Problematyka poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu osób w wieku emerytalnym

Przeprowadzona w Polsce w 1999 r. reforma systemu emerytalnego, której założeniem jest przejście od systemu repartycyjnego do kapitałowego o zdefiniowanej składce, zakłada uzależnienie wysokości uzyskiwanych świadczeń od wysokości zgromadzonego kapitału emerytalnego oraz uprawnień emerytalnych, jak również od przeciętnej długości okresu życia. Połączenie nowego systemu emerytalnego z wydłużającym się okresem życia społeczeństwa będzie znajdowało bezpośrednie przełożenie na wysokość uzyskiwanych świadczeń emerytalnych. Zgodnie z prognozą ludności Polski na lata 2008–2035, sporządzoną przez GUS, w kolejnych latach liczba ludności znajdującej się w wieku poprodukcyjnym będzie systematycznie wzrastać. GUS wskazuje, że w latach 2010–2011 liczba osób będących w wieku poprodukcyjnym wzrastała o blisko 200 tys. osób rocznie, zgodnie zaś z przeprowadzonymi prognozami w 2035 r. uzyska poziom 26,7% w stosunku do ogółu ludności, a zatem zostanie zanotowany wzrost o 11% w stosunku do 2007 r.495

Wzrost liczby ludności, którą GUS określa jako będącą w wieku poprodukcyjnym, będzie występował obok prognozowanego wydłużenia długości trwania życia. W przypadku mężczyzn wydłuży się on do 77 lat (w 2007 r. wynosił 71 lat), a w odniesieniu do kobiet wzrośnie do 82,6 lat (w 2007 r. wynosił 79,7 lat)496.

495 Prognoza ludności Polski na lata 2008–2035 – notatka informacyjna, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, s. 1–4, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_prognoza_ludnosci_Pl_2008-2035.pdf, stan na dzień 16 maja 2016 r.

177

Zgodnie z prognozą ludności GUS do 2050 r. dla powiatów oraz miast na prawach powiatu wynika, że w województwie podlaskim także wzrasta liczba ludności w wieku poprodukcyjnym⁴⁹⁷. W 2013 r. liczba osób w tym wieku wynosiła 92 140 (27 957 mężczyzn i 64 183 kobiety) – w mieście mieszkało 67 351 osób (19 874 mężczyzn i 47 477 kobiet), a na wsi 24 789 osób (8083 mężczyzn i 16 706 kobiet). W 2016 r. liczba osób w wieku poprodukcyjnym wynosi 94 936 osób (28 703 mężczyzn i 66 233 kobiety) – prognozuje się, że w mieście mieszka 70 520 osób (20 726 mężczyzn i 49 794 kobiety), a na wsi mieszka 24 416 osób (7977 mężczyzn i 16 439 kobiet). Z prognoz w sposób jednoznaczny wynika, że liczba osób w wieku poprodukcyjnym będzie systematycznie wzrastała, gdyż w 2020 r. takich osób będzie już 99 297 (30 173 mężczyzn i 69 124 kobiety) – w mieście będzie mieszkało 75 048 osób (22 202 mężczyzn i 52 846 kobiet), na wsi zaś będzie 24 249 osób (7971 mężczyzn i 16 278 kobiet). W 2030 r. liczba osób w wieku poprodukcyjnym będzie już wynosiła 113 174 osób (41 847 mężczyzn i 71 327 kobiet) – w mieście będzie ich 85 497 osób (30 592 mężczyzn i 54 905 kobiet), na wsi zaś będzie 27 677 osób (11 255 mężczyzn i 16 422 kobiety)⁴⁹⁸. Zgodnie z prognozą GUS liczba osób w wieku poprodukcyjnym w 2040 r. będzie wynosiła 118 277 osób (48 382 mężczyzn i 69 895 kobiet) – w mieście będzie ich 87 182 osoby (34 360 mężczyzn i 52 822 kobiety), na wsi zaś 31 095 osób (14 022 mężczyzn i 17 073 kobiety), by w 2050 r. osiągnąć liczbę 139 548 osób (59 915 mężczyzn i 79 633 kobiety) – w mieście będzie 101 664 osoby (42 627 mężczyzn i 59 037 kobiet), na wsi zaś 37 884 osoby (17 288 mężczyzn i 20 596 kobiet)⁴⁹⁹. Z przedstawionych prognoz opracowanych przez GUS wynika, że w latach 2013–2050 liczba osób w wieku poprodukcyjnym znacząco wzrośnie o 47 408 osób.

W wielu przypadkach prognozowane zmiany demograficzne będą prowadziły do zderzenia się osób starszych z rzeczywistością, z którą zetkną się przechodząc na emeryturę. W zdecydowanej większości przypadków uzyskiwane świadczenia emerytalne będą kształtowały się na poziomie niższym niż wysokość wynagrodzenia otrzymywanego w okresie świadczenia pracy – tzw. proces obniżenia stóp zastąpienia, który przekłada się na wzrost ubóstwa wśród osób starszych. Zgodnie z prognozami w przypadku osób najmniej zarabiających obniżenie stóp zastąpienia może nastąpić nawet o 50%500. Powyższe dane wraz z zestawieniem raportu opublikowanym przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS),

497 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-dla-powiatow-i-miast-na-prawie-powiatu-oraz-podregionow-na-lata-2014-2050-opracowana-w-2014-r-,5,5.html, stan na dzień 16 maja 2016 r.

498 Ibidem.

499 Ibidem.

178

z którego wynika, że jedynie 13% Polaków znajdujących się w wieku produkcyjnym deklaruje, że czyni stosowne oszczędności z myślą o emeryturze, zaś aż 55% nie ma zamiaru oszczędzać w związku z przyszłą emeryturą, nakazuje czynić uzasadnione przypuszczenie, że część osób starszych o niższych świadczeniach emerytalnych stanie przed koniecznością poszukiwania pomocy i dodatkowego źródła dochodu501.

Przedstawione zmiany demograficzne, które wywierają realny wpływ na wysokość przyszłych świadczeń emerytalnych, stanowią podstawę poszukiwania dodatkowych źródeł utrzymania i zabezpieczenia godnej starości. Niewątpliwie dożywocie, będące przedmiotem rozważań przedmiotowej pracy, stanowi rozwiązanie prawne przychodzące z pomocą osobom starszym, których sytuacja osobista, jak i majątkowa wymagają uzyskania stosownej pomocy. Stosunek dożywocia w polskich realiach społecznych w przeważającej liczbie przypadków dotyczy osób pozostających ze sobą w relacjach rodzinnych, w których osoba starsza może zaufać znanej sobie osobie, najczęściej bliskiej, przekazać jej niejednokrotnie jedyny składnik majątkowy i oczekiwać pomocy we wszelkich sytuacjach, w których się znajdzie. Z tych względów stosunek dożywocia zawierany pomiędzy osobami względem siebie obcymi należy do rzadkości. Ponadto powszechne przywiązanie w Polsce do własności nieruchomości czyni umowę dożywocia mało atrakcyjną dla części beneficjentów.

Powstaje zatem pytanie o możliwość pokrycia szeroko rozumianego zapotrzebowania na pomoc dla osób starszych, które z uwagi na różne okoliczności nie posiadają bliskich, którym mogłyby zaufać, i dzięki istniejącym więziom mogłyby skorzystać z możliwości, jakie wynikają ze stosunku dożywocia.

Wzorem państw zachodnich także w Polsce podjęto działania nad stworzeniem instrumentu prawno-finansowego, który daje możliwość czerpania dodatkowych środków finansowych ze zgromadzonego podczas życia zasobu majątkowego. Najczęściej jedynym składnikiem majątkowym, który może zostać wykorzystany do poprawienia sytuacji finansowej, jest mieszkanie, którym z reguły każdy z emerytów dysponuje. Istnieje kilka sposobów na wykorzystanie posiadanej nieruchomości dla zwiększenia swoich bieżących dochodów. Z jednej strony nieruchomość można sprzedać, a za uzyskane w ten sposób środki finansowe można nabyć mniejsze i tańsze mieszkanie, przeznaczając powstałą w ten sposób różnicę finansową na sfinansowanie bieżących wydatków. Po sprzedaży nieruchomości istnieje także możliwość zrezygnowania z miejsca zamieszkania i poprzestanie na wynajmowaniu lokalu mieszkalnego. Natomiast jeżeli warunki lokalowe są dogodne, istnieje

179

możliwość częściowego wynajęcia posiadanego mieszkania. Wymienione w ramach przykładu sposoby pozyskania dodatkowego źródła finansowania bieżących wydatków z wykorzystaniem posiadanej nieruchomości są jednak dla wielu osób trudne do zrealizowania. Nie wolno zapominać, że sposoby wykorzystania majątku niejako „zamrożonego” w nieruchomości musiałyby zostać zrealizowane przez osoby starsze, przywiązane do dotychczasowego miejsca zamieszkania, którym zmiany dotychczasowych przyzwyczajeń i nawyków przychodzą zdecydowanie ciężko.

Rozwiązaniem alternatywnym dla przedstawionych sposobów pozyskania środków finansowych przy wykorzystaniu posiadanej nieruchomości, stanowiącym rozwiązanie kompromisowe, tzn. dające zarówno możliwość uzyskania środków finansowych na bieżące potrzeby przy jednoczesnym prawie dalszego zamieszkiwania w dotychczasowym miejscu zamieszkania, jest skorzystanie z instrumentu prawnego w postaci odwróconej hipoteki (reverse mortgage).

Odwrócona hipoteka jest usługą finansową funkcjonującą na rynku Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii już od lat osiemdziesiątych XX w. Natomiast w związku z narastającymi problemami demograficznymi oraz koniecznością zapewniania odpowiedniego poziomu świadczeń emerytalnych dla coraz większego kręgu emerytów, jako wyniku procesu ciągłego starzenia się społeczeństw charakterystycznego dla krajów wysoko rozwiniętych, wiele krajów podejmuje działania mające na celu wspieranie rozwoju instytucji odwróconego kredytu hipotecznego. W konsekwencji odnotowuje się systematyczny wzrost zainteresowania tym produktem zarówno po stronie popytu – osób starszych, jak i po stronie podaży, która jest reprezentowana przez instytucje kredytowe.

Odwrócony kredyt hipoteczny zaliczany jest do grupy usług tzw. equity release (ERS), które umożliwiają przekształcenie zgromadzonego w nieruchomości niepłynnego majątku w płynne środki finansowe. Definicja tych usług została opracowana w 2009 r. przez Komisję Europejską. Zgodnie z jej treścią możliwość zaliczenia konkretnej usługi do miana

equity release wymaga, aby usługa miała charakter finansowy, zapewniała źródło płynności

na przyszłość oraz gwarantowała dożywotnie prawo zamieszkiwania w nieruchomości, natomiast wysokość spłaty opiera się wyłączenie o czynniki wartości nieruchomości502. Wśród usług equity release wyróżnia się dwa podstawowe modele: sprzedażowy, który zakłada przeniesienie prawa własności nieruchomości z jednoczesnym ustanowieniem prawa

180

dożywotniego zamieszkiwania w nim przez zbywcę (home reversion), i kredytowy, zwany odwróconym kredytem hipotecznym.

Odwrócony kredyt hipoteczny w obrocie występuje także pod nazwą odwróconej hipoteki, kredytu senioralnego bądź renty senioralnej⁵⁰³. Jest on szczególnym rodzajem kredytu hipotecznego i podobnie jak w tradycyjnym kredycie hipotecznym instytucja finansująca udziela kredytu w zamian za ustanowienie zabezpieczenia na nieruchomości w postaci hipoteki. Kredyt jest wypłacany jednorazowo albo w formie miesięcznej renty płatnej przez określony czas bądź dożywotnio. Elementem, który w sposób zasadniczy odróżnia odwrócony kredyt hipoteczny od kredytu w ujęciu klasycznym, jest termin jego spłaty. Obowiązek spłaty klasycznego kredytu powstaje z reguły w niewielkim odstępie czasu od jego zaciągnięcia. Odwrócony kredyt hipoteczny staje się zaś wymagalny dopiero po zaistnieniu określonego zdarzenia, np. śmierci kredytobiorcy – instytucja kredytująca sprzedaje wówczas nieruchomość i uzyskane w ten sposób środki finansowe przeznacza na spłatę zaciągniętego kredytu. Odwrócony kredyt hipoteczny od tradycyjnego kredytu hipotecznego odróżnia także brak weryfikacji zdolności kredytowej kredytobiorcy oraz dowolny cel przeznaczenia środków pochodzących z uzyskanego kredytu. Odwrócona hipoteka jest zatem rodzajem połączenia kredytu hipotecznego oraz renty, w zależności od przyjętego modelu – renty dożywotniej lub okresowej. Zgodnie z regulacjami w krajach, w których funkcjonuje odwrócony kredyt hipoteczny, jest on produktem przeznaczonym dla osób starszych, który pozwala na stopniowe wycofywanie kapitału ulokowanego w nieruchomości, najczęściej mieszkaniowej, bez jednoczesnej utraty nad nią kontroli504.