Cele badań

Prezentowane badania na temat wartości w świecie edukacji w pierwszych dekadach XXI wieku były ukierunkowane na dwa główne cele:

1. Diagnoza i charakterystyka wartości przejawianych przez nauczycieli i ich uczniów jako osób tworzących środowisko szkolne i jednocześnie znaj-dujących się w obszarze bezpośrednich wpływów polityki oświatowej (pro-gramu nauczania), w tym:

a) poznanie wartości cenionych przez nauczycieli,

b) poznanie stopnia zaangażowania nauczycieli w dbanie o wartości uznawane w codziennym życiu,

c) poznanie opinii nauczycieli na temat wartości cenionych przez ich uczniów.

2. Poznanie opinii nauczycieli na temat wartości promowanych w poli-tyce oświatowej na przykładzie wybranych elementów procesu kształcenia, takich jak:

a) program nauczania a kontekst nauczania,

b) program nauczania a czas wykorzystany na kształcenie,

c) priorytety – cechy i wartości dotyczące osoby ucznia, które są po-strzegane jako ważne w całokształcie oddziaływań szkoły,

d) priorytety w edukacji etycznej w szkole i jej kształt w opinii nauczy-cieli etyki.

Pierwszym celem badań było określenie wartości, które są cenione przez nauczycieli etyki (grupa badawcza) i nauczycieli innych przedmiotów huma-nistycznych (grupa kontrolna) oraz ich uczniów w opinii tychże nauczycieli,

a także zbadanie, czy istnieją różnice w zakresie preferowanych wartości między tymi dwiema grupami. Celem było również określenie stopnia za-angażowania nauczycieli w dbanie o wartości w codziennym życiu. Wartości umiejscowione najwyżej w hierarchii wyznaczają zachowania i postawy czło-wieka, nadają charakter relacjom międzyludzkim, a przede wszystkim pełnią rolę czynnika organizującego i motywującego w dążeniu do wyznaczonych celów lub też same w sobie stanowią cel. Wiedza na temat dynamiki zmian w preferowanych wartościach nauczycieli i ich uczniów jest jednym z ważniej-szych komponentów tworzących etos środowiska edukacyjnego. Motywem do podjęcia badań była potrzeba określenia współczesnego obrazu szkoły na podstawie wartości przejawianych przez nauczycieli i ich uczniów w opinii tychże nauczycieli, przy czym istotne było doprecyzowanie różnic między na-uczycielami etyki a nana-uczycielami innych przedmiotów w badanym zakresie, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu transformacji neoliberalnych. Na podstawie otrzymanych danych można wskazać główną zmienną, jaką jest edukacja filozoficzno-etyczna kandydatów do zawodu nauczyciela.

Drugim głównym celem badań było poznanie opinii badanych i różnic między dwiema grupami nauczycieli na temat wartości promowanych w poli-tyce oświatowej w kontekście przemian neoliberalnych na przykładzie dwóch elementów procesu kształcenia, które stanowią:

– program nauczania a kontekst nauczania,

– program nauczania a czas wykorzystany na kształcenie.

Zamierzenia badawcze ukierunkowano na cel, jakim było wyodrębnienie priorytetów z całokształtu oddziaływań szkoły odnoszących się do cech i war-tości uczniów oraz priorytetów edukacji etycznej w szkole i jej kształtu w opi-nii nauczycieli etyki. Przyjęto założenie, że wartości promowane w dyskursie neoliberalnym, przeniesione na grunt polityki edukacyjnej, mogą przejawiać się m.in. w powyżej wskazanych fragmentach programu nauczania, które są jednocześnie dość łatwe do zmierzenia, oraz w uznawanych priorytetach wychowawczych i kształcących zinstytucjonalizowanej edukacji. Ten cel ba-dawczy został również uszczegółowiony w postaci określenia priorytetów obecnych w programie kształcenia w zakresie edukacji etycznej rozumia-nej jako całokształt etyczno-wychowawczych oddziaływań szkoły oraz jako przedmiot nauczania – etyka – w opinii nauczycieli etyki.

Diagnoza tego fragmentu środowiska szkolnego pozwoli na przewidywa-nie dynamiki rozwoju aksjologicznego w kontekście dominujących tendencji neoliberalnych. Na tej podstawie będzie można podjąć próbę określenia no-wej wizji szkoły, a dokładniej – nowego kształtu edukacji etycznej oraz metod i strategii, które pozwalałyby na tworzenie nowej jakości procesów nauczania i uczenia oraz relacji międzyludzkich w szkole lub na umacnianie istniejących już jakości, schematów i reguł.

Przedstawione wyżej cele badań są interpretowane w kontekście prze-mian neoliberalnych doświadczanych w ostatnich dekadach przez polskie społeczeństwo i obecnych w polityce oświatowej. Jest to ważna perspektywa dla interpretacji otrzymanego materiału empirycznego. Analiza wartości pre-ferowanych przez nauczycieli i ich uczniów w kontekście neoliberalnych prze-mian jest pośrednim, ale istotnym celem badań. Trzecim celem, wynikającym pośrednio z dwóch pierwszych, stanowiącym sedno dociekań badawczych, jest określenie na podstawie opinii nauczycieli obecności i stopnia natężenia neoliberalnego dyskursu, który odzwierciedla się w preferowaniu danych wartości i dbaniu o nie w codziennym funkcjonowaniu badanych nauczycieli i ich uczniów. Interesujące jest to, czy wartości promowane w dyskursie neoli-beralnym zaliczają się do tych preferowanych przez nauczycieli i ich uczniów oraz odzwierciedlają się w wybranych elementach polityki oświatowej. Jeśli tak jest, to warto również odpowiedzieć na pytanie o stopień nasilenia ten-dencji neoliberalnych w sferze aksjologicznej nauczycieli i ich uczniów oraz w środowisku szkoły.

Zgodnie z teorią Miltona Rokeacha wartości odnoszą się do istotnych dla człowieka standardów funkcjonowania i stanowią o systemie przekonań jed-nostki, a przede wszystkim kształtują strukturę osobowości jedjed-nostki, stano-wią o dążeniach i aspiracjach. Spośród wartości ostatecznych Milton Rokeach wskazał dwie: wolność i równość, które istotnie zmieniają podejście do wielu kwestii życia publicznego, w zależności od dominacji jednej z nich. W neoli-beralizmie zdecydowanie promowana jest wolność – wolność jednostki do samostanowienia i prawa własności dóbr materialnych. Równość jest rozu-miana jako równość wobec podstawowego i naturalnego prawa człowieka do samoposiadania i dokonywania wyborów oraz równość wobec prawa do własności materialnej. Jeżeli deklarowane wartości osób badanych oraz ich opinie na temat programu nauczania znajdują się bardziej po stronie wolności lub równości, to można przypuszczać, jaki będzie kierunek rozwoju aksjolo-gicznego w świecie edukacji. Warto przy tym podkreślić, że choć uzyskane wyniki dotyczą tylko konkretnej grupy badanych osób, wystarczająco jednak licznej, by dokonywać statystycznych porównań, to uprawniają do wskazy-wania nowych tendencji i zjawisk aksjologicznych, jakkolwiek nie powinno się ich generalizować. Problematyka ta wymaga kolejnych, prowadzonych na szerszą skalę badań.

Realizując pierwszy cel, zastosowano ankiety (badania ilościowe), w któ-rych badani deklarowali stopień ważności danej wartości i stopień zaanga-żowania w dbanie o nią w codziennym życiu (cele 1a i 1b). W przypadku drugiego celu przeprowadzono zarówno ankietę na całej populacji badawczej (cele 2a, 2b, 2c), jak również wywiady z kilkoma nauczycielami etyki (badania jakościowe) na temat ich pracy zawodowej i edukacji etycznej w szkole oraz wybranych cech ich uczniów (cel 2d). Zarówno w pierwszym, jak i drugim

przypadku badania miały charakter eksploracyjny i nie stawiano hipotez kie-runkowych, a jedynie ogólne pytania problemowe. Przedsięwzięcie badawcze miało zatem na celu określenie obecnego stanu rzeczy w obszarze teorii war-tości i ewentualny zarys możliwych zmian w tej kwestii w świecie edukacji.

Badania ilościowe dostarczają względnie obiektywnego poglądu na dany wycinek rzeczywistości. Ich wyniki, jeśli dotyczą odpowiednio dużej grupy badanych, można do pewnego stopnia generalizować. Z tego powodu podjęto próbę doboru grupy badawczej: nauczycieli etyki i grupy kontrolnej, tj. na-uczycieli innych przedmiotów humanistycznych. Nie było to łatwe zadanie z powodu małej liczby nauczycieli etyki zatrudnionych w szkołach. Mimo to dzięki życzliwości wielu osób udało się zebrać grupę chętnych i współpracu-jących osób. W rezultacie dobór osób do badań był na tyle liczny (69 osób), aby dokonać porównań statystycznych.

Ich istotnym uzupełnieniem były wywiady przeprowadzone z nauczycie-lami etyki. Niektórzy z nich uczestniczyli również w części ankietowej badań. Wybrany rodzaj pozyskiwania danych empirycznych, czyli badania jakościo-we, charakteryzują się fragmentarycznością danych, nie można więc dokony-wać na ich podstawie generalizacji, tym niemniej odsłaniają pewien fragment rzeczywistości, który zestawiony z szerszym społeczno-kulturowym i ekono-micznym kontekstem pokazuje dynamikę przeobrażeń w systemie wartości osób, nauczycieli i ich uczniów na początku XXI wieku. Ten mikrowycinek świata doświadczanego przez konkretne jednostki jest w istocie cenną infor-macją, która w połączeniu z innymi danymi tworzy podstawę i punkt wyjścia do określania większych całości rzeczywistości oraz definiowania tendencji społecznych co do preferowanych wartości. Zgodnie z myślą socjologiczną Raymonda Boudona indywidualizm metodologiczny odgrywa istotną rolę, ponieważ aby określić zmiany w makrowymiarze społeczno-kulturowym, nie można pominąć danych z mikropoziomu (Boudon 2009, s. 83), np. takich jakich dostarczają zaprezentowane w niniejszej książce wyniki badań o war-tościach preferowanych przez konkretnych nauczycieli etyki oraz ich opiniach i przekonaniach na temat przebiegu edukacji etycznej w szkole.

Celem całego przedsięwzięcia badawczego było więc określenie wartości obecnych w świecie edukacji i weryfikacja ich zgodności z wartościami pro-mowanymi w dyskursie neoliberalnym.

Celem ankietowej części badań było:

– dokonanie diagnozy, a następnie charakterystyki porównawczej dwóch grup nauczycieli: etyki i innych przedmiotów szkolnych w zakresie prefero-wanych wartości, zwłaszcza tych, które są promowane w dyskursie neoli-beralnym, oraz stopnia zaangażowania w codzienne dbanie o nie. Główną zmienną był rodzaj wykształcenia tych dwóch grup nauczycieli: wykształcenie filozoficzno-etyczne i inne. Przypuszczano, że mogą wystąpić istotne różni-ce pomiędzy wyróżnionymi grupami nauczycieli w preferowaniu wartości

neoliberalnych. Celem było testowanie hipotezy o związku wykształcenia filozoficzno-etycznego z sytuowaniem wyżej w hierarchii innej grupy wartości niż te, które są promowane w neoliberalizmie;

– dokonanie diagnozy, a następnie charakterystyki porównawczej opinii nauczycieli należących do dwóch badanych grup: etyki i innych przedmiotów szkolnych na temat wartości cenionych przez ich uczniów;

– dokonanie diagnozy, a następnie charakterystyki porównawczej opinii nauczycieli należących do dwóch badanych grup: etyki i innych przedmiotów szkolnych na temat cech i wartości dotyczących osoby ucznia, które są po-strzegane jako ważne w całokształcie oddziaływań szkoły;

– dokonanie diagnozy, a następnie charakterystyki porównawczej opinii nauczycieli należących do dwóch badanych grup: etyki i innych przedmio-tów szkolnych na temat wartości promowanych w polityce oświatowej na przykładzie wybranych elementów procesu kształcenia, takich jak: program nauczania a kontekst nauczania, program nauczania a czas wykorzystany na kształcenie.

Celem wywiadu informacyjnego z nauczycielami etyki było dokonanie diagnozy, a następnie charakterystyki zebranych opinii na temat polityki oświatowej – aktualnych priorytetów edukacji etycznej w szkole i jej kształtu oraz na temat przedmiotu etyka w zakresie wybranych elementów progra-mu kształcenia, takich jak: cele, treści, formy, metody kształcenia. W wyniku obserwacji neoliberalnych praktyk w polityce oświatowej zaistniała potrze-ba określenia etosu współczesnej szkoły w wymiarze aksjologicznym, tak by na podstawie otrzymanej diagnozy planować korzystne zmiany zarów-no z punktu widzenia jedzarów-nostkowego, jak i społecznego, które wytyczałyby współczesne cele wychowania i edukacji etycznej w szkole, z uwzględnieniem przemian globalizacyjnych.