Charakterystyka dyskursu

Za początek poważnej refleksji literaturoznawczej na temat twórczości pisarzy o po-dwójnych korzeniach kulturowych można uznać rok 1997. Zainicjował ją tekst Henriet-te Louwerse, holenderskiej badaczki liHenriet-teratury pracującej na uniwersytecie w Sheffield

Od literatury gastarbeiterów do literatury niderlandzkiej (1993-2003) 186

(Wielka Brytania), The way to the North. The emergence of Turkish and Maroccan Writers in the Dutch Literary Landscape („Droga na północ. Pisarze tureccy i maroka ń-scy w pejzażu literackim Holandii”), który ukazał się w czasopiśmie „Dutch Crossing”

(Louwerse 1997). Znamienne jest, że pierwszy impuls rozpoczynający dyskurs pocho-dził nie od rodzimych literaturoznawców, lecz z obszaru badań niderlandystycznych extra muros. Z pewnością nie bez znaczenia pozostaje miejsce jego powstania – Wielka Brytania. Pisarze obcego pochodzenia publikują tam o wiele dłużej i na szerszą skalę, niż ma to miejsce w Holandii. W związku z tym tamtejsza nauka o literaturze zdążyła już wypracować narzędzia metodologiczne do analizy ich twórczości, dzięki czemu została ona w miarę dobrze rozpoznana i opisana.

Wśród zebranych wypowiedzi literaturoznawczych poświęconych pisarzom o po-dwójnych korzeniach kulturowych znajdują się przede wszystkim interpretacje określo-nych elementów struktury i tematyki ich utworów. Są to w przeważającej części studia wymienionej wyżej Henriette Louwerse, ale także analityczne artykuły Tona Anbeeka (1999) oraz Michiela van Kempena (2003). Jako głos w dyskusji należy odnotować teksty Berta Paasmana (1999, 2003, 2004), cechujące się syntetyzującym ujęciem twór-czości danej grupy autorów w kontekście historycznoliterackim²⁸⁹. Obok nich należy wymienić wypowiedzi literaturoznawcze, mające za przedmiot badawczy nie dzieła autorów o podwójnych korzeniach kulturowych, lecz różne aspekty związane z ich funkcjonowaniem w systemie literackim Holandii. Geno Spoormans w artykule De paradox van de tolerantie. Een casestudy over Kader Abdolah („Paradoks tolerancji.

Analiza przypadku Kadera Abdolaha”) (Spoormans 1998) przedstawił analizę recepcji krytycznej Kadera Abdolaha. W publikacji Nachbarländer als Vorbildländer? Die Rezeption der Migrantenliteratur in Deutschland und den Niederlanden („Kraje s ą-siedzkie jako wzór do naśladowania? Recepcja literatury migrantów w Niemczech i Niderlandach”) (Grüttemeier 2003) porównano dyskusje na temat pisarzy o podwój-nych korzeniach kulturowych w Holandii i Niemczech. Lisa Kuitert rozpatrywała zaś stosunek holenderskich wydawców do pisarzy o obcych korzeniach kulturowych w eseju Vleugelspelers: uitgevers tussen twee culturen („Skrzydłowi: wydawcy między dwiema kulturami”) (Kuitert 2001)²⁹⁰; wcześniejsza wersja tego tekstu, pt. Niet zielig, maar leuk. Nederlandse uitgevers van multiculturele literatuur („Nie godni po żałowa-nia, lecz sympatyczni. Holenderskie wydawnictwa specjalizujące się w literaturze wie-lokulturowej”), ukazała się w znanym holenderskim czasopiśmie literackim „Litera-tuur” (Kuitert 1999). Szósty numer w całości poświęcono zagadnieniu twórczości pisa-rzy imigrantów, a rolę redaktora gościnnie pełnił Bert Paasman. Oprócz artykułu Kuitert ukazały się tam teksty Anbeeka²⁹¹ i samego Paasmana (1999). Poza tym do korpusu analizowanych w tym rozdziale publikacji naukowo-literackich włączony został także tekst wprowadzający do numeru, napisany przez badaczkę literatury Odile Heynders (1999).

289 Ze względu na swój profil teksty Paasmana przynależą w znacznym stopniu do dyskusji historycznolite-rackiej i dlatego dokładniej zostały omówione w rozdz. VIII, traktującym o poglądach historyków literatury na twórczość pisarzy o podwójnych korzeniach kulturowych.

290 Mimo że publikacja ta wyszła w ramach serii eseistycznej, wydawanej przez Forum. Instituut voor Multi-culturele Ontwikkeling (‘Forum. Instytut Rozwoju Wielokulturowego’) w Utrechcie, została przeze mnie włączona do korpusu wypowiedzi literaturoznawczych, gdyż nosi znamiona eseistyki naukowej. Lisa Kuitert pracuje jako literaturoznawca na Uniwersytecie Amsterdamskim.

291 Artykuł ten został także przedrukowany w dwutomowej publikacji pod red. T. D’haena Literatuur buitengaats. Koloniale i postkoloniale literaturen in de Europese talen (2002).

Recepcja literaturoznawcza 187

Charakteryzując toczący się w latach 1993-2004 niderlandzki dyskurs literaturo-znawczy dotyczący pisarzy, należy wspomnieć o dwóch innych istotnych pozycjach.

Oprócz specjalnego numeru „Literatuur” w tym samym roku ukazał się numer tema-tyczny periodyku „Armada” (1999) pod hasłem Literatuur en migratie („Literatura i migracja”). Chociaż nie znajdziemy tam osobnego artykułu omawiającego twórczość któregoś z pisarzy imigrantów, to jednak są oni tam obecni. We wprowadzeniu zatytu-łowanym Vindingrijke zwervers. Een woord vooraf („Pomysłowi włóczędzy. Słowo wstępne”), Michiel van Kempen, opisując zmagania pisarzy migrantów z językiem, zapożycza metaforę języka jako „wroga, okupanta” (een vijand, een bezetter) (van Kempen 1999: 4), stworzoną przez jednego z pisarzy o podwójnych korzeniach – Kade-ra Abdolaha. Nieco dalej, podając przykłady holenderskich pisarzy o nieeuropejskim pochodzeniu, wymienia kilku autorów drugiej generacji, wywodzących się ze społecz-ności tureckiej i marokańskiej, i napomyka, że później doszli oni do głosu niż przedsta-wiciele takich grup mniejszościowych, jak antylska i surinamska. Van Kempen nie omieszkał przy tym zaznaczyć o odniesionym przez tę relatywnie małą grupkę sukcesie (van Kempen 1999: 4).

Ostatnią pozycją włączoną przez mnie do korpusu jest zbiór artykułów z książki pt.

Tussenfiguren. Schrijvers tussen de culturen (1998; „Ludzie pomiędzy. Pisarze pomię-dzy kulturami”), pod redakcją Michiela van Kempena oraz Elisabeth Leijnse.

Przyglądając się dyskusji toczonej w minionych latach, można wysnuć kilka wnio-sków. Jak dotąd jedynym badaczem wypowiadającym się w sposób systematyczny o twórczości tych pisarzy jest Henriette Louwerse. Spośród niderlandystów pracujących poza granicami Holandii dotychczas głos zabrał – jednorazowo²⁹² – tylko Grüttemeier (Niemcy, Oldenburg). Spośród grona literaturoznawców związanych z ośrodkami aka-demickimi w Holandii do debaty włączyli się badacze specjalizujący się w literaturze kolonialnej i postkolonialnej, tacy jak Paasman i van Kempen. Oprócz wymienionych naukowców swój wkład wnieśli również Anbeek, Kuitert i Spoormans. Podobnie jak w przypadku wspomnianego Grüttemeiera, tak i dla tych badaczy zagadnienia literatury migrantów nie pokrywają się z zasadniczym nurtem tematycznym ich własnej pracy naukowej.

Jeśli chodzi o rangę wypowiadających się osób, ze względu na dorobek badawczy i opinię, część z nich (Anbeek, Paasman, Heynders i van Kempen) cieszy się uznaniem i należy do ważnych literaturoznawców holenderskich.

Badacze literatury działają wprawdzie w sferze nauki, lecz funkcjonują jednocześnie w społeczeństwie. Dlatego też zdają sobie sprawę z istniejących powiązań między to-czącą się ogólnonarodową debatą nad skutkami i problemami związanymi z obecnością migrantów w Holandii a pojawieniem się na scenie literackiej przedstawicieli tej grupy.

Michiel van Kempen, wskazując na debatę wywołaną Boekenweek 2001 pod hasłem Het land van herkomst – schrijven tussen culturen („Kraj pochodzenia – pisanie między kultu-rami”), stwierdza, że jeszcze dziesięć lat temu byłoby nie do pomyślenia, żeby pisarze o nieholenderskim pochodzeniu „mogli zrobić tyle zamieszania” (voor zoveel tumult konden zorgen) (van Kempen 2003: 114) w życiu literackim, jak to można zaobserwować ostatnimi czasy. Boekenweek w 2001 r. poświęcony pisarzom o obcych korzeniach przyczynił się

292 Chociaż Grüttemeier jest autorem dwóch tekstów ujętych w bibliografii prymarnej, to jednak drugi artykuł (2003) można traktować jako rozwinięcie tez zawartych w pierwszym (2001). Dlatego przy analizie pod uwagę wzięta została tylko późniejsza, rozszerzona wersja tekstu.

Od literatury gastarbeiterów do literatury niderlandzkiej (1993-2003) 188

jego zdaniem do tego, iż wypowiadanie się o nich nabiera aktualności i „modnego zabar-wienia” (een modieus tintje) (van Kempen 2003: 113; por. Kuitert 2001: 6-7).

Na publicystyczną atrakcyjność problematyki związanej z pisarzami o podwójnych korzeniach zwraca uwagę także Henriette Louwerse. Swój artykuł rozpoczyna od stwierdzenia: „Pisarstwo migrantów jest sexy” (Migrant writing is sexy²⁹³; Louwerse 1999-a: 257). Odnosi się ono do ogólnego zaciekawienia zjawiskiem pisarzy przy-należących do grupy mniejszości etnicznych w Holandii, by następnie opisać publiczny show politycznej poprawności (show of political correctness; Louwerse 1999-a: 257), jaki odgrywano w związku z ich pojawieniem się. W tym zwiększonym społecznym zainteresowaniu badaczka dostrzega podobieństwo z niezwykłą popularnością w Ho-landii tzw. literatury kobiecej w latach 70. (Louwerse 2000: 29). Jest jeszcze inna wspólna cecha odbioru: w przypadku literatury kobiet wskazywano na wpływ specyfiki płci, a w odniesieniu do pisarzy imigrantów znaczenie ich obcego pochodzenia dla właściwości ich pisarstwa (Louwerse 1999-b: 370).