrowej w Czarnobylu oraz okoliczności powstania tzw. czarnobylskiego sarkofagu. Przedstawiono także różne oceny i opinie niezależnych ekspertów, międzynarodowych organizacji oraz instytutów badawczych na temat skutków medycznych katastrofy w Czarnobylu, a zwłaszcza liczby osób poszkodowanych i przypadków śmiertelnych.
Rozdział drugi koncentruje się na analizie sowieckiego systemu sprawowania władzy jako czynnika sprawczego tragedii w Czarnobylu, zwłaszcza w kontekście sowieckiej polityki zimnowojennej. Uwzględ-niono również takie kwes e jak: problem etyki i odpowiedzialności pracy w ZSRS, gospodarka planowa, wpływ zimnowojennych stosun-ków na niewydolność przemysłu jądrowego ZSRS.
W rozdziale trzecim ukazano mechanizmy propagandy sowieckiej oraz sposób ich funkcjonowania po katastrofi e czarnobylskiej, tak na obszarze Związku Sowieckiego, jak i na forum międzynarodowym.
Propagandę sowiecką ukazano jako część sowieckiej polityki zarzą-dzania i kontroli.
W rozdziale czwartym omówiono straty ekonomiczne ZSRS w re-zultacie wybuchu w elektrowni jądrowej w Czarnobylu oraz wydatki poniesione przez państwo ukraińskie oraz instytucje międzynarodowe na likwidację skutków katastrofy jądrowej. Ukazano również społecz-ne następstwa katastrofy czarnobylskiej, a zwłaszcza próby adaptacji ewakuowanej społeczności w nowych miejscach osiedlenia na terenie byłej USRS i Ukrainy.
W rozdziale tym przedstawiono także najważniejsze wydarzenia z historii ukraińskiego miasta Sławutycz, zbudowanego po awarii nuklearnej dla personelu eksploatacyjnego czarnobylskiej elektrowni jądrowej. Na przykładzie losów jego mieszkańców ukazane zostały różnorakie problemy, w tym społeczne i gospodarcze, których do-świadczyła ludność poszkodowana w rezultacie katastrofy.
Rozdział piąty dotyczy politycznego rozmiaru katastrofy w Czarno-bylu. Wiele uwagi poświęcono roli ukraińskiej inteligencji twórczej, jej walce o tożsamość narodową Ukraińców, obronę ukraińskiej tradycji, języka i historii. Tragedia w Czarnobylu rozpatrywana jest jako impuls do narodowego odrodzenia Ukraińców. Szczególną uwagę skoncen-trowano na konfrontacji komunistycznych władz ze zaktywizowanymi po wybuchu w Czarnobylu ukraińskimi środowiskami
niepodległościo-wymi, które dążyły do gruntownych przemian na Ukrainie w duchu jawności i poszanowania praw narodowych Ukraińców, a także na społecznym odbiorze tej konfrontacji w USRS.
Analizie poddano wpływ ukraińskich środowisk twórczych na sposób postrzegania katastrofy przez szerokie masy społeczne. Ze szczególną uwagą przyjrzano się zagadnieniu reakcji ówczesnych przedstawicieli życia kulturalnego USRS: poetów, prozaików, publi-cystów, na wydarzenia związane z samą katastrofą, jak też próbom przezwyciężenia jej skutków.
W rozdziale szóstym przeanalizowano ukraińskie utwory literackie (wiersze, poematy, eseje i powieści), a także inne dzieła twórców ukraińskich.
Wnioski płynące z oceny społeczno-gospodarczych, politycznych i kulturowych konsekwencji katastrofy jądrowej w Czarnobylu dla Ukrainy zaprezentowano w zakończeniu pracy.
Przedstawiona w rozprawie problematyka wymagała interdyscypli-narnego ujęcia z wykorzystaniem takich nauk społecznych i humani-stycznych jak: historia, socjologia, nauki prawne, antropologia kultury, literaturoznawstwo. Zastosowano następujące metody badawcze:
indukcyjną, dedukcyjną, porównawczą, statystyczną, socjologiczną i inne.
Dysertacja opiera się na zróżnicowanym materiale badawczym.
Jej podstawę źródłową stanowią: materiały archiwalne, akty prawne, dokumenty państwowe, czasopisma fachowe, raporty organizacji międzynarodowych, prasa codzienna i periodyczna, utwory literackie oraz literatura przedmiotu.
Oprócz analizy dokumentów ukraińskiej KGB, CK Komunistycznej Par i Ukrainy, rządu USSR oraz amerykańskiej CIA bardzo wiele istot-nych informacji wniosła analiza treści sowieckich i ukraińskich aktów prawnych, które regulują również współczesny porządek jurydyczny terytorium skażonego w rezultacie czarnobylskiej katastrofy, a także status osób poszkodowanych na Ukrainie.
Cenne źródło informacji stanowi prasa, zarówno archiwalna, jak i współczesna, która jest nie tylko miejscem rejestracji bieżących zjawisk i wydarzeń, ale również potężnym medium opiniotwórczym.
Zestawienie informacji prasowych z faktami ujawnia szerokie spektrum metod sowieckiej propagandy, a ich interpretacja pomaga lepiej
zro-zumieć realia tamtego okresu i łączyć ze sobą niektóre wydarzenia.
Przeprowadzono analizę krytyczną rezultatów badań zawartych w raportach, czasopismach fachowych i branżowych oraz literaturze przedmiotu, zrealizowanych przez różne instytucje i ośrodki nauko-we, a także niezależnych badaczy i ekspertów. Duże znaczenie miało porównanie wyników badań różnych podmiotów poruszających dany temat.
W dalszej kolejności cennym źródłem informacji, zwłaszcza na temat reakcji ukraińskiej inteligencji twórczej na nuklearny wybuch w Czarnobylu, były utwory literackie ukraińskich poetów, prozaików i dramaturgów. Analizie poddano także dokumenty audiowizualne oraz źródła internetowe – głównie ofi cjalne strony rządowe Ukrainy i Rosji, a także organizacji międzynarodowych.
Wymienione materiały wykorzystano w językach: angielskim, nie-mieckim, polskim, rosyjskim, ukraińskim i innych.
2. Terminologia
W marcu 1966 r. Ministerstwo Energetyki i Elektryfi kacji ZSRS wyzna-czyło miejsce pod budowę Centralno-Ukraińskiej Elektrowni Jądrowej w rejonie wioski Kopaczi na Polesiu (Ukraina). Niecały rok później Cen-tralny Komitet Komunistycznej Par i Ukrainy podjął decyzję o zmianie nazwy na Czarnobylska Elektrownia Jądrowa z uwagi na położone nieopodal (14 km na południe) miasteczko ze średniowiecznym ro-dowodem o tej samej nazwie34.
Już samo użycie terminu „Czarnobyl” wymaga rzetelnego wyjaśnie-nia. Polski czytelnik w literaturze przedmiotu poświęconej katastrofi e nuklearnej na Ukrainie może spotkać się z różnymi określeniami odnoszącymi się do miejsca tego wydarzenia. W czasach PRL-u dość powszechnie stosowaną nazwą był Czernobyl. Również w
opraco-34 Czarnobylska Elektrownia Jądrowa im. W. Lenina nie znajdowała się zatem w samym Czarnobylu, a jej personel zamieszkał w powstającym równocześnie z elektrownią mieście Prypeć, oddalonym o ok. 4 km od reaktora. Чорнобиль-ська катастрофа в документах, фактах та долях людей, Міністерство внутрішніх справ України, ред. В.В. Дурдинц, В.М. Миколюк, Київ 2006, s. 8.
waniach po 1989 r. możemy spotkać się z określeniami: Czernobyl, czernobylska katastrofa, awaria w Czernobylu etc.
Stosowanie transkrypcji przez „e” jest kalką leksykalną rosyjskiej nazwy miasta obowiązującej w czasach Rosji carskiej i ZSRS, która w języku rosyjskim brzmi Cziernobyl (ros. Чернобыль). W chwili gdy Czarnobyl z pojęcia geografi cznego stał się synonimem największej tra-gedii jądrowej na świecie, obowiązywała jego rosyjska nazwa i dlatego w wielojęzycznych opracowaniach zastosowano transkrypcję z języka rosyjskiego z pisownią przez „e”. I tak, w języku angielskim w odniesie-niu do nuklearnej katastrofy najczęściej używa się nazwy Chernobyl, w języku niemieckim Tschernobyl, francuskim – Tchernobyl itd.35.
Zanim miasto zyskało międzynarodowy rozgłos po katastrofie nuklearnej, na kartach polskiej i ukraińskiej historii zapisało się już dawno. Nazwa miejscowości pojawia się w najstarszych kronikach ruskich: w latopisie kijowskim z XII w., zachowanym następnie w kro-nice hipackiej z XV w., oraz latopisie hustyńskim z 1670 r.36. Słownik geografi czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1880 r.
podaje nazwę Czarnobyl i opierając się na materiałach źródłowych, przytacza jego bogatą przeszłość37. Ojciec historiografi i ukraińskiej Mychajło Hruszewski w swoim monumentalnym dziele Historia
35 Natomiast w języku białoruskim występuje pisownia przez „a” – Czarnobyl.
36 Pod rokiem 1193 znajdziemy informację, że książę Ruryk (Rościsławicz) przebywał w Czarnobylu na łowach. Ипатіевская лтопись, [w:] Полное собраніе русскихъ лтописей, т. II, Санктпетербургъ 1843, s. 142; Latopis hustyński, tłum. H. Suszko, Wrocław 2003, s. 170; Latopis kijowski 1159–1198, tłum. E. Goranin, Wrocław 1994, s. 255.
37 „Czarnobyl należąc do rzędu tych królewskich włości, które były »chlebem zasługi«, przeznaczony też bywał dla wysłużonych żołnierzy. Ludziom okale-czonym w bojach, lub co w posłudze wojennej siły swe stargali, wedle stopnia zasługi ich i stanu, rozdawano też już domy w mieście z gruntem i ulice całe, już dochody z włości, nie dożywociem wszakże, ale dzierżawą, na lat dwa, co najwięcej [...]. Ostatnim dzierżawcą Czarnobyla był Filon Kmita, ale zarazem był on i pierwszym właścicielem jego. W 1566 r. król Zygmunt August przez zamianę na Lityń darował mu Czarnobyl [...]. Pierwszy zaczął się pisać Kmitą Czarnobylskim”. Słownik geografi czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1, Warszawa 1880, s. 751–752.
Ukrainy-Rusi wielokrotnie przytacza historię miasta nad rzeką Prypecią i podaje jego ukraińską nazwę: Czornobyl38.
Stosowanie w polskiej pisowni nazwy Czernobyl to rusycyzm, natomiast zapisywany przy użyciu samogłoski „a” Czarnobyl jest naj-bardziej poprawnym i tradycyjnym nazewnictwem miasta. Używa się go również w odniesieniu do nuklearnej katastrofy z 1986 r. Tak też postępował autor w niniejszym opracowaniu.
Inną nazwą, z którą czytelnik również może się zetknąć, zwłaszcza w publikacjach obcojęzycznych, jest pisownia przez „o”, tj. Czornobyl.
Jest to transkrypcja współczesnej (obowiązującej na Ukrainie) nazwy miasta w języku ukraińskim – „Czornobyl” (Чорнобиль). Także w języku angielskim, oprócz powszechnie używanej nazwy Chernobyl, nierzadko można spotkać się z wersją Chornobyl. Zawiłości w nazewnictwie po-winny być brane pod uwagę przy ewentualnym wyszukiwaniu źródeł i materiałów na temat katastrofy.
W dysertacji stosowana jest nazwa Związek Socjalistycznych Re-publik Sowieckich zamiast Związek Socjalistycznych ReRe-publik Radziec-kich lub Związek Sowiecki zamiast Związek Radziecki i odpowiednio przymiotnik „sowiecki” zamiast „radziecki”, a także skróty ZSRS (za-miast ZSRR) oraz KPZS (Komunistyczna Par a Związku Sowieckiego) w miejsce KPZR.
W polskiej literaturze przyjęło się używać zamiennie terminów
„elektrownia atomowa” oraz „elektrownia jądrowa” (podobnie
„energia jądrowa” oraz „energia atomowa”). Tymczasem zachodzi tu pewna różnica, ponieważ pojęcie „jądrowa” jest formą poprawną tylko w odniesieniu do obiektów, gdzie wytwarzana jest energia elektryczna dzięki procesowi rozszczepienia jąder atomu (np. uranu), zaś termin
„elektrownia atomowa” odnosi się do każdej elektrowni, w której zachodzą reakcje na poziomie atomu (również elektrowni węglowej).
Natomiast w elektrowni jądrowej reakcje zachodzą na poziomie jądra atomu39. Biorąc jednak pod uwagę, że w polskiej literaturze fachowej dość powszechnie używa się zamiennie tych dwóch pojęć (podobnie
38 М. Грушевський, Історія України-Руси. Житє економічне, культурне, на-ціональне XIV–XVII віків т. VI, Київ 1907, s. 52, 147; Історія України-Руси.
Козацкі часи – до р. 1625, т. VII, Київ 1909, s. 35, 37, 53, 257, passim.
39 G. Jezierski, Energia jądrowa wczoraj i dziś, Warszawa 2005, s. 9.
jak niegdyś w Związku Sowieckim i obecnie w nauce rosyjskiej40), na potrzeby niniejszej pracy również oba terminy stosowano przemien-nie w odprzemien-niesieniu do czarnobylskiej elektrowni im. W. I. Lenina oraz pozostałych elektrowni wykorzystujących paliwo jądrowe do produkcji energii elektrycznej. Podobnie wymiennie posługiwano się pojęciami
„jądrowy” i „nuklearny”.
Kolejną kwes ą jest pochodzący z języka rosyjskiego skrót AES, który oznacza elektrownię jądrową (ros. atomnaja elektrostancyja – атомная электростанция), także w języku ukraińskim (atomna elektrostancija – атомна електростанція). Istnieją też polskie skróty:
AE – atomowa elektrownia, EJ – elektrownia jądrowa. Ze względu na powszechność stosowania abrewiatury AES, także w publikacjach międzynarodowych poświeconych katastrofi e w Czarnobylu 1986 r., skrót ten został użyty w niniejszym opracowaniu w odniesieniu do elektrowni jądrowych w ZSRS i państwach postsowieckich, natomiast w innych przypadkach zastosowano skrót EJ. Aby określić pełną nazwę elektrowni jądrowej w Czarnobylu, posługiwano się w pracy skrótem CzAES. Pojawiający się w publikacjach podobny skrót CAES jest koja-rzony raczej z elektrowniami ekologicznymi do magazynowania dużych ilości energii (ang. Compressed Air Energy Storage)41.
Uczestników likwidacji skutków katastrofy w Czarnobylu zwykło nazywać się likwidatorami (ros. ликвидаторы ). Początkowo kolokwial-ne, a następnie ofi cjalne określenie osób cywilnych, wojskowych oraz funkcjonariuszy mundurowych pracujących przy zniszczonym reaktorze przyjęło się już w Związku Sowieckim. Wśród nich można wyróżnić kilka kategorii likwidatorów:
a) żołnierze rezerwiści w wojskach Obrony Cywilnej (ros. Граждан-ская оборона), tzw. partyzanci, skierowani do Czarnobyla przez wojskowe komendy uzupełnień (ros. военкомат),
b) żołnierze zasadniczej służby wojskowej (ros. срочники), c) zawodowi żołnierze, służby specjalne, milicja i strażacy,
40 Краткая Энциклопедия. Атомная Энергия, ред. В. С. Емельянов, Москва 1958, s. 535.
41 A. Ter-Gazarian, Energy Storage for Power Systems, London 1994, s. 100–103;
J. Andrews, N. Jelley, Energy Science: Principles, Technologies, and Impacts, Oxford 2007, s. 284–286; J.R. Fanchi, C.J. Fanchi, Energy in the 21st Century, Singapore 2011, s. 235–236.
d) cywilni specjaliści z różnych dziedzin (fizycy, biolodzy, lekarze itp.),
e) niemundurowi pracownicy fi zyczni (kierowcy, budowlańcy itp.), f) reprezentanci władz i aktywiści społeczni,
g) artyści oraz pracownicy mediów, h) personel elektrowni w Czarnobylu.
Formalnie wśród likwidatorów skierowanych do pracy w skażonej strefi e znaleźli się zarówno ochotnicy, jak i osoby posłane tam w ra-mach pełnionych obowiązków służbowych.
Na skutek katastrofy czarnobylskiej terytorium Ukrainy zostało silnie skażone radioaktywnymi izotopami ponad przedawaryjny poziom, co może wywołać u zamieszkującej je ludności napromieniowanie większe niż 1 mSv na rok. W związku z powyższym, w zależności od stopnia nagromadzenia radionuklidów (Ci/km2) oraz ich oddziaływania na ludzkie zdrowie, tereny te zostały podzielone na cztery podstawowe kategorie. Jest to: strefa alienacji (zamknięta) – terytorium o najwyż-szym skażeniu promieniotwórczym, z którego ewakuowano ludność w 1986 r., strefa przymusowego (obowiązkowego) wysiedlenia, strefa dobrowolnego (gwarantowanego) wysiedlenia oraz strefa zwiększonej radiologicznej kontroli42.
Na określenie 30-kilometrowego obszaru wokół elektrowni w Czar-nobylu, sięgającego pogranicza białorusko-ukraińskiego, przyjęło się używać różnych określeń: „strefa zamknięta”, „strefa zakazana”, „strefa alienacji”, „strefa odosobnienia”, „strefa czarnobylska”, a niekiedy także
„martwa strefa” (analogicznie z wyrazem „zona”). Autor dysertacji używa wymiennie tych pojęć w odniesieniu do utworzonej w 1986 r.
strefy alienacji o promieniu 10 km, poszerzonej następnie do 30 km o ogólnej powierzchni 2044 km2. W następnych latach utworzono strefę obowiązkowego wysiedlenia, której część (obwód kijowski, re-jon poleski) od 1996 r. wraz z 30 km strefą zamkniętą stanowi jeden obszar (Strefa Alienacji i Strefa Bezwarunkowego [Obowiązkowego]
Wysiedlenia) o powierzchni 2600 km2 wspólnie zarządzany przez Ukra-ińską Agencję Państwową ds. Zarządzania Zamkniętą Strefą (PAZS).
42 Про правовий режим території, що зазнала радіоактивногозабруднен-ня внаслідок Чорнобильської катастрофи, Закон України від 28.02.91, N 795–XII, cт. 12–13.
Działalność PAZS koordynuje Rada Ministrów Ukrainy przez Ministra Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy43.
Ważną kwes ą pozostają użyte w pracy nazwy jednostek oraz pojęcia związane z promieniowaniem jonizującym. Ilościowa ocena promieniowania jonizującego jest wyrażana za pomocą dawek i aktyw-ności. Dawka promieniowania to ilość promieniowania jonizującego pochłoniętego przez organizm żywy. Moc dawki określa się przedziałem czasu, w którym została otrzymana. Jednostką czasu jest na ogół jedna godzina (h). Najczęściej stosowaną w Czarnobylu jednostką dawki (tzw.
ekspozycyjnej) promieniowania jonizującego był rentgen (R), który – używany powszechnie w państwach Układu Warszawskiego – wywodził się z terminologii wojskowej44.
Szkodliwe działanie promieniowania jądrowego na materiał żywy lub martwy nie jest współmierne do natężenia promieniowania lub dawki ekspozycyjnej, dlatego do wyrażenia ilości pochłoniętego przez człowieka promieniowania używano radów (ang. radia on absorbed dose), a obecnie grejów (Gy)45. Aby określić biologiczne skutki po-chłoniętego przez organizm promieniowania tzw. dawki skutecznej46,
43 Do 25 kwietnia 2013 r. oprzez Ministra Ukrainy ds. Sytuacji Nadzwyczajnych, Про оптимізацію системи центральних органів виконавчої влади, Указ Президента України від 09.12.2010, N 1085/2010, ст. 1–8; Про внесення змін до Указів Президента України від 6 квітня 2011 року N 393 та від 13 квітня 2011 года N 452, Указ Президента України від 17.04.2013, N 221/2013.
44 Militarny aspekt zastosowania rentgena jako jednostki pomiaru napromienio-wania wiązał się z ewentualnością użycia broni jądrowej na polu walki w przy-padku nuklearnego konfl iktu między blokiem komunistycznym a państwami NATO. Zob. Ł. Panufnik, Jak chronić się przed działaniem broni atomowej, Warszawa 1957, s. 77.
45 Z. Celiński, Energetyka jądrowa a społeczeństwo, Warszawa 1992, s. 21.
46 Wśród rodzajów dawek promieniowania jonizującego rozróżnia się: dawkę rów-noważną – dawka promieniowania pochłonięta w danej tkance lub narządzie;
dawkę skuteczną – suma ważonych dawek równoważnych od zewnętrznego i wewnętrznego napromieniowania tkanek i narządów z uwzględnieniem masy ciała napromieniowanego; dawkę pochłoniętą – dawka promieniowania jonizującego uśredniona w tkance lub narządzie. Zob. Prawo atomowe, usta-wa z dnia 29 listopada 2000 r., art. 3 pkt. 4, 5 i 6. (Dz. U. 2001.03.18). Także:
Obwieszczenie marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 czerwca 2004 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo atomowe, Dz. U. 2004, nr 161, poz. 1689, s. 11396.
w Związku Sowieckim powszechnie posługiwano się jednostką ber (biologiczny ekwiwalent rentgena)47, gdy tymczasem poza ZSRS sto-sowano jednostkę rem (1 rem = 1 ber). Obecnie legalną jednostką tejże dawki jest siwert (ang. sievert) oznaczany skrótem Sv. Moc dawki skutecznej wyrażaną w mSv/h – należy rozumieć jako milisiwert na godzinę, zaś μSv/h to mikrosiwert na godzinę. Ponieważ siwert jest jednostką względnie dużą (1Sv = 100 rem), częściej stosuje się jed-nostki mSv oraz μSv.
1 Sv = 1 Gy (grej)48 1 mSv = 0,001 Sv 1 μSv = 0,000001 Sv zatem:
1 mSv = 100 mrem = 0,1 rem 1 μSv = 0,1 mrem
1 rem = 0,01 Sv = 10 mSv
Zarówno dla ogółu ludności, jak i pracowników z racji zawodu narażonych na oddziaływanie promieniowania jonizującego wielkość dawek granicznych49 (nieuwzględniających narażenia na promie-niowanie naturalne), wyrażonych jako dawka skuteczna-efektywna, określają odpowiednie akty prawne poszczególnych państw50,
naj-47 Краткая Энциклопедия. Атомная Энергия, op. cit., s. 62.
48 Obecnie legalną jednostką miary dawki pochłoniętej jest Grej o oznaczeniu Gy (mGy – miligrej) 1 Gy = 1 kJ pochłonięty w 1 kg masy materiału. 1 rad = 0,01 Gy. Obwieszczenie marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 czerwca 2004 r., op. cit., s. 62–63.
49 Dawka graniczna – planowe ograniczenie indywidualnej wartości dawki promieniowania otrzymanej z nienaturalnych źródeł promieniowania. Руко-водство для пользователей международной шкалы ядерных и радиоло-гических событий, Международная шкала ядерных и радиолорадиоло-гических событий (ИНЕС) 2008, s. 211.
50 W Polsce na podstawie przepisów Unii Europejskiej dla ogółu ludności obo-wiązuje dawka graniczna 1 mSv w ciągu roku kalendarzowego, jako dawka równoważna: 15 mSv dla soczewek oczu i 50 mSv dla skóry jako wartość średnia dla dowolnej powierzchni 1 cm2 napromieniowanej części skóry, dla osób zawodowo narażonych na działanie promieniowania jonizującego wynosi 20 mSv/rok. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w spra-wie dawek granicznych promieniowania jonizującego, Dz. U. 2005, nr 20, poz.
168, s. 1342; Council Direc ve 96/29/Euratom of 13 May 1996 laying down basic safety standards for the protec on of the health of workers and the
częściej przyjęte według zaleceń Międzynarodowej Komisji Ochrony Radiologicznej (IRCP)51.
Wielkość skażenia radioaktywnego przekraczającego naturalny poziom promieniotwórczej aktywności środowiska określa się jako aktywność substancji promieniotwórczej na jednostce powierzchni, np. w bekerelach (Bq). Substancja ma aktywność 1 Bq, gdy na sekundę rozpada się jedno jądro atomowe: 1 Bq = 1 rozpad/1 s. Starszą jed-nostką aktywności promieniotwórczej jest kiur (Ci)52. Również skażenie powietrza, wody lub innych materiałów wyraża się w jednostkach aktywności w odniesieniu do jednostki objętości lub masy materiału skażonego53.