G w ałtowny i w ielokierunkowy rozwój sieci i technologii komputerowych, powiązany z w ykładniczym wzrostem usług informacyjnych dostępnych w Internecie powoduje, że przeciętny użytkownik jest bombardowany miliardami informacji zawartymi w niewyobrażalnie licznych zbiorach danych. Naw igacja po tych zbiorach i selekcja informacji potrzebnej, spośród informacji dostępnej jest w związku z tym coraz trudniejsza i przytłaczająca. Niezbędnym narzędziem, które może pom óc mu w poruszaniu się po masach informacji i - często - podjęciu decyzji (np. w sprawie zakupu) stają się tzw. elektroniczni pośrednicy. Często są to narzędzia inteligentne, tzn. w tym przypadku działające częściowo niezależnie od bieżącej akcji podejm owanej przez użytkownika. Elektroniczni pośrednicy (intelligent agents, software agents, wizards, knowbots, softbots) je st to oprogramowanie typu sztucznej inteligencji, działające w imieniu użytkownika i rozwiązujące jego problemy z dotarciem do określonego typu usług czy towarów, narzędzie przeciwdziałające nadmiarowi informacji występującymi w Internecie, istotny element handlu elektronicznego.
Inteligencja elektronicznego pośrednika wyraża się w fakcie, żc na podstawie zachowań użytkownika może wyciągać wnioski o jego potrzebach i samodzielnie ustala, jakim i środkami spełni te potrzeby. Koncepcja ta obejmuje filtry informacyjne i
niezależne program y, wspom agające użytkownika.
Istnieją różne definicje elektronicznych pośredników. W edług nich je st to:
• „... oprogram owanie pozwalające na przeprowadzenie określonego zbioru operacji wspom agających działanie użytkownika albo innego programu elektronicznego pośrednika, o pewnej dozie autonomii i niezależności, stosujące ujaw nioną wiedzę użytkownika w celu osiągnięcia przez niego w ytyczonych celów lub dążeń ...” ,12
11 patrz: D ziuba D.: Ewolucja rynków w przestrzeni elektronicznej, K atedra C ybernetyki i Badań Operacyjnych, W N E UW , W arszawa, 2001
12 http://w w w .activist.gpl.ibm .com
• elektroniczni agenci są to programy, które m igrują z jednego hosta w sieci na drugi, często działając autonomicznie, na podstawie znajomości zainteresowań i celów użytkownika. Stan bieżący systemu jest zapam iętyw any na kolejnym komputerze, przenoszony na nowy i m odyfikowany, umożliwiając jednocześnie działanie programu na kom puterze w yjściow ym 13,
• „ ... autonomiczny system, który jest umiejscowiony w dynamicznym środowisku, działający niezależnie od jego ograniczeń i realizujący w nim zbiór celów czy zadań, dla których został stworzony ...” .14
Z definicji tych wynika, żc pośrednikom elektronicznym przypisuje się kilka własności, odróżniając ich od innych typów oprogram ow ania15:
• autonom ia - zdolność do podejmowania działań na w łasną rękę, orientacja na realizację określonych celów i współpraca, zdolność do zm iany działania w koniecznej sytuacji,
• proaktywne oddziaływanie - każda odpowiedź systemu musi być aktywna, tj.
skłaniać użytkow nika do dalszych poszukiwań, w razie potrzeby przez przejęcie inicjatywy nad jego działaniami,
• bezproblem owość użytkowania - praca bez konieczności ciągłego sprawdzania czy system działa prawidłowo,
• m odularność - zapewniająca przenaszalność na różne platformy i sieci,
• w nioskow anie opierające się na zgromadzonej wiedzy;
• dedykow alność i automatyzacja - elektroniczni pośrednicy są na ogół specyficznymi programami przeznaczonymi dla specyficznych, powtarzalnych, przew ażnie trudnych zadań. Dla rozwiązania wieloaspektowych zadań potrzebne są systemy multiagencyjne,
• adaptacywność - dostosowywanie się do różnorodnych potrzeb,
• interakcyjność - są to programy przeznaczone do w spółpracy z człowiekiem, czasami z innym oprogramowaniem (zwłaszcza, gdy działają w jego ramach),
• warunkowe przetwarzanie w praktyce - używanie ograniczeń narzuconych przez użytkownika powoduje relatywne podejmowanie decyzji przez system (zależy od kontekstu i sytuacji),
• przyjazność i niezawodność - system elektronicznego pośrednika powinien być w iarygodny i łatw y do nauczenia siebie i innych,
• sam okształcenie - system powinien mieć możliwość samouczenia się na podstawie obserwacji zachowań użytkownika i dokonywać predykcji jego zachowań. N iestety nieliczne, prawdziwie autonomiczne systemy posiadają taką cechę.
Systemy elektronicznych pośredników wykonują następujące zadania:
13 patrz: Kotz D., Gray R.: M obile Agents and the Future o f the Internet, Hanover, N ew Hampshire, 1999, http:// www. Cs.D artm outh.edu/~dfk/papers/kotz:future2/
14 M aes P.: Agents that R educe W ork and Information and Information O verload, Comm unications o f the ACM , 1998, str. 108
15 por.: Turban E., M cLean E., W etherbe J.: Information Technology for M anagem ent; John Wiley
& Sons. Inc., NY, 1998.
31
• zapewnienie łatwego dostępu do informacji poprzez uproszczoną nawigacją m inim alizującą wysiłek użytkownika w realizacji założonych celów,
• w spom aganie podejm owania decyzji i wzmocnienie narządzi kontroli procesów,
• w ykonywanie powtarzalnych czynności biurowych - w celu zmniejszenia kosztów pracy i wzrostu wydajności biura;
• wyręczanie ludzi w prostych, przyziemnych czynnościach indywidualnych typu rezerwacja biletów, w celu odciążenia ich od czynności czasochłonnych, aby mogli przeznaczyć większość czasu na aktywność zawodową,
• przeszukiwanie i m odyfikacje baz danych - nie je st m ożliwe bezpośrednie manipulowanie informacjami w systemie rozproszonych baz danych handlu elektronicznego liczącymi miliony danych o usługach i produktach. Dlatego klienci coraz częściej do wyszukiwania wyspecyfikowanych całkowicie lub nawet częściowo (ze wzglądu na pewne określone cechy) oraz porównania kosztów zakupu będą wykorzystywali instytucją elektronicznych pośredników.
N arzędzia te wykonują wszelkie nużące, czasochłonne i pow tarzalne zadania przeszukiwania baz danych, ich modyfikacji i selekcji informacji w nich zawartych oraz dostarczania rezultatów tych działań do użytkowników;
• pełnienie roli dziedzinowych ekspertów - rozszerzenie roli doradczej systemów elektronicznych pośredników może spowodować, że ze względu na nagrom adzone w nich doświadczenia z poszczególnych przypadków m ogą pełnić rolę doradców handlowych, prawniczych, finansowych itp.
Podstawowe dziedziny zastosowań
• z powyższego zestawienia wynika kilka podstawowych zadań elektronicznych pośredników: doradztwo, reagowanie w sytuacjach kryzysowych, przeszukiwanie baz danych itp. Ze względu na wym ienione zadania można przedstawić podstawowe zastosowania intelligent agents;
• elektroniczni pośrednicy w Internecie - są to program y, które pełnią w Internecie rolę pom ocniczą dla użytkowników w w ykonywaniu rutynowych zadań. W tej grupie wymienia się pięć podstawowych rodzajów elektronicznych pośredników:
wspom agający pocztą elektroniczną - służą do zarządzania pocztą elektroniczną, w szczególnych przypadkach pozw alają kojarzyć ze sobą pary korespondencji powiązane tematycznie, według adresata, respondenta itp. gromadzić pocztę w odpowiednie grupy, w ybierają z określonych przedziałów czasowych, nie dopuszczają do użytkownika wyspecyfikowanych rodzajów poczty, rozprow adzają pocztę z adresów zbiorowych na indywidualne. W trudniejszych przypadkach oczekują sugestii, działania i akceptacji proponowanych akcji od użytkownika;
przeglądający strony W W W - zespół program ów ułatwiających wybór i oglądanie stron internetowych np. poprzez znajdowanie stron powiązanych z bieżącą stroną, na podstawie odpowiedzi udzielanych przez użytkownika lub na podstawie heurystyk poprzedniego postępowania i powiązań z bieżącą akcją oraz poprzez budowanie na podstawie zaszłości profili użytkownika, po to by potem rekomendować mu asortym ent towarów lub usług do tworzenia zamówienia (np. NetC om ber Activist, Web Watcher, Letizia itp.);
pozwalający na uzyskanie odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania w trakcie przeszukiwania, (FAQ Agents) - ludzie m ają tendencję do zadawania w określonej sytuacji często takich samych lub całkiem podobnych pytań i w związku z tym dostawcy, personel pom ocniczy itp.
stworzyli tablice precyzyjnych odpowiedzi na większość z nich. Jedyny problem polega na tym, że użytkownicy zadając te pytania najchętniej posługują się językiem naturalnym, co pozwala im pytać o to samo w bardzo różny sposób. Rolą elektronicznego pośrednika jest takie poprowadzenie wywiadu z użytkownikiem, który jednoznacznie doprowadzi do takiego sformułowania pytania, na które istnieje jednoznaczna odpowiedź (np.FAQ Finder)-,
agenci lokacyjni (Internet Softbot) - są to programy sugerujące lokalizację określonych informacji na danej stronie WW W . O pierają się na założeniu, że użytkownik dokładnie wie, co chce oglądać i tego mu dostarczają, czasami je st to korygowane o kontekst, który definiuje użytkownik;
m aszyny przeszukujące (Intelligent Indexing Agents, Web robots, Spiders, W anderers) - są to szczególne narzędzia przeszukujące strony internetowe, modyfikujące i wyszukujące wyspecyfikowane informacje, oraz linki do kolejnych stron i tworzących na tej podstawie różne statystyki;
• narzędzia wyszukiwania danych w Internecie (Internet-Based Data Mining) - realizujące poszukiwania dokumentów na zadany temat, ekstraktujące specyficzne informacje z nowych zasobów stron Web, prowadzące generalizację - czyli tworzące uogólnienia, wzorce umiejscawiania informacji na wybranych stronach (np.
WebCrawler, MetaCrawler, Internet Agent and Shopbot)',
• handlowi elektroniczni pośrednicy - pomagają klientowi znaleźć produkty i informacje ich dotyczące oraz porównać ceny (lub koszty zakupu) tych samych usług i towarów w różnych sklepach. Np. BargainFinder - pionier w zastosowaniu takich narzędzi w handlu detalicznym - sprawdza bazy danych wszystkich zrzeszonych sprzedawców, porównuje je ze sobą dla wybranego produktu i skierowuje klienta do dostawcy o najniższej cenie. Innym przykładem jest Firefly zaprojektowany przez Agents Inc., który buduje profile ludzi odwiedzających strony internetowe, poprzez gromadzenie infonnacji z kwestionariuszy wypełnianych przy okazji tych zakupów.
Następnie, bazując na tym co wynika z tych informacji, elektroniczny pośrednik rekomenduje wybór nowych płyt CD lub filmów. Potrafi także przeprowadzić predykcję tego, co klienci będą oczekiwali w przyszłości i wskazać, jakie środki będą potrzebne żeby to osiągnąć (z nakładami na marketing włącznie);
• mechanizmy negocjacji (Negotiation Intelligence Agent) - system handlu elektronicznego, w którym elektroniczny pośrednik negocjuje pomiędzy poszczególnymi użytkownikami transakcji najniższe ceny towarów i usług.
33
Typologia system ów elektronicznych pośredników
Poniżej zaprezentowano dwa wybrane przykłady oprogram owania tej klasy:
M etaclawler i Sherlock.
Rys. 3 M etacrawler - m etawyszukiwarka baz danych i katalogów sprzedaży
ropulor łeorchs»