Celem pracy była ocena wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka piersi ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy w zakresie samobadania piersi.
Materiał i metodyka badań
Badania przeprowadzono w okresie od 1 października 2017 roku do 31 marca 2018 roku. Badaniem objęto grupę 128 losowo wybranych kobiet powyżej dwudziestego roku życia. Badania przeprowadzono w Przychodni Lekarza Rodzinnego „Familia Primo”
w Białymstoku przy ul. Wrocławskiej 9/2. Materiał do badań został zebrany metodą sondażu diagnostycznego, za narzędzie badawcze posłużył kwestionariusz ankiety własnego autorstwa. Badania zostały przeprowadzone po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku (Uchwała nr R-I-002/325/2017.)
Analizę statystyczną uzyskanych wyników przeprowadzono z wykorzystaniem pakietu STATISTICA 13.1 StatSoft. Do oceny zależności między wybranymi cechami wykorzystano test chi-kwadrat Pearsona. Istotność statystyczną przyjęto na poziomie p<0,05.
WYNIKI
Charakterystyka demograficzna badanej grupy
Badaniem objęto 128 kobiet powyżej dwudziestego roku życia. Respondentki podzielono na trzy grupy wiekowe: 20-34, 35-49 oraz powyżej 50 roku życia. Najliczniejszą grupę ankietowanych stanowiły kobiety między 20 a 34 rokiem życia, w liczbie 57 osób, co stanowi 44,5% całej badanej grupy. W ankiecie udział wzięło 38 kobiet między 35 a 49 rokiem życia, co stanowi 29,7% ogółu, natomiast kobiet powyżej 50 roku życia było 33 (25,8%) respondentek. Przeważająca część ankietowanych to kobiety ze średnim wykształceniem (45,3%). Niemal tak samo liczną grupę stanowiły respondentki z wykształceniem wyższym (43,0%). Wykształcenie zawodowe zadeklarowało 4,7% kobiet.
Żadna z respondentek nie zaznaczyła odpowiedzi: wykształcenie podstawowe ani wykształcenie gimnazjalne. Ponad połowa respondentek (63,3%) to mieszkanki miast z liczbą mieszkańców przekraczającą 200 tysięcy. 9,4% ankietowanych deklarowało, że mieszka w miastach z liczbą mieszkańców wynoszącą 50-200 tys., a w miastach poniżej 50 tys.
mieszkańców - 10,9%. Razem w miastach mieszka 83,6%. Mieszkanki wsi należały do najmniej licznej grupy stanowiąc 16,4%.
174 Analiza zachowań prozdrowotnych oraz wiedzy w zakresie profilaktyki raka piersi
Rycina 4. Znajomość etapów samobadania piersi.
Ankietowane kobiety (99,2%) wiedziały, iż jednym z elementów samobadania piersi jest badanie palpacyjne. Blisko połowa (53,1%) wskazała element oglądania piersi jako cześć samobadania. Nieco więcej, bo 63,3%, dodatkowo posiadała wiedzę, iż obserwację powinno się wykonywać przed lustrem. Jedna ankietowana (0,8%) nie posiadała wiedzy na ten temat.
Rycina 5. Znajomość węzłów chłonnych badanych w ramach profilaktyki raka sutka
175 Wiedzę na temat węzłów chłonnych ocenianych podczas samobadania piersi posiadała połowa (50,8%) kobiet. Brak wiedzy deklarowała niemal jedna piąta respondentek (18%).
Nieprawidłowe odpowiedzi wskazało aż 31,3% badanych.
Rycina 6. Wiedza na temat wieku rozpoczęcia samobadania piersi.
Ponad połowa kobiet (57,8%) nie wiedziała, w jakim wieku należy rozpocząć samobadanie piersi. Prawidłowej odpowiedzi udzieliło jedynie 42,2%, jest to mniej niż połowa ankietowanych. Nieco ponad jedna trzecia kobiet (37,5%) deklarowała, iż samobadanie należy rozpocząć po wystąpieniu pierwszej miesiączki. Ankietowane zaznaczały również, że wiek rozpoczęcia zależy od choroby na raka piersi w rodzinie. 14,1%
respondentek uznało, że w przypadku, gdy nikt z rodziny dotąd nie chorował, można rozpocząć samobadanie dopiero po menopauzie, a 6,3% badanych twierdzi, że należy rozpocząć samobadanie w wieku okołomenopauzalnym.
176
Rycina 7. Czas optymalnego wykonywania samobadania piersi.
Większość ankietowanych (74,2%) udzieliła odpowiedzi, iż pora dnia nie ma znaczenia – ważne, by samobadanie wykonywać systematycznie co miesiąc. Połowa ankietowanych (49,2%) wskazała, że powinno się wykonywać badanie po miesiączce. 14,1%
odpowiedziało, że po menopauzie należy wybrać dzień w miesiącu, w którym będzie wykonywane samobadanie. Nieprawidłowych odpowiedzi udzieliła mniej niż jedna dziesiąta kobiet: kilka dni przed miesiączką – 7% i ważne, by tylko rano – 1,6% respondentek.
177
Rycina 8. Znajomość technik samobadania piersi.
Połowa ankietowanych (53,1%) wskazała jako znaną przez siebie technikę ruchów promienistych od brodawki na zewnątrz. Jedna trzecia kobiet odpowiedziała, że zna technikę - metoda kwadrantów (32,8%), nieco mniej zna badanie ze zmianą ułożenia rąk (29,7%), podobny odsetek zna metodę małej i dużej spirali(28,9%), a badanie w pochyleniem ciała 13,3%. Aż jedna piąta (18,8%) ankietowanych przyznaje, że nie zna żadnej techniki samobadania piersi.
178
Rycina 9. Źródło wiedzy na temat samobadania piersi.
Większość kobiet posiadała wiedzę na temat samobadania piersi z broszur i ulotek (58,6%), nieco mniej (50%) ankietowanych widzę czerpało z internetu, telewizji i radia (50%), 26,6% od lekarza ginekologa, 25% ze szkoły lub uczelni, 12,5% od lekarza rodzinnego lub położnej, a 7,8% od bliskiej rodziny.
179
Rycina 10. Częstość wykonywania samobadanie piersi.
Wykazano, że blisko jedna trzecia ankietowanych (28,1%) nie wykonuje samobadania piersi w ogóle. 35,2% wykonuje nieregularnie, raz na kilka miesięcy i jest to najliczniejsza grupa wśród badanych osób. Jedynie 16,4% kobiet bada się regularnie. Nieco ponad jedna piąta (20,3%) bada się bardzo rzadko (rzadziej niż raz na kilka miesięcy).
180
Rycina 11. Powód wykonywania (bądź nie wykonywania) samobadania piersi.
Odpowiedzi na pytanie udzieliło 104 spośród 128 kobiet. Najliczniejsza grupa respondentek (30,8%) za powód nieregularnego samobadania podała brak czasu. Dokładnie jedna czwarta kobiet (25,0%) nie ma do tego chęci, zaś 16,3% nie bada się z lęku przed wykryciem guzka.
6,7% uznało samobadanie za zbyt trudne, a 3,8% kobiet uważa, że są młode i rak na razie im nie grozi. 17,3% kobiet podaje inny powód niż proponowane warianty - jedna trzecia z nich zapomina o samobadaniu (5,8% ogółu ankietowanych).
Rycina 12. Ocena swojej wiedzy na temat wykonywania samobadania piersi.
181 Przeważająca część ankietowanych (66,4%) podała, że ich wiedza na temat samobadania piersi jest fragmentaryczna. Jedynie 14,1% kobiet ocenia swoją wiedzę jako dobrą - oznacza to, że wiedza 85,9% ankietowanych nie jest oceniana przez nie jako dostatecznie dobra. Niemal jedna piąta (19,5%) badanych nie ma żadnej wiedzy na ten temat.
Rycina 13. Częstość wykonywania USG piersi.
Prawie połowa (46,1%) ankietowanych nigdy nie miała wykonanego badania USG piersi co oznacza, że 53,9% kobiet kiedykolwiek miało wykonane USG. Regularnie raz w roku USG wykonuje 22,7% respondentek. Niemal jedna trzecia (31,3%) wprawdzie wykonuje USG, ale nieregularnie – raz na kilka lat.
182
Rycina 14. Znajomość czynników ryzyka zachorowania na raka sutka.
Zdecydowana większość kobiet w badanej grupy wie, iż rak sutka jest uwarunkowany genetycznie – 83,6% kobiet zaznaczyło rak sutka w rodzinie jako czynnik predysponujący.
Pozostałe czynniki ryzyka zachorowania są dużo mniej znane. Nieco ponad połowa (53,9%) ankietowanych uznaje przebyty rak sutka w drugiej piersi jako czynnik predysponujący.
44,5% kobiet wie, że HTZ stosowana powyżej 10 lat może mieć wpływ na rozwój nowotworu piersi. 41,4% ma wiedzę na temat mutacji w obrębie genów BRCA1 i BRCA2. Nieco ponad jedna czwarta (26,6%) respondentek wskazała wczesną menarche i późną menopauzę jako czynniki predysponujące oraz taki sam odsetek (26,6%) kobiet wskazało bezdzietność.
Czwarta część grupy badanej (25,0%) uznaje stres jako czynnik kancerogenny, 21,1%
wskazało promieniowanie jonizujące a 13,3% - otyłość. Mniej niż jedna dziesiąta (8,6%) kobiet wie, że nadmierne spożywanie alkoholu może powodować raka sutka. W wariantach odpowiedzi umieszczono jeden, który nie jest czynnikiem ryzyka wystąpienia raka gruczołu piersiowego - dieta ubogotłuszczowa. Tę odpowiedź wskazały dwie osoby (1,6%).
183
Rycina 15. Znajomość objawów raka sutka.
Przeważająca część respondentek znała trzy objawy raka sutka, znajomość żadnego z nich nie przekroczyła 70% udzielonych odpowiedzi; najbardziej znane to: powiększenie węzłów chłonnych - 68,8%, wysięk z brodawki – 68,0%, wciągnięcie, zniekształcenie sutka – 60,9%. Tylko nieco ponad połowa ankietowanych (56,3%) wykazała wiedzę na temat tego, że guzek w piersi nieprzesuwalny względem podłoża może być objawem raka sutka. Mniej niż połowa (46,9%) wie, że zmiana koloru skóry lub brodawki może być jednym z objawów.
39,8% wskazało zmianę wielkości gruczołu piersiowego, a nieco mniej niż jedna piąta (19,5%) zmarszczenie skóry piersi. 16,4% wykazało się wiedzą na temat tego, że owrzodzenie piersi jest objawem raka, a jedynie 7,0% wskazało wysypkę w okolicy piersi jako możliwy objaw. Jedna dziesiąta kobiet (10,9%) nie znała żadnego objawu.
184
Rycina 16. Znajomość czynników wpływających na wyleczenie raka sutka.
Niemal wszystkie ankietowane (98,4%) uznały, iż na wyleczenie raka ma wpływ jego wczesne wykrycie. 85,5% zaznaczyło odpowiedź „odpowiednie leczenie”. Niemal połowa ankietowanych (46,9) twierdzi, iż wsparcie bliskich wpływa na wyleczenie raka. 35,9%
wskazało wiek jako czynnik rokowniczy. 23,4% zaznaczyło, iż dieta może wywierać wpływ na wyleczenie. Jedna ankietowana (0,8%) uważa, że raka sutka nie można wyleczyć. 2,3%
wskazały inne odpowiedzi niż proponowane warianty, były to następujące czynniki:
„pozytywne nastawienie”, „wiara”, „wycięcie piersi”.
185
Rycina 17. Występowanie w gronie bliskich zmian nowotworowych piersi.
Ponad połowa kobiet (57,8%) nie spotkała się z zachorowaniem na nowotwór piersi w bliskim otoczeniu. 42,2% zadeklarowało, że wśród ich bliskich takie zmiany wystąpiły;
12,5% podało u znajomej, 10,9% - u koleżanki, 5,5% - u cioci, tyle samo (5,5%) u mamy, 4,7% u babci. Oznacza to, iż 15,7% spotkało się z nowotworem sutka w bliskiej rodzinie.
186
Rycina 18. Wiedza w zakresie techniki wykonywania mammografii.
Większość kobiet (81 osób, 63,3% badanych) udzieliło prawidłowej odpowiedzi, że jest to prześwietlenie rentgenowskie piersi. 12,5% ankietowanych nie wie, czym jest mammografia. Niemal jedna czwarta ankietowanych (24,2%) nie udzieliła prawidłowej odpowiedzi: 15,6% myli mammografię z badaniem ultrasonograficznym, a 8,6% wskazało, że badanie mammograficzne to prześwietlenie wiązką lasera. Żadna ankietowana nie wskazała, że mammografia polega na badaniu palpacyjnym piersi przez lekarza onkologa.
187
Rycina 19. Wiedza dotycząca rekomendowanego wieku wykonywania mammografii wg Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego.
Jedna trzecia ankietowanych (33,3%) odpowiedziała, iż wykonywanie mammografii PTG zaleca kobietom po 40 roku życia - raz na 3 lata, po 50 roku życia raz na 2 lata. Tyle samo kobiet (33,3%) uznało za prawidłową odpowiedź: „od 40 do 50 roku życia - raz na 2 lata, po 50 roku życia - raz w roku”. Najmniej liczna grupa badanych (14,3%) odpowiedziała, że należy wykonywać mammografię od 49 roku życia raz na 2 lata, po 59 roku życia raz w roku. Prawidłowej odpowiedzi - od 45 do 50 roku życia - raz na 2 lata, po 50 roku życia - raz w roku – udzieliło jedynie 19,0% badanych. Oznacza to, że 85,6% udzieliło błędnej odpowiedzi. Dwie osoby pominęły pytanie, nie zaznaczając żadnego z wariantów w kwestionariuszu.
188
Rycina 20. Wiedza na temat przysługiwania bezpłatnej mammografii w ramach programu NFZ.
Więcej niż jedna trzecia respondentek (37,3%) uważa, że każdej kobiecie po 50 r.ż.
należy się bezpłatna MMG. 22,2% twierdzi, że w wieku 50-69 lat można wykonać mammografię raz w roku, a 11,9%, że mogą to zrobić kobiety między 40 a 50 r.ż. raz na dwa lata. Prawidłową odpowiedź udzieliła tylko nieco ponad jedna czwarta ankietowanych (28,6%). Oznacza to, iż prawie trzy czwarte (71,4%) zaznaczyło błędną odpowiedź. Dwie osoby pominęły pytanie, nie udzielając na nie odpowiedzi.
Rycina 21. Wiedza w zakresie wykonywania bezpłatnej mammografii w ramach programu NFZ w grupie wiekowej 50+
189 Kobietom powyżej 50 r.ż. zaleca się wykonywanie mammografii. Aż 66,7% kobiet powyżej 50 roku życia udzieliło błędnej odpowiedzi na pytanie o wiek, w którym przysługuje im bezpłatna mammografia. Odpowiedzi prawidłowej udzieliła jedna trzecia (33,3%) respondentek.
Rycina 22. Wiedza w zakresie najdokładniejszej metody rozpoznania raka piersi.
Ponad połowa (56,3%) ankietowanych zapytana o najdokładniejszą metodę diagnostyczną raka piersi wskazała MMG. Jedna trzecia (32,0%) wskazało USG piersi, 3,9%
samobadanie piersi, a 2,3% badanie palpacyjne przez lekarza, 5,5% zaznaczyło „nie wiem”.
Biorąc pod uwagę także nieprawidłowe odpowiedzi, wiedzy na ten temat nie miało łącznie 43,7% ankietowanych.
190