Program nauczania a czas wykorzystany na kształcenie

W odniesieniu do programu nauczania a czasu wykorzystanego na kształcenie pytania badawcze koncentrowały się wokół następujących kwestii:

1. Jak dużo czasu nauczyciel przeznacza na opanowanie przez uczniów niezbędnej wiedzy i umiejętności koniecznych do zaliczeń i testów wewnątrz-szkolnych i zewnątrzwewnątrz-szkolnych, a ile czasu na przekazywanie informacji i kształtowanie umiejętności poza minimum programowym?

2. Jak dużo czasu nauczyciel przeznacza na kształtowanie u uczniów tole-rancyjnej postawy i konstruktywnych wzorów komunikacji międzyludzkiej? Jaki jest stopień nastawienia demokratycznego nauczyciela?

3. Czy, a jeżeli tak, to w jakim stopniu, widoczny jest wpływ polityki oświatowej na obowiązki nauczyciela (konieczność realizowania podstawy programowej i przygotowania uczniów do testów wewnętrznych i zewnętrz-nych)?

Zgodnie z przyjętą hipotezą obecność i wpływ dyskursu neoliberalnego w polityce oświatowej nie sprzyja efektywnemu kształceniu, lecz uczeniu się głównie w celu zaliczenia testów. Nauczyciel ma mało czasu, aby reali-zować inne treści wykraczające poza obowiązującą podstawę programową. Nie ma również dostatecznej ilości czasu na kształtowanie tolerancyjnej po-stawy i kompetencji komunikacyjnych uczniów. Przewiduje się jednak, że nauczyciel o nastawieniu demokratycznym będzie przeznaczał na zajęciach z etyki porównywalną ilość czasu na wiedzę, umiejętności, tolerancyjną po-stawę i kompetencje komunikacyjne uczniów. Można to uzasadnić specyfi-ką kształcenia etycznego w szkole, której cele w równym stopniu dotyczą kształcenia i wychowywania, czyli wiedzy i umiejętności poznawczych ucznia, co kompetencji społecznych, m.in. wzmacniania tolerancji międzyludzkiej i międzykulturowej. Można założyć, że nauczyciel, który przeznacza dużo czasu na kształtowanie tolerancyjnej postawy i kompetencji komunikacyj-nych uczniów, jest pozytywnie nastawiony do kształtowania społeczeństwa na bazie zasad demokracji. Przychylność wobec edukacji demokratycznej będzie mniejsza u tych nauczycieli, którzy przeznaczają bardzo mało czasu na kształtowanie postaw tolerancyjnych i konstruktywnych wzorów komu-nikacji międzyludzkiej.

Badani nauczyciele etyki (grupa badawcza) i innych przedmiotów (grupa kontrolna) byli pytani o ilość czasu przeznaczanego na nauczanie nastawione na zdobywanie przez uczniów wymaganej i niezbędnej wiedzy i umiejętności do zaliczeń, testów wewnątrzszkolnych i zewnątrzszkolnych oraz o ilość cza-su przeznaczanego na wiedzę i umiejętności wykraczające poza wymagania programowe. Cele te zostały ujęte w cztery kategorie odnoszące się do czasu wykorzystanego w procesie kształcenia ucznia w zdobywaniu przez niego:

– wiedzy niezbędnej do zaliczeń oraz testów wewnątrzszkolnych i ze-wnątrzszkolnych (p9a),

– umiejętności koniecznych do zaliczeń oraz testów wewnątrzszkolnych i zewnątrzszkolnych (p9b),

– wiedzy niezbędnej do zaliczeń oraz testów wewnątrzszkolnych i ze-wnątrzszkolnych, a także wiedzy wykraczającej poza niezbędne wymagania programowe (p9c),

– umiejętności koniecznych do zaliczeń oraz testów wewnątrzszkolnych i zewnątrzszkolnych, a także umiejętności wykraczających poza wymagania programowe (p9d) (tabela 18, wykres 12).

Nauczyciele z grupy badawczej i kontrolnej wskazywali na ilość rzeczy-wistego czasu nauczania, jaki przeznaczają na realizację celów kształcenia. Zaznaczali na skali od 0 do 5 ilość wykorzystanego czasu (0 – bardzo mało czasu, 5 – bardzo dużo czasu). W każdym przypadku dotyczącym celów kształcenia odnośnie do wiedzy i umiejętności pojawiały się istotne różni-ce między nauczycielami etyki i nauczycielami z grupy kontrolnej w ilości wykorzystania rzeczywistego czasu nauczania. Uzyskane dane obrazują ta-bela 18 i wykres 12. Wskazują one na istotne różnice między tymi grupa-mi w ilości rzeczywistego czasu wykorzystanego na nauczanie: niezbędnej wiedzy do zaliczeń oraz testów wewnątrzszkolnych i zewnątrzszkolnych (p9a; M-W = 430,0; p = 0,019), jak i wiedzy wykraczającej poza wymagania programowe (p9c; M-W = 342,5; p = 0,001), a także niezbędne umiejętno-ści do zaliczeń oraz testów wewnątrzszkolnych i zewnątrzszkolnych (p9b; M-W = 435,0; p = 0,022), jak i umiejętności wykraczające poza niezbędne wymagania programowe (p9d; M-W = 355,5; p = 0,001) (tabela 18, wykres 12). W przypadku spożytkowania czasu na wiedzę i umiejętności konieczne do opanowania podstaw programowych wszyscy badani twierdzą, że prze-znaczają dużo czasu (średni wynik na skali 0–5 lokuje się blisko poziomu 4), a nieco mniej czasu na zdobywanie przez ucznia wiedzy i umiejętności dodat-kowych (choć jest to wynik 3 na skali 0–5). W pewnym sensie nieoczekiwany wynik odnosi się do istotnej różnicy w odpowiedziach etyków w stosunku do nauczycieli innych przedmiotów. Ci pierwsi, z grupy badawczej, przezna-czali w procesie nauczania istotnie mniej czasu na wiedzę i umiejętności zarówno te niezbędne, czyli określone w minimum programowym, jak i te wykraczające poza konieczne wymagania programowe, choć ich odpowiedzi mówiły o raczej dużej lub dużej ilości czasu wykorzystanego na ten cel (wy-niki odpowiednio: 3 i 4 na skali 0–5), co oznaczało odpowiedź odpowiednio między: raczej dużo a dużo czasu wykorzystanego na ten cel. Można to tłu-maczyć tym, że nauczyciele etyki, w odróżnieniu do innych nauczycieli, nie czując presji związanej z koniecznością przygotowania uczniów do testów zewnętrznych, mogą przeznaczyć go na stymulowanie myślenia uczniów oraz kształtowanie relacji i więzi społecznych w procesie wzajemnej komunikacji.

Tabela 18. Czas wykorzystany w nauczaniu a cele kształcenia

Cele

kształ-cenia

Średnia ranga Statystyki testu grupa badawcza (n = 34) grupa kontrolna (n = 35) U Manna--Whitneya Wilcoxona^{W Z} istotność asympt. (jednostr.) p9a 30,15 39,71 430,000 1025,000 –2,074 0,019 p9b 30,29 39,57 435,000 1030,000 –2,014 0,022 p9c 27,57 42,21 342,500 937,500 –3,181 0,001 p9d 27,96 41,84 355,500 950,500 –3,033 0,001 p9e 37,46 32,61 511,500 1141,500 –1,069 0,143 p9f 38,94 31,17 461,000 1091,000 –1,707 0,044 p9g 35,38 34,63 582,000 1212,000 –0,175 0,431

Źródło: badania własne (2012).

Wykres 12. Czas wykorzystany w nauczaniu a cele kształcenia

5 4 3 2 1 0

grupa badawcza grupa kontrolna

w^ym ag^an a ^w ie^dz a ^(p 9a⁾ w^ym ag^an e ^um ie^ję tn^oś ci ^(p 9b⁾ poszerzona wiedza (p9c ) poszerzone umiejętności (p9d) to^le ra^nc ja ^(p 9e⁾ ak^{ceptacja (p9f} ) ko^m un^ik ac^ja (p^9g )

bardzo dużo czasu

dużo czasu

raczej dużo czasu

raczej mało czasu

mało czasu

bardzo mało czasu

Źródło: badania własne (2012).

Potwierdza to inny wynik, wskazujący na przeznaczanie przez etyków istotnie więcej czasu na kształtowanie kompetencji społecznych. Podobnie jak w przypadku wiedzy i umiejętności, badani nauczyciele i w tym przypadku

określili ilość czasu przeznaczonego na kształtowanie u ucznia następujących kompetencji społecznych:

– tolerancyjnej postawy wobec poglądów innych ludzi (p9e), – akceptacji różnic w poglądach pomiędzy ludźmi (p9f),

– konstruktywnych wzorów komunikacji międzyludzkiej, które w naszej kulturze są powszechnie oczekiwane i akceptowane, np. umiejętności pro-wadzenia rozmowy i dyskusji, wyrażania własnych opinii (p9g) (tabela 18, wykres 12).

Można stwierdzić, że nauczyciele etyki bardziej niż inni, ze względu na specyfikę nauczanego przedmiotu, opierają się tendencjom polityki oświato-wej nastawionej na testowalność wyników kształcenia. Jednocześnie przezna-czają oni czas na kształtowanie u ucznia tolerancyjnej i akceptującej postawy wobec poglądów innych ludzi oraz konstruktywnych wzorów komunikowa-nia, co sprzyja wspólnotowości i budowaniu demokratycznych społeczno-ści już na etapie szkolnym. Nauczyciele etyki mogą zatem stanowić grupę, która promując wartości humanistyczne, przeciwstawia się neoliberalnej polityce oświatowej. Między grupą badawczą a grupą kontrolną wystąpiły istotne różnice w ilości rzeczywistego czasu nauczania wykorzystanego na kształtowanie postaw akceptacji różnic w poglądach pomiędzy ludźmi (p9f; M-W = 461,0; p = 0,044). Wszyscy badani nauczyciele deklarowali, że dużo czasu przeznaczają na realizację tego celu, ale etycy istotnie bardziej angażo-wali się w kształtowanie postawy akceptacji u uczniów niż pozostali nauczy-ciele. W odpowiedziach dotyczących dwóch pozostałych celów kształcenia, odnoszących się do kompetencji poznawczych, nie zanotowano istotnych różnic między grupami badanych nauczycieli. Ich odpowiedzi wskazują na przeznaczanie w nauczaniu dużej ilości czasu na kształtowanie tolerancyj-nej postawy wobec poglądów innych ludzi oraz uczenie konstruktywnych wzorów komunikacji. Choć nie były to różnice istotne statystycznie, to jed-nak etycy więcej czasu poświęcali na kształtowanie tych dwóch kompetencji społecznych (tabela 18, wykres 12). Wyniki te wskazują więc na ich skłonność do realizowania celów edukacji nastawionej na wspólnotowość i edukacji demokratycznej, a jednocześnie oznaczają niskie nastawienie neoliberalne, prorynkowe. Należy jednak zaznaczyć, że tylko jedna z tych trzech odpowiedzi odnośnie do wykorzystanego czasu na realizację celów kształcenia w zakresie kompetencji społecznych – akceptacja różnic w poglądach pomiędzy ludźmi – okazała się istotna w porównaniu z grupą kontrolną.