1. XIX-wieczne i współczesne dokumenty Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej
Materiał językowy, który jest przedmiotem badań, został wyekscerpowany z wybranych XIX-wiecznych oraz współczesnych dokumentów Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej, a także z ankiet przeprowadzonych w innych żeńskich zgromadzeniach i zakonach.
Do analizowanych dokumentów należą:
1. Zbiór Ustaw Zgromadzenia Panien Opatrzności, cz. 1, Lwów 1857, dalej:
ZU1.
2. Zbiór Ustaw Zgromadzenia Panien Opatrzności, cz. 2, Lwów 1857, dalej:
ZU2.
3. Ustawy Zgromadzenia Sióstr Opatrzności, Lwów 1882, dalej: U.
4. Ceremonjał Sióstr Opatrzności Bożej we Lwowie, Lwów 1932, dalej: C.
5. Konstytucje i Dyrektorium Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej, Przemyśl 1997, dalej: K i D.
Są to źródła w języku polskim (jedynie C zawiera fragmenty w języku łacińskim:
teksty modlitw oraz niektóre dialogi celebransa z postulantkami i celebransa z siostrami jubilatkami), zróżnicowane pod względem formalnym (trzy pierwsze to rękopisy, czwarty jest maszynopisem, a piąty ma formę drukowaną) i chronologicznym (dokumenty XIX- i XX-wieczne). Podczas ekscerpcji materiału stosowałam linearną metodę analizy tekstów. Materiał językowy gromadziłam w specjalnie do tego celu skonstruowanej bazie danych (tabela w programie Word).
ZU obejmuje dwa zeszyty. Pierwszy zawiera 100 numerowanych ustaw (brak podziału na rozdziały) określających cel, charakter, charyzmat, duchowość Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej (w dokumencie nazywanego Zgromadzeniem Panien Opatrzności), drugi – dotyczący sposobu zarządzania Zgromadzeniem – zawiera dopisek: Część ta wykłada przymioty, władzę i wybór, tak głównej całego Zgromadzenia Przełożonej jako też i jej pomocniczek i składa się z 2 części. Część pierwsza obejmuje 7 ponumerowanych rozdziałów:
60
O głównej całego Zgromadzenia Przełożonej, O głównej całego Zgromadzenia Radzie, O Admonitorce, O Asystentkach, O głównej Zgromadzenia Ekonomce, O Sekretarce, O Mistrzyni Nowicyuszek, część druga składa się z 8 ponumerowanych rozdziałów:
O Przełożonej miejscowej, O Asystentce miejscowej, O Radzie domowej, O Admonitorce, O głównych Mistrzyniach, O Ekonomce miejscowej, O przypuszczeniu do ślubów bądź rocznych bądź dożywotnych, O głównych całego Zgromadzenia Radach. C tworzy 8 rozdziałów: Ceremonje przy obłóczynach Sióstr Opatrzności Bożej, Ceremonje przy ślubach rocznych Sióstr Opatrzności Bożej, Ceremonje przy ślubach wieczystych Sióstr Opatrzności Bożej, Sposób odbywania 50-letniego Jubileuszu Sióstr Opatrzności Bożej, Ceremonje przed Wizytacją, Ceremonje po Wizytacji, Ceremonje przed Wyborami, Ceremonje po Wyborach121. Tekst zawiera dokładne instrukcje dotyczące przebiegu nabożeństw paraliturgicznych sprawowanych w związku z ważnymi wydarzeniami dotyczącymi całego Zgromadzenia (obłóczyny, śluby roczne i wieczyste, wybory przełożonej generalnej) lub poszczególnych wspólnot (jubileusz, wizytacja). K i D zebrane są w jednym tomie. K składa się z 4 części podzielonych na rozdziały. Część pierwsza określa naturę, cel, duchowość, rodzaj apostolstwa i działalności misyjną Zgromadzenia, część druga dotyczy formacji, część trzecia określa sposób życia radami ewangelicznymi, życia we wspólnocie i warunki opuszczenia Zgromadzenia. W części czwartej zamieszczone są przepisy dotyczące zarządzania zgromadzeniem i jego organizacji, w tym normy dotyczące przygotowania kapituły generalnej oraz jej przebiegu, określenie obowiązków i kompetencji członkiń zarządu generalnego oraz członkiń zarządu domowego, opis procedury erekcji domu zakonnego i jego zniesienia, sposób organizacji działalności misyjnej, warunki zarządzania dobrami doczesnymi. D, podobnie jak K, składa się z czterech części podzielonych na rozdziały.
Tematyka poszczególnych rozdziałów odpowiada zasadniczo tematyce rozdziałów K. Treść D stanowi uzupełnienie przepisów K i zawiera przykłady zastosowania tychże przepisów w życiu.
Teksty źródłowe zostały zatwierdzone przez kompetentne władze kościelne i stanowiły lub stanowią normę prawną tej rodziny zakonnej w okresie obowiązywania122. Informacje o instytucji bezpośrednio zatwierdzającej poszczególne zbiory prawa umieszczone są po tekście właściwym (ZU) lub go poprzedzają (K i D). ZU i U zawierają informację o zatwierdzeniu przez metropolitę lwowskiego (ZU przez abpa Łukasza Baranieckiego,
121 W całej rozprawie stosuję zapis zgodny z tekstami źródłowymi.
122 Prawo obowiązujące w Zgromadzeniu Sióstr Opatrzności Bożej ustanawiane jest podczas kapituły generalnej.
Kapituła stanowi władzę prawodawczą zgromadzenia.
61
a U przez abpa Franciszka Ksawerego Wierzchlejskiego), K i D przez Kongregację ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, a więc przez Stolicę Apostolską123. C, który zawiera instrukcje dotyczące przebiegu ważnych wydarzeń w Zgromadzeniu i jest aktem wewnętrznie obowiązującym, zatwierdziły władze Zgromadzenia.
Źródła archiwalne – nie należą do nich jedynie aktualnie obowiązujące K i D – są przechowywane w archiwum Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej w Grodzisku Mazowieckim (o sygnaturze kolejno: A.1.1, A.1.1a, A.1.3, A.6.5). Ze względu na to, że K (wraz z D) stanowią normę prawną Zgromadzeniu: „W przedmiocie prawa Bożego, kościelnego, jak również istoty ślubów […] obowiązują [każdą siostrę – M.W.] na mocy tego prawa i z tytułu złożonej profesji. Inne przepisy wiążą nas według spełnianego urzędu, zleconych obowiązków lub posługi apostolskiej. Nie obowiązują pod grzechem, jeśli nie zostały podjęte z bardzo ważnych powodów” (D, s. 224). Egzemplarz dokumentów z 1997 r.
każda siostra otrzymuje na własność w dniu złożenia pierwszych ślubów.
Analizowane teksty to wypowiedzi w stylu urzędowym (Wilkoń 1987: 65-68)124. Wszystkie, z wyjątkiem C, reprezentują prawno-urzędową125 odmianę tego stylu. ZU i U
123 Z analizowanych dokumentów jedynie K i D zostały zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. Mimo usilnych starań Założycielki o zatwierdzenie konstytucji Zgromadzenia, ostatecznie zatwierdził je dopiero Pius XII 25 kwietnia 1949 r. Powstające w XIX w. zgromadzenia zakonne mogły zostać zaaprobowane przez Stolicę Apostolską przez dekret pochwalny i późniejszą legalizację lub przez zatwierdzenie konstytucji implicite zatwierdzające zgromadzenie. Dekret pochwalny Zgromadzenie Sióstr Opatrzności Bożej otrzymało już w 1867 r. i tym samym zmienił się jego status: z instytutu na prawie diecezjalnym stało się instytutem na prawie papieskim. Przedłożone Kongregacji Biskupów i Zakonników konstytucje (zatwierdzone przez abpa Baranieckiego w 1857 r.) nie zostały jednak zatwierdzone. Kongregacja sformułowała 21 uwag, według których ustawy Zgromadzenia miały zostać poprawione. Zmieniony tekst ustaw Matka Mirska przedłożyła abpowi Wierzchlejskiemu 28 grudnia 1870 r. Ustawy te (U) zostały zaaprobowane przez lwowski Konsystorz dopiero 5 czerwca 1882 r., ale z niewiadomych powodów nie zostały przesłane do Rzymu (Albiniak 2004:
158-164). Ze względu na wytyczne dotyczące sposobu redagowania konstytucji zakonnych zawarte w Normae Kongregacji ds. Biskupów i Zakonników z 1901 r. opracowano kolejne konstytucje Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej. Te ustawy, po zatwierdzeniu przez Konsystorz lwowski, zostały wysłane do Rzymu w 1920 r. Konstytucje te zostały zatwierdzone przez Stolicę Apostolską na okres próbny, który wynosił 7 lat.
Bezterminowo konstytucje Sióstr Opatrzności Bożej zostały zatwierdzone dopiero (także z powodu II wojny światowej) w 1949 r. Powodem redagowania kolejnych konstytucji były zmieniające się wytyczne Stolicy Apostolskiej, zwłaszcza po Soborze Watykańskim II i po ogłoszeniu nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1983 r. Ostatnie konstytucje zostały zatwierdzone w 1997 r. i obowiązują do dzisiaj.
124 Aleksander Wilkoń na określenie stylu urzędowego używa terminu styl oficjalny. Badacz wyodrębnia dwie wersje tego stylu: 1) język urzędowy, kancelaryjny, którego tradycje sięgają czasów średniowiecza, występujący przede wszystkim w wersji pisanej i obejmujący gatunki takie, jak: zbiory przepisów, instrukcje, zaświadczenia, podanie itp., 2) język retoryczny, urzędowo-ideologiczny – zawierający elementy perswazyjne, wartościujące, włączone w sprawozdawczo-informacyjny lub programowy trzon tekstu; występujący zarówno w wersji pisanej, jak i mówionej; jest to język uchwał i programów, przemówień i sprawozdań, oficjalnych komentarzy i komunikatów (Wilkoń 1987: 65-68).
125 Językoznawcy wyróżniają dwie odmiany stylu urzędowego: urzędowo-kancelaryjny i prawno-urzędowy (Wojtak 2001). Istotą wypowiedzi prawnych jest performatywność zawartych w nich jednostek semantycznych, z kolei wypowiedzi prawnicze, które stanowią zwykle dyskurs między podmiotami podlegającymi sytuacjom prawnym, mają charakter opisowy i sprawozdawczy (Siuciak 2011: 288). W polskiej
62
powstały w Galicji w II połowie XIX w., C w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a K i D w latach 90. XX w., a więc po uzyskaniu przez Polskę politycznej suwerenności po okresie PRL-u. Najstarsze z analizowanych dokumentów powstały na terenie zaboru austriackiego, gdzie wytworzył się tzw. język galicyjski z elementami niemieckich konstrukcji składniowych, wyrażeń i terminów, który stał się synonimem zepsucia języka urzędowego w dobie rozbiorów (Woźniak 2015: 36). ZU i U nie są jednak, jak się zdaje, tekstami utworzonymi w języku galicyjskim, bo jako zbiory prawa obowiązującego w środowisku sióstr zakonnych nie zawierają słownictwa niemieckiego. Mogą w nich występować niemieckie konstrukcje składniowe, tego jednak nie badałam, nie wchodzi to bowiem w zakres niniejszej dysertacji.
Styl prawno-urzędowy polszczyzny126 jest – w większym stopniu niż styl religijny, odmiana potoczna lub literacka – zależny od kontekstu zewnętrznego, tzn. od zmian w sferze prawno-ustrojowej, politycznej, gospodarczej i kulturowej (Szczepankowska: 2015: 8)127. Geneza tego stylu wiąże się z odwzorowaniem modelu łacińskiego128 i wpisuje się w łacińsko-chrześcijański wzorzec kulturowy (Siuciak 2011: 286-287). Pierwsze teksty w stylu urzędowym były konstruowane po łacinie, a następnie tłumaczone na język polski129. Obecność obcego języka powodowała, że dany tekst zawierał i przekazywał związany z tym językiem konkretny obraz świata, system wartości i sposób obrazowania. W średniowieczu cała chrześcijańska Europa tworzyła społeczność o charakterze sakralnym, złączoną wspólnym prawem międzynarodowym i wspólną religią, ale relacje w sferze publicznej były regulowane przede wszystkim za pomocą prawa rzymskiego130 i prawa feudalnego (Siuciak 2011: 287). Państwa słowiańskie, które weszły w skład tej społeczności, przyjęły częściowo obowiązujące w Europie normy prawne, nakładając je na własne prawo zwyczajowe
teorii prawa postulat wprowadzenia rozróżnienia na język prawny i prawniczy pierwszy wysunął Bronisław Wróblewski. To rozróżnienie zasadniczo przyjęto, ale uzupełnione zostało przez wyodrębnienie trzech rodzajów języka prawniczego: język prawniczy orzecznictwa, język prawniczy prawoznawstwa oraz język prawniczy potoczny (Grochala, Łabieniec 2010: 29). Maria Teresa Lizisowa mówi o stopniach języka prawnego i stwierdza, że „[…] językiem pierwszego stopnia jest język prawny aktów ustawodawczych, językiem kolejnych stopni jest język prawniczy interpretacji języka prawnego i język naukowej refleksji nad prawem” (Lizisowa 2006a: 40). Z kolei Agnieszka Choduń, przyjmując ustalenia Macieja Zielińskiego, odmiany języka prawniczego określa mianem języków okołoprawnych (Choduń 2010: 9-10). W rozprawie przyjmuję klasyfikację Marii Wojtak (Wojtak 2001).
126 Usytuowanie stylu urzędowego w stosunku do innych zależy od przyjętych przez językoznawców kryteriów klasyfikacji odmian stylowych (zob. m.in. Skubalanka 1976; Wilkoń 1987; Markowski 1992; Gajda 2001).
127 Opracowana przez badaczkę (w formie tabeli) periodyzacja dziejów polszczyzny urzędowej ukazuje, jak burzliwa historia polityczna ziem polskich naruszała ciągłość rozwoju polszczyzny prawno-urzędowej.
128 O roli języka łacińskiego w kształtowaniu terminologii prawa polskiego pisała m.in. Irena Szczepankowska (Szczepankowska 2006).
129 Przykładem są statuty Kazimierza Wielkiego uznawane za największe staropolskie zabytki prawne.
130 Leszek Kołakowski przypomina, że generalne prawidła prawa rzymskiego nadal określają europejską kulturę jurydyczną (Kołakowski 1994: 35).
63
obowiązujące w czasach przedchrześcijańskich. Od XI w. funkcjonowały w państwie Piastów łacińskie zbiory praw, które jako teksty pisane były bardziej cenione od powszechnie stosowanego prawa zwyczajowego i które wyznaczały sposób formułowania treści prawno-ustrojowych w późniejszych statutach królewskich (Sawicki 1971: 36-76). Europejska
„Chrystianitas” przestała istnieć w początkach XIV w. wraz z wytworzeniem przez państwa wchodzące w jej skład własnych systemów prawnych ukształtowanych na gruncie prawa międzynarodowego, które obowiązywało jako prawo zwyczajowe w całej Europie (Sawicki 1971: 13-17). Średniowieczny dyskurs prawny – stwierdza Mirosława Siuciak – kształtowany był przede wszystkim przez teksty o charakterze ustawodawczym, których celem była regulacja norm społecznych zachowań, jak również przez roty przysiąg sądowych i późniejsze księgi miejskie odzwierciedlające konkretne sytuacje procesowe (Siuciak 2011:
288).
Radykalna zmiana warunków używania języka polskiego w urzędach i kancelariach, w prawie i administracji nastąpiła u progu doby nowopolskiej. Nowe warunki polityczne, społeczne i kulturowe wywołane utratą państwowości spowodowały, że odmiana urzędowa polszczyzny, która już przed rozbiorami wytworzyła repertuar środków językowo-stylistycznych, dzięki którym mogła realizować właściwe sobie funkcje, uległa pewnym przemianom (Woźniak 2016: 72). Na zmiany polszczyzny urzędowej – oprócz utraty państwowości – miały wpływ również różnego rodzaju przeobrażenia w przestrzeniach jej funkcjonowania, w tym zmiany ustroju, zmiany w zakresie prawodawstwa (postępująca kodyfikacja prawa), presja obcego otoczenia językowego (Woźniak 2015: 26-36). Ewa Woźniak zwraca uwagę, że w analizie przeobrażeń polskiego języka urzędowego należy uwzględnić dwie cezury – czasową i terytorialną (spowodowaną rozbiorami) i w obrębie doby nowopolskiej wydziela następujące płaszczyzny różnicujące polszczyznę urzędową: 1. czasy oświecenia (traktowane przez badaczkę jako okres przejściowy, początek wprowadzania nowych idei i zalążek najważniejszych przeobrażeń), kiedy sformułowano postulat całkowitej polonizacji dokumentów urzędowych, 2. okres Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807-1914)131, 3. odmianę urzędową języka polskiego w Galicji (tzw. język
131 Zdaniem Ewy Woźniak, do lat 30. XIX w. do jednej płaszczyzny badań odmiany urzędowej języka polskiego w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim można włączyć również polszczyznę urzędową Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Przemawia za tym fakt, że Wielkie Księstwo Poznańskie znajdowało się w granicach Księstwa Warszawskiego, ponadto we wskazanym okresie na obszarze zaboru pruskiego polszczyzna miała zagwarantowane prawa publiczne równorzędne z językiem niemieckim, a polskie teksty redagowały jeszcze wówczas osoby, które dobrze znały obydwa języki urzędowe: polski i niemiecki (Woźniak 2016: 74).
64
galicyjski132), 4. polszczyznę urzędową Wielkiego Księstwa Poznańskiego od lat 30-40. XIX w. do odzyskania niepodległości, 5. okres dwudziestolecia międzywojennego133 (przywracanie oficjalnej funkcji polszczyźnie oraz integracja urzędowej odmiany języka)134. W czasie II wojny światowej polszczyzna prawno-urzędowa miała bardzo ograniczony zakres funkcjonowania ze względu na likwidację wielu form legalnej działalności Polaków i dominację języka niemieckiego w komunikacji oficjalnej. W codziennym języku mieszkańców okupowanych ziem polskich utrwalały się niemieckie nazwy dokumentów urzędowych i instytucji oraz oficjalne formuły, którymi posługiwali się przedstawiciele władz okupacyjnych. W latach 1945-1989 po raz kolejny zerwano ciągłość rozwoju polszczyzny prawno-urzędowej, która pozostawała w bliskim kontakcie z językiem rosyjskim i asymilowała – niekiedy wraz z nazwami – pojęcia i instytucje ustrojowe funkcjonujące w ZSRR. Odmiana urzędowa polszczyzny uległa w tej epoce ujednoliceniu i schematyzacji i wpływała na inne odmiany czy style funkcjonalne (potoczny, literacki, a zwłaszcza publicystyczny)135 (Woźniak 2016: 74-82). Po odzyskaniu przez Polskę suwerenności politycznej w 1989 r., zmianach prawno-ustrojowych nawiązujących do tradycji I i II RP i do współczesnych demokracji europejskich oraz po wejściu w struktury Unii Europejskiej polszczyzna prawno-urzędowa przywraca do użytku wiele pojęć z okresu I i II RP (dotyczących zwłaszcza kapitalistycznych stosunków gospodarczych) i asymiluje nowe pojęcia obecne w europejskich systemach demokratycznych (pod wpływem ustawodawstwa unijnego polszczyzna prawno-urzędowa przejmuje liczne terminy i kalki frazeologiczne z języka angielskiego) (Szczepankowska 2015: 21-22).
132 Odmiana ta – o czym już wspomniałam – stała się synonimem zepsucia języka urzędowego w dobie rozbiorów. Za cechę języka galicyjskiego w okresie odrodzenia Polski uznawano na przykład stronę bierną, choć przeczą temu liczne przykłady strony biernej występujące w Kodeksie Napoleona oraz w Prawie Kodeksu Karzącego dla Królestwa Polskiego (Woźniak 2016: 75-78). Strona bierna jest cechą stylu urzędowego z okresu przedrozbiorowego. Przykłady strony biernej występują licznie w analizowanych przeze mnie materiałach źródłowych.
133 Badaczka zauważa, że ze względu na brak badań o charakterze materiałowym, analitycznym powstały i utrwaliły się mity na temat języka urzędowego doby rozbiorów i Drugiej Rzeczypospolitej. Mit pierwszy:
wysoka ocena polszczyzny urzędowej czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego; mit drugi:
przeświadczenie o zepsuciu języka urzędowego w okresie odrodzenia Polski; mit trzeci: przekonanie o składniowej ociężałości i zawiłości stylu urzędowego jako spuściźnie utraty państwowości (Woźniak 2016:
76-82).
134 Językoznawcy są podzieleni w opiniach na temat cezury rozwoju polskiego języka urzędowego w Królestwie Kongresowym. Halina Kurkowska i Stanisław Skorupka wskazują w przybliżeniu na rok 1863, a Stanisław Gajda na rok 1831, uważając, że rozwój tej odmiany przerwały przegrana wojna z Rosją, likwidacja polskich instytucji i pozbawienie języka polskiego roli języka urzędowego. Ze względu na brak badań źródłowych języka urzędowego czasu rozbiorów trudno ocenić, które stanowisko jest prawdziwe. W obydwu wypadkach argumentacja opiera się wyłącznie na przesłankach zewnętrznojęzykowych (Woźniak 2016: 83).
135 Określenia odmiana urzędowa i styl urzędowy stosuję w niniejszej rozprawie wymiennie i traktuję jako bliskoznaczne (choć nie równoznaczne).
65
Zdaniem Anny Jopek, w dyskursie prawnym i prawniczym można wyodrębnić wiele genrów (gatunków mowy), np. ustawa, wyrok sądowy, umowa cywilnoprawna,
„[…] z których każdy inaczej sytuuje nadawcę i odbiorcę, odzwierciedlając relacje społeczne i przestrzenne w zależności od celu komunikacyjnego” (Jopek 2001: 89). Zgodnie z klasyfikacją gatunków prawnych zaproponowaną przez Ewę Malinowską136, analizowane dokumenty (poza C) to gatunki stanowiące prawo, w społeczności Sióstr Opatrzności Bożej – akty powszechnie obowiązujące (Malinowska 1995: 438 i n.). Teksty zgromadzone do analizy, z pominięciem C i D, to konstytucje zakonne. W terminologii zakonów i zgromadzeń zakonnych powstałych po XVI w. stanowią one podstawowy i fundamentalny zbiór prawa własnego (zwany też kodeksem podstawowym)137. Konstytucje zakonne nie miały do końca XIX w. określonych zasad redakcyjnych. Instytutom, które zwracały się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o zatwierdzenie konstytucji i które w tym celu musiały przedstawić tekst kodeksu podstawowego, Kongregacja Rozkrzewiania Wiary za wzór postawiła konstytucje zakonne dwóch zgromadzeń: sióstr Dobrej Pomocy (zgromadzenia założonego w 1824 r. w Paryżu) oraz sióstr franciszkanek z Roosendaal w Holandii (zatwierdzonego ostatecznie w 1883 r.). Wytyczne na temat redakcji konstytucji zakonnych podane zostały również przez G.A. Bizzariego, a także Normae Kongregacji ds. Biskupów i Zakonników z 1901 r. Zgodnie z tymi wskazaniami konstytucje zakonne powinny zawierać określenie m.in. natury instytutu, ślubów, członków i sposobu życia, zarządu, nowicjatu, profesji, a pomijać wstępy, dane historyczne o instytucie i jego założycielu, cytaty – nawet z Pisma Świętego, szczegółowe regulaminy, nawiązania do praw państwowych, zasad moralnych i dogmatycznych, kontrowersyjnych kwestii teologicznych lub duchowych.
Normy te zobowiązały instytuty o ślubach prostych138 do używania właściwej im terminologii, tzn. m.in. określeń takich, jak: konstytucje, zgromadzenie zakonne, dom, siostra, a unikania – reguła, zakon, klasztor, mniszka, do dzielenia konstytucji na części, części na rozdziały, rozdziałów na paragrafy lub artykuły, a także do redagowania ich w języku łacińskim, włoskim lub francuskim. Po promulgacji Kodeksu Prawa Kanonicznego
136 Badaczka wyróżnia: 1) gatunki stanowiące prawo, do których zalicza akty powszechnie obowiązujące (konstytucja, ustawa, dekret) i akty wewnętrznie obowiązujące (regulaminy, instrukcje, wytyczne, zalecenia, uchwały) oraz 2) akty stosowania prawa (rozporządzenia, decyzje) (Malinowska 1995: 438 i n.).
137 W zakonach powstałych przed XVI w. była to nazwa dodatkowych norm szczegółowych, zwanych też statutami, regulujących życie i organizację zakonu, stanowiących uzupełnienie zbioru podstawowego zwanego regułą zakonną (Daniluk 2002: 735).
138 Rozróżnienie na śluby proste i uroczyste zniósł Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Ze ślubów prostych mogła zwalniać konkretna dykasteria Stolicy Apostolskiej, a ze ślubów uroczystych jedynie papież.
Składający śluby uroczyste tracił prawo własności, czyli na mocy ślubów zrzekał się swych dóbr na rzecz zakonu i nie był zdolny prawnie do nabywania dóbr. Natomiast składający śluby proste nie tracił prawa własności, ale potrzebował pozwolenia na używanie dóbr, które nadal posiadał.
66
z 1917 r. Kongregacja Zakonników zaleciła dostosować konstytucje zakonne do nowych przepisów, a te zatwierdzone wcześniej przez Stolicę Apostolską ponownie przedstawić jej do aprobaty. Zalecano również, aby konstytucje zakonne – pisane według jednego wzoru – były krótkie, zrozumiałe, tematycznie uporządkowane i określały: 1) charakter instytutu, tzn.
jego cel, rodzaj prowadzonych dzieł, kwestie związane ze ślubami oraz sprawy dyscyplinarne regulujące sposób życia członków instytutu, 2) zarząd instytutem, jego prowincjami i domami, administrację dóbr oraz urzędy konieczne do funkcjonowania danego instytutu.
Dekret Soboru Watykańskiego II Perfectae caritatis z 1965 r. nakazał dostosować konstytucje zakonne (określane odtąd często jako „reguła życia”) do jego wskazań, a motu proprio Ecclesiae Sanctae uwzględniać dokumenty soborowe przy rewizji konstytucji zakonnych przez specjalne kapituły generalne (wymóg dostosowania nie dotyczył tzw. starożytnych reguł i tzw. instituta, o ile wyrażały prawdziwego ducha i zdrowe tradycje instytutu).
Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich opublikowała zasady ogólne, aby ujednolicić schemat konstytucji zakonnych różnych instytutów. Treść konstytucji zakonnych reguluje Kodeks Prawa Kanonicznego (dalej: KPK) z 1983 r. (kan. 587)139: „Dla lepszej ochrony własnego powołania oraz identyczności poszczególnych instytutów, kodeks fundamentalny, czyli konstytucje każdego instytutu, oprócz tego, co nakazuje zachować kan. 578, powinny zawierać także normy fundamentalne odnośnie do zarządzania instytutem i dyscypliny członków, włączania członków oraz ich formacji, jak również przedmiotu podejmowanych świętych zobowiązań” (§ 1). KPK wymaga zatwierdzenia konstytucji zakonnych przez kompetentną władzę kościelną140 i zgody tejże władzy na ich zmianę, zharmonizowania elementów duchowych i prawnych oraz zebrania w innych kodeksach pozostałych norm, wydanych przez kompetentny instytut; normy te mogą być odnawiane i przystosowywane do wymagań miejsca i czasu. Kan. 598 nakazuje określić w konstytucjach zakonnych „sposób realizowania rad ewangelicznych czystości, ubóstwa i posłuszeństwa, zgodnie z własnym sposobem życia” (Daniluk 2002: 735). Mirosław Daniluk wyjaśnia, że „uzupełnieniem konstytucji zakonnych w instytutach zakonnych, w których stanowią one zbiór fundamentalny, są reguły zakonne, zwyczajniki zakonne lub zakonne dyrektoria” (Daniluk
139 Ogólne normy kościelne odnoszące się do konstytucji zakonnych dotyczą również konstytucji innych
139 Ogólne normy kościelne odnoszące się do konstytucji zakonnych dotyczą również konstytucji innych