Charakter prawny umowy dożywocia

Reasumując, umowa dożywocia wymaga dla swej ważności zawarcia jej w formie aktu notarialnego. W związku z tym istotną rolę przy zawarciu umowy odgrywają nie tylko dożywotnik i nabywca nieruchomości, lecz także notariusz, który powinien czuwać, aby w trakcie formułowania treści umowy nie doszło do nadużycia prawa oraz interesy dożywotnika były należycie chronione. Notariusz jest zatem zobowiązany udzielać stronom umowy niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności notarialnej, jaką jest zawarcie umowy dożywocia.

4. Charakter prawny umowy dożywocia

Podstawowe założenia umowy dożywocia zostały zawarte w art. 908 k.c., zgodnie z którym przez umowę dożywocia właściciel nieruchomości zobowiązuje się przenieść własność nieruchomości na nabywcę, a nabywca w zamian za otrzymane przysporzenie zobowiązuje się do dożywotniego utrzymania zbywcy lub osoby mu bliskiej bądź zarówno zbywcy, jak i osoby bliskiej. Bez wątpienia umowa dożywocia stanowi zatem umowę nazwaną, wzajemną o charakterze zobowiązującym, przysparzającym, losowym, odpłatnym, zawieraną między żyjącymi (inter vivos).

Spośród wymienionych cech w największym zakresie na kształt prawny umowy dożywocia wpływa losowość. Według R. Longchamps de Beriera istota umowy losowej polega na tym, że przysporzenie korzyści jednej lub obu stronom zależy wyłącznie lub

przeważnie od szczęścia113. W przedmiocie umów losowych swój pogląd wyraził także F. Zoll, który stwierdził, że są to umowy, w których prawa i obowiązki stron zależeć mają w większym lub mniejszym zakresie od zdarzenia dla stron niepewnego (od ryzyka,

szczęścia, przypadku)114. Natomiast zdaniem A. Wiśniewskiego umowa ma charakter losowy, gdy z istoty postanowień umowy wynika, że świadczenie dla co najmniej jednej ze stron umowy, względnie rozmiar tego świadczenia, uzależniony jest od zdarzenia niepewnego115.

Losowość dożywocia należy wiązać z dwoma elementami: w chwili powstania dożywocia strony umowy nie są w stanie określić czasu trwania zawieranego kontraktu, zaś rodzaj świadczeń należnych dożywotnikowi i ich zakres są objęte elementem niepewności. W zakresie losowego charakteru prawnego umowy dożywocia wypowiedział się

113 R. Longchamps de Berier, Polskie prawo cywilne, t. 2: Zobowiązania, s. 147, cyt, za: A. Wiśniewski, Umowy losowe w prawie polskim, Warszawa 2009, s. 16.

114 F. Zoll, Zobowiązania w zarysie według polskiego kodeksu zobowiązań, Warszawa 1948, s. 49, cyt. za: ibidem.

45

Z. Radwański, który wyraził pogląd, że czas trwania, a także rodzaj świadczeń nabywcy nieruchomości, a tym samym ich globalny rozmiar zależy od elementu przypadkowego, jakim jest długość życia osoby uprawnionej (dożywotnika) oraz zakres jego potrzeb116. Podobne stanowisko wyraził SA we Wrocławiu w wyroku z dnia 17 października 2013 r.117, w którym wyraźnie wskazał, że ze względu na to, iż czas trwania, a także rodzaj świadczeń nabywcy nieruchomości, a przy tym ich globalny rozmiar zależy od elementu przypadkowego, jakim jest długość życia osoby uprawnionej (dożywotnika) oraz zakres jego potrzeb, umowa dożywocia należy do umów losowych. Tak więc przymiot niepewności umowy dożywocia zależy od wielu niepewnych i zmiennych okoliczności. Wśród nich należy przede wszystkim wskazać na niepewność, która jest wynikiem niemożliwej do określenia długości życia osoby uprawnionej (dożywotnika) oraz potrzeb dożywotnika i rozmiaru świadczeń uzależnionych od jego stanu zdrowia.

W związku z tym umowa dożywocia jest umową losową, gdyż z jej istotnych postanowień odnoszących się do obowiązku nabywcy w postaci zapewnienia uprawnionemu (dożywotnikowi) dożywotniego utrzymania wynika, że zarówno obowiązek świadczenia, jak i jego rozmiar oraz rodzaj świadczeń nabywcy uzależnione są od zdarzenia niepewnego w postaci długości życia dożywotnika.

Losowy charakter umowy dożywocia odgrywa istotną rolę w prawie włoskim. Brak wystąpienia ryzyka w stosunku prawnym powstałym w wyniku zawarcia nienazwanej umowy renty alimantacyjnej powoduje jego nieważność¹¹⁸. W doktrynie jako przykład umowy nieważnej z powodu braku charakteru losowego wskazuje się umowę w której już w chwili jej zawarcia z powodu wieku lub stanu zdrowia dożywotnika, strony miały możliwość przewidzenia z wystarczającą pewnością czas śmierci dożywotnika, a także gdy wartość

zagwarantowanej renty jest niższa lub taka sama jak dochody i korzyści uzyskane z przekazanej nieruchomości119. Z kolei zgodnie z art. 1975 k.c. franc. umowa renty

dożywotniej uważana jest za niezawartą jeżeli dożywotnik zmarł, z powodu choroby na która cierpiał zawierając umowę, w okresie dwudziestu dni od dnia jej zawarcia.

Umowa o dożywocie jest także umową wzajemną. Zgodnie z ogólną definicją umowy wzajemnej zawartej w art. 487 § 2 k.c., umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w sposób, który sprawia, że świadczenie jednej ze stron jest odpowiednikiem świadczenia

116 Z. Radwański, [w:] J. Panowicz-Lipska (red.), System Prawa Prywatnego…, t. 8, s. 618.

117 Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 17 października 2013 r., I ACa 1068/13, LEX nr 1416505.

118G. Giandomenico, D. Riccio, I contratti speciali: I contratti aleatori, Torino 2005, s. 32.

46

drugiej strony. Z przedstawionej definicji wynika, że umowa o dożywocie jest umową dwustronnie zobowiązującą. Każda ze stron zawartego kontraktu jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem. Między stronami umowy dożywocia dochodzi zatem do powstania swoistego rodzaju wzajemnych relacji, na tle których niejednokrotnie dochodziło w przeszłości do rozbieżności, czego efektem było formułowanie umowy dożywocia jako umowy mieszanej, łączącej w sobie umowę dożywocia i umowę darowizny (negotium

onerosum mix tum cum donatione)120. Tego rodzaju interpretacje, ale

i formułowanie stosunków dożywocia wynikały z błędnie rozumianego pojęcia odpłatności umowy, która jest nierozerwalnie związana z pojęciem umowy wzajemnej. Dla potrzeb zdefiniowania umowy dożywocia przyjmowano jej odpłatność w rozumieniu obiektywnym, tj. ustalenia ekwiwalentności świadczeń. Tym samym, redagując umowę dożywocia, za wszelką cenę dążono do nadania jej cech umowy obiektywnie odpłatnej. W jednym akcie notarialnym zawierane były jednocześnie umowa dożywocia i darowizny, mocą których część nieruchomości była zbywana w zamian za świadczenia określone w art. 908 k.c., natomiast pozostała część nieruchomości była przedmiotem umowy darowizny. Wielkość udziału w zbywanej nieruchomości przekazywana w zamian za świadczenia dożywotnie była określana w kwocie pozwalającej jak najpełniej oddać wartość zastrzeżonych świadczeń. W konsekwencji jedynie część nieruchomości była zbywana w zamian za dożywocie. Formułowanie mieszanej umowy darowizny i dożywocia we wskazany sposób niewątpliwie dopuszczalne jest pod względem formalnym, powoduje jednak ograniczenie ochrony dożywotnika – zmniejsza zabezpieczenia jego uprawnień, może być także źródłem komplikacji sytuacji prawnej stron tak sformułowanego stosunku prawnego w przypadku, gdy ziszczeniu ulegną przesłanki warunkujące rozwiązanie umowy dożywocia.

Obecnie, zgodnie z dominującym poglądem doktryny, element wzajemności w odniesieniu do umów wzajemnych, o którym mowa w art. 487 § 2 k.c., oceniany jest z punktu widzenia subiektywnego, a nie ekonomicznej równowartości świadczeń121. Jest to tym bardziej uzasadnione w odniesieniu do umowy dożywocia z uwagi na fakt znacznej trudności w ocenie, czy wartość przysporzenia jakie uzyska dożywotnik odpowiada obiektywnej wartości zbywanej nieruchomości. Szczególnie, że umowa dożywocia jest umową o charakterze losowym uniemożliwiającym dokonanie obiektywnego określenia

120 W. Hans, Dożywocie w nowym…, s. 377.

121 Z. Radwański, [w:] J. Panowicz-Lipska (red.), System Prawa Prywatnego…, t. 8, s. 618; zob. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 17 października 2013 r., I ACa 1068/13, LEX nr 1416505.

47

równowartości świadczeń, które są uzależnione chociażby od niemożliwej do określenia kategorii długości życia dożywotnika.

W konsekwencji, przy przyjęciu obecnie powszechnego poglądu, że odpłatność nie stanowi koniecznej przesłanki dla możliwości kwalifikowania konkretnej umowy jako umowy dożywocia, nie zachodzą żadne racjonalne względy, które w przypadku znacznej dysproporcji wartości zbywanej nieruchomości, w odniesieniu do wartości świadczeń zastrzeżonych na rzecz dożywotnika, nakazywałyby kształtowanie łączącego strony stosunku prawnego jako stosunku mieszanego, zawierającego w sobie zarówno elementy umowy darowizny, jak i umowy dożywocia. Naturalne jest jednak, że możliwość zawarcia umowy mieszanej dożywocia i darowizny występuje w przypadku takiej woli stron umowy. Zezwala na to zasada swobody umów.

Kolejną cechą umowy dożywocia jest jej odpłatność – świadczenie z jednej strony umowy znajduje swój odpowiednik w świadczeniu drugiej strony. Tak więc każda ze stron umowy otrzymuje ekwiwalent dla swojego własnego świadczenia i obopólną korzyść z dokonanej czynności. W przypadku umowy dożywocia nie mamy do czynienia z klasycznym przykładem ekwiwalentności świadczeń tak jak przy umowie sprzedaży, gdzie świadczeniu zbywcy odpowiada konieczność zapłacenia ceny przez nabywcę. Nie oznacza to jednak, że przeniesienie własności nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie następuje pod tytułem darmym. Z istoty umowy dożywocia wynika bowiem, że dożywotnik, w zamian za zbycie nieruchomości, uzyskuje świadczenia służące zaspokajaniu jego potrzeb w taki sposób, aby nie musiał on przyczyniać się do zdobywania i poszukiwania środków koniecznych do zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych z innych źródeł. Zakres obowiązków nabywcy nieruchomości jest tak ukształtowany, że zapewnia dożywotnie utrzymanie zbywcy nieruchomości, w tym spełnianie świadczeń o charakterze majątkowym, mającym zaspokoić jego potrzeby życiowe. Zbycie nieruchomości w drodze umowy dożywocia jest zatem nie tylko umową wzajemną, ale także odpłatną, gdyż otrzymywane przez dożywotnika środki utrzymania stanowią swoistego rodzaju zapłatę za zbytą w ten sposób nieruchomość. Odpłatny charakter umowy dożywocia znajduje także potwierdzenie w ugruntowanym stanowisku judykatury. Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 15 października 2013 r.122 wyraził pogląd, że umowa o dożywocie ma charakter odpłatny, przy czym nie musi być ona typowym przykładem ekwiwalentności świadczeń obu stron, które mają bezsprzecznie konkretny wymiar finansowy, choć

48

świadczenie nabywcy nie musi dokładnie odpowiadać wartości nieruchomości. Brak ekwiwalentności świadczeń nie będzie jednak przesądzał o nieodpłatnym charakterze

umowy o dożywocie. Podobne stanowisko wyraził NSA w Warszawie w wyroku z dnia 14 marca 2013 r.¹²³, w którym wskazał, że istotą odpłatności umowy o dożywocie jest to, że

zbywca dokonując przysporzenia nie czyni tego kosztem własnego majątku, albowiem uzyskuje ekwiwalentne świadczenie, posiadające określony wymiar materialny, przejawiający

się choćby w zaoszczędzeniu przez zbywcę tych wydatków, które musiałby ponieść w związku z własnym utrzymaniem, gdyby nie doszło do zawarcia umowy o dożywocie.

Uzyskiwane przez dożywotnika świadczenia niewątpliwie mają określony wymiar finansowy, a tym samym, w ocenie NSA, należy przyjąć, że po stronie zbywcy nie dochodzi do bezpłatnego przysporzenia kosztem własnego majątku.

Odpłatny charakter umowy o dożywocie przejawia się nie tylko w samej istocie umowy dożywocia, ale także w możliwości dokonania w drodze orzeczenia sądowego zamiany uprawnień objętych prawem dożywocia na świadczenie w postaci dożywotniej renty. Wyrazem tego jest treść art. 913 § 1 k.c., z którego wynika, że wysokość renty dożywotniej powinna odpowiadać wartości uprawnień wynikających z treści umowy dożywocia, a nie według potrzeb dożywotnika. Sąd dokonując zmiany dożywocia na rentę wyjątkowo może uwzględnić ciężką sytuację majątkową osoby zobowiązanej do świadczeń dla dożywotnika, jak również okoliczność innego źródła dochodu dożywotnika124. Problematyka zamiany prawa dożywocia na świadczenie w postaci dożywotniej renty zostanie poddana szczegółowej analizie w rozdziale trzecim rozprawy doktorskiej.

Dokonując oceny charakteru prawnego umowy o dożywocie należy także wskazać, że zgodnie z art. 912 k.c. dożywocie jest prawem niezbywalnym. Niedopuszczalność zbywania prawa dożywocia dotyczy zarówno samego prawa dożywocia, jak również roszczeń z niego wynikających w przyszłości. Podobne stanowisko wyraził SN w wyroku z dnia 10 maja 1968 r.125, w którym stwierdził, że zakaz zbywania z art. 912 k.c. dotyczy zarówno prawa dożywocia w całości, jak i poszczególnych roszczeń wynikających z tego prawa wymagalnych w przyszłości, a nawet roszczeń dotyczących świadczeń zaległych, które ze względu na swój charakter są ściśle związane z dożywotnikiem. Wynika to z faktu, że prawa dożywotnika wygasają wraz z jego śmiercią i nie wchodzą w skład masy spadkowej po zmarłym dożywotniku. Jednocześnie z chwilą tą wygasają także poszczególne roszczenia

123 Wyrok NSA w Warszawie z dnia 14 marca 2013 r., II FSK 1398/11, LEX nr 1293237.

124 Uchwała SN z dnia 6 lutego 1969 r., III CZP 130/68, OSNC 1969, Nr 11, poz. 192.

49

wynikające z prawa dożywocia. Stanowi to potwierdzenie nie tylko niezbywalności prawa dożywocia, ale także istnienia jego funkcji alimentacyjnej. Ponadto niezbywalny charakter umowy dożywocia powoduje, że zgodnie z treścią art. 327 k.c. nie może być ono obciążone zastawem, jak również nie podlega egzekucji (art. 831 § 1 pkt 3 k.p.c.¹²⁶). Ustawodawca nie wyłączył jednak dopuszczalności zbywania zaległych świadczeń nadających się do obrotu, które mogą zostać przeniesione na rzecz podmiotu trzeciego bez zgody nabywcy nieruchomości.127

Natomiast o osobistym charakterze dożywocia można pośrednio wnioskować opierając się na treści art. 908 § 2 k.c., który – określając zakres uprawnień dożywotnika w sposób odpowiadający zakresowi świadczeń alimentacyjnych – stanowi o dożywotnim utrzymaniu w zakresie i na zasadach określonych w umowie dożywocia. Zdaniem SN wyrażonym w postanowieniu z dnia 21 marca 1968 r.128 uprawnienia dożywotnika lub każdego z dożywotników są uprawnieniami ściśle osobistymi i tym samym określone tymi uprawnieniami roszczenia przysługują tylko dożywotnikowi. Osobisty charakter umowy dożywocia przejawia się także w tym, że uprawnienia wynikające z umowy dożywocia są ściśle związane z osobą dożywotnika i wygasają najpóźniej z chwilą jego śmierci. Ponadto osobisty charakter prawa dożywocia potwierdza fakt, że przysługujące dożywotnikowi roszczenie o rozwiązanie umowy dożywocia nie przechodzi na spadkobierców również wówczas, gdy zmarł on po wytoczeniu powództwa129.

126 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, tekst jednolity Dz.U. 2014, poz. 101 ze zm.

127 S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego…, t. 2, s. 984.

128 Postanowienie SN z dnia 21 marca 1968 r., II CZ 67/68, OSNC 1968, Nr 11, poz. 197.

50