Charakterystyka lokalnych rynków pracy w Polsce

Jak wspomniano wcześniej, do przeprowadzenia delimitacji lokalnych tynków pracy potrzebne będą wyłącznie dane dotyczące dojazdów do pracy oraz ludności zatrudnionej w gminie zamieszkania, odpowiadające zakresem macierzy migracji. Źródła pozyskania takich danych omówione zostały w podrozdziale poprzednim, jednak zaznaczono w nim również, że najistotniejsze z nich, badanie przepływów związanych z zatrudnieniem, aktualne jest dotychczas wyłącznie dla roku 2006¹⁶. W związku z tym, w celu podjęcia próby oszacowania macierzy migracji i późniejszej delimitacji lokalnych rynków pracy dla roku 2011, konieczne było przedstawienie charakterystyki lokalnych rynków pracy w Polsce. Studia literaturowe w tym zakresie dostarczą niezbędnej wiedzy merytorycznej, która w dalszej kolejności, pozwoli wskazać zestaw potencjalnych zmiennych opisujących dojazdy do pracy.

Jak zwracają uwagę W. Gumuła, J. Socha, W. Wojciechowski (2007), migracje wahadłowe są silnie związane z sytuacją ekonomiczną, zarówno w obszarze zamieszkania jak i potencjalnego miejsca pracy osób podejmujących zatrudnienie. Zatem w procesie ich szacowania wśród zmiennych objaśniających powinny znaleźć się charakterystyki związane ze stopniem rozwoju i sytuacją na rynku pracy w obu tych obszarach. Zmienne te mogą mieć różny wpływ na natężenie dojazdów do pracy w różnych obszarach Polski, przede wszystkim dlatego, że dojazdy do pracy są w dużej mierze ograniczone przez odległość (por. Gawryszewski, Potrykowska, 1980). Mianowicie obszar o podobnej sytuacji gospodarczej w jednym województwie może być jednym z lepiej rozwiniętych i przyciągać tym samym osoby poszukujące pracy, zaś w innym województwie, charakteryzującym się lepszą sytuacją ekonomiczną, być postrzeganym jako mało atrakcyjny przez potencjalnych pracowników (por. wykr. 1.6). Wskazane różne relacje pozwala uwzględnić modelowanie wielopoziomowe. Ponadto, dzięki jego zastosowaniu możliwe jest uwzględnienie zmiennych określonych dla różnych poziomów agregacji przestrzennej.

16 W Ośrodku Statystyki Miast w Urzędzie Statystycznym w Poznaniu, trwają prace nad przygotowaniem aktualnej informacji o kierunkach dojazdów do pracy z wykorzystaniem nie tylko danych z bazy POLTAX, ale również formularzy ZUS. Badanie takie miałoby być powtarzane dwukrotnie w każdym okresie międzyspisowym.

35

Wykres 1.6. Stosunek liczby bezrobotnych do ludności w wieku produkcyjnym, przekrój

powiatów, Polska 2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

W literaturze podaje się, że w skład zestawu charakterystyk opisujących sytuację na rynku pracy, powinny wchodzić zmienne określające zarówno popyt jak i podaż pracy (por. Gołata, 2004). Podaż siły roboczej traktować można jako zbiorowość osób, zgłaszających chęć podjęcia pracy. W jej ramach wyszczególnić można podaż zrealizowaną, czyli ludność pracującą oraz podaż niezrealizowaną, czyli zbiorowość osób wyrażających chęć podjęcia pracy. W ramach niezrealizowanej strony podażowej dotyczy wyróżnić można osoby bezrobotne (około 60%), pozostałe osoby pozostające bez pracy deklarujące chęć jej podjęcia (około 7%) oraz osoby pracujące, lecz pragnące zmienić pracę (około 33%) (por. Kotowska, 2012). Wśród cech określających stronę podażową wymienić można liczbę ludności zatrudnionej i poszukującej zatrudnienia oraz jej oczekiwania co do stanowiska pracy, kwalifikacje czy wykształcenie (por. Gołata, 2004). Popyt na siłę roboczą podzielić można na zaspokojony oraz niezaspokojony. Popyt zaspokojony odnosi się do obsadzonych miejsc pracy, zatem w pewnym sensie można utożsamiać go z podażą zrealizowaną. Popyt niezaspokojony dotyczy z kolei wolnych miejsc pracy. Jako charakterystyki strony popytowej wymienić można między innymi czas pracy, warunki pracy, kwalifikacje konieczne do objęcia zatrudnienia oraz dogodność położenia miejsca pracy. Kolejną grupą zmiennych mogą być charakterystyki dotyczące kształtowania się ceny na rynku pracy, czyli po prostu

36

wynagrodzenia za pracę (por. Góra, Sztanderska, 2006; Gumuła, Socha, Wojciechowski, 2007; Gruchociak, 2010).

W literaturze wśród wskaźników stopnia rozwoju regionów wymienia się stopień zatrudnienia (por. Kwiatkowski, Włodarczyk, 2012; Strahl, 1998). W warunkach polskich dane z tego zakresu zaczerpnąć można z badania Pracujący w gospodarce narodowej. Prezentowane w jego ramach dane dotyczą osób według miejsca pracy i dostarczane są w przekroju gmin z uwzględnieniem części miejskiej i wiejskiej.

Jedną z głównych charakterystyk potencjalnej strony podażowej lokalnego rynku pracy, bez rozróżniania podaży zrealizowanej bądź niezrealizowanej, jest liczba osób znajdujących się w wieku zdolności do pracy (por. Góra, Sztanderska, 2006). Dane z tego zakresu prezentowane są w ramach wyników ewidencji ruchu naturalnego ludności, na podstawie której w okresach międzyspisowych, z zastosowaniem metody bilansowej, określany jest stan i struktura ludności według podstawowych cech demograficznych. Dane te dotyczą między innymi osób w wieku produkcyjnym według faktycznego miejsca zamieszkania. Większość badaczy w Polsce, jako wiek produkcyjny przyjmuje 18-64 lata dla mężczyzn oraz 18-59 lat dla kobiet, ponieważ od takiego wieku Polski Kodeks Pracy dopuszcza zatrudnienie bez specjalnej ochrony, górna granica zdeterminowana jest zaś uzyskaniem uprawnień emerytalnych¹⁷ (por. Góra, Sztanderska, 2006). Podejście takie zastosowano również w niniejszej pracy. Odpowiednie dane dotyczące osób w wieku produkcyjnym prezentowane są w Banku Danych Lokalnych GUS w tabeli o nazwie: Stan ludności i ruch naturalny w przekroju gmin z uwzględnieniem podziału na część miejską i wiejską.

Stronę podażową charakteryzują również informacje o kwalifikacjach osób chcących i mogących podjąć zatrudnienie, takie jak wykształcenie, wyuczony zawód czy doświadczenie zawodowe (por. Jarmołowicz, Kalinowska-Sufinowicz, 2012; Góra, Sztanderska, 2006). W ramach danych dotyczących kwalifikacji, najłatwiej dostępne są informacje o wykształceniu. W literaturze wskazuję się, że jest to jeden z podstawowych mierników postępu społeczno-gospodarczego regionów.

17 Z dniem 1 stycznia 2013 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 6 czerwca 2012 r., poz. 637), nowelizujące wiele regulacji z zakresu m.in. zaopatrzenia emerytalnego. Wśród wprowadzonych zgodnie z nią zmian wyszczególnić należy stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego,

dla kobiet i mężczyzn, do 67 lat. Zmiany te nie dotyczą jednak badań prowadzonych w prezentowanej pracy, ponieważ jej zakres czasowy ograniczony jest do lat 2006-2011.

37

W szczególności podkreśla się udział osób z wyższym wykształceniem (por. Zagórowska, Rauziński, 2011; Kotowska, 2012). W warunkach polskich dane z tego zakresu pozyskane mogą zostać z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, którego wyniki prezentowane są w przekroju województw.

Za ważną charakterystykę stopnia rozwoju lokalnego rynku pracy uznawana jest także natężenie bezrobocia¹⁸(por. Gołata, 2004; Jarmołowicz, Kalinowska-Sufinowicz, 2012; Gazińska, 1995; Kopczewska, 2010; Paradysz J., Paradysz K., 2012). Ponieważ rzetelna informacja o osobach pracujących, jednocześnie poszukujących pracy jest bardzo trudna do pozyskania, informacja o bezrobotnych jest jedyną dostępną charakterystyką niezrealizowanej podaży pracy. Informacje na temat bezrobocia w Polsce zaczerpnąć można między innymi z Narodowych Spisów Powszechnych, prowadzonego przez GUS

Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) oraz na podstawie rejestru

bezrobotnych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Informacje pochodzące ze spisów ludności oraz z BAELu definiują bezrobotnych zgodnie ze standardami międzynarodowymi, według zaleceń Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP)¹⁹. Mankamentem tych danych jest, w przypadku spisów, rzadkość publikacji odpowiadająca mniej więcej 10-letniemu okresowi przeprowadzania spisów. Dane BAEL publikowane są z częstotliwością kwartalną. Jednak w tym przypadku, reprezentacyjny charakter badania oraz ograniczona wielkość próby, umożliwiają szacunek jedynie na poziomie kraju, makroregionów i województw. Żadne informacje nie są publikowane na poziomie gmin, ani powiatów. Na poziomie lokalnego rynku pracy, dostępne są jedynie informacje z rejestru Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej gromadzone przez urzędy pracy. Są one publikowane z częstotliwością kwartalną²⁰. Dane o tzw. bezrobociu rejestrowanym dotyczą osób zarejestrowanych jako bezrobotne, które zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, są zdolne do pracy oraz gotowe do jej podjęcia (por. Rocznik Statystyczny Pracy, 2006).

18 Syntetyczną miarą natężenia bezrobocia jest stopa bezrobocia. Jednak ze względu na cel pracy dotyczący delimitacji lokalnych rynków pracy, przydatność tej miary jest ograniczona. Miara ta określana na poziomie powiatów jest obarczona pewnym błędem wynikającym z niezgodności sposobu określenia licznika i mianownika. Liczba bezrobotnych,– licznik – mierzona jest według stałego miejsca zamieszkania. Natomiast liczba aktywnych zawodowo – mianownik – według miejsca pracy. Z powodu tej niezgodności, GUS

nie publikuje informacji o stopie bezrobocia w przekroju gmin (szerzej na ten temat pisze E. Gołata, 2006)

19 Definicje stosowane w badaniach międzynarodowych zostały przyjęte podczas XV Międzynarodowej Konferencji Statystyków Rynku Pracy w styczniu 1993 r. (por. MOP, 1993, Resolution concerning the

International Classification of Status in Employment (ICSE))

38

Informacje o liczbie bezrobotnych w przekroju gmin bez uwzględnienia podziału na część miejską i wiejską, publikowane są raz w roku.

W literaturze wskazuje się, że popyt na pracę powinien być z kolei opisany przez zapotrzebowanie pracodawców na pracowników, które przekłada się na liczbę oraz specyfikę miejsc pracy generowanych przez firmy i instytucje, a także gospodarstwa domowe

(por. Góra, Sztanderska, 2006). W ramach zatrudnienia wyróżnić można zatrudnienie w sektorze prywatnym oraz publicznym, przy czym wskazuje się, że zatrudnienie w sektorze prywatnym jest silniej związane z tempem wzrostu gospodarczego (por. Jarmołowicz, Kalinowska-Sufinowicz, 2012). Możliwe jest również rozpatrywanie zatrudnienia w podziale na różne sektory, przy czym najsilniej związane z sytuacją na rynku pracy jest zatrudnienie w sektorze usług (por. Jarmołowicz, Kalinowska-Sufinowicz, 2012). A.Kosztowniak (2011) wskazuje na wpływ kapitału zagranicznego na rozwój gospodarczy regionów. Ponieważ szczegółowe dane z tego zakresu dotyczące pojedynczych miejsc pracy są trudne do pozyskania, popyt na pracę scharakteryzowany zostanie przy pomocy liczby przedsiębiorstw. Informacje na temat liczby przedsiębiorstw zaczerpnięte mogą być z Krajowego Rejestru Urzędowego Podmiotów Gospodarki Narodowej (KRUPGN REGON). Na podstawie Rejestru Gospodarki Narodowej (REGON) dostępny jest podział podmiotów według sektorów własnościowych, w ramach którego w sektorze publicznym wyróżnia się: państwowe, samorządowe i komunalne jednostki prawa budżetowego, gospodarstwa pomocnicze, , przedsiębiorstwa komunalne, przedsiębiorstwa państwowe, spółki prawa handlowego, spółki handlowe, spółki prawa handlowego z udziałem kapitału zagranicznego, spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego, oraz gospodarstwa pomocnicze, zaś w ramach sektora prywatnego: zakłady osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, spółki prawa handlowego z wyszczególnieniem tych z udziałem kapitału zagranicznego, spółki handlowe z wyszczególnieniem tych z udziałem kapitału zagranicznego, spółdzielnie, fundacje oraz stowarzyszenia i organizacje społeczne. Dane na temat liczby przedsiębiorstw z rejestru REGON dostępne są w przekroju gmin z uwzględnieniem podziału na część miejską i wiejską.

39

Oprócz powyższego podziału liczby przedsiębiorstw w gminach z podziałem na część miejską i wiejską dostępne są również według sekcji PKD²¹.

Kolejną ważną charakterystyką strony popytowej lokalnego rynku pracy są warunki pracy na oferowanych przez przedsiębiorstwa stanowiskach (por. Kotowska, 2012). Wyczerpująca informacja z tego zakresu nie jest w polskiej statystyce dostępna, jednak za pewną charakterystykę warunków pracy przyjąć można liczbę osób pracujących w warunkach zagrożenia. Dane na temat warunków pracy, czyli zespołu czynników występujących

w środowisku pracy, wynikających z procesu produkcyjnego oraz czynników związanych z wykonywaniem pracy gromadzone są corocznie przez GUS na podstawie sprawozdań o warunkach pracy realizowanych na formularzu Z-10 i publikowane w przekroju powiatów.

Ważną charakterystyką kondycji strony popytowej lokalnego rynku pracy jest również zaangażowanie przedsiębiorstw w rozwój wykorzystywanych technologii (por. Strahl, 2010). Dane z tego zakresu pozyskane mogą zostać z badania działalności innowacyjnej, którego wyniki publikowane są w przekroju województw.

Kolejną ważną charakterystyką lokalnego rynku pracy jest przeciętny poziom wynagrodzeń za pracę (por. Jarmołowicz, Kalinowska-Sufinowicz, 2012). Ze strony podażowej pracy są to wynagrodzenia otrzymywane przez pracujących, a dla bezrobotnych minimalna płaca, za którą gotowi są podjąć zatrudnienie. Ze strony popytowej należałoby uwzględnić wypłacane wynagrodzenia w przypadku obsadzonych miejsc pracy oraz oferowane płace na aktualnie nieobsadzonych stanowiskach (por. Góra, Sztanderska, 2006). Niestety dane o minimalnych wynagrodzeniach oczekiwanych przez osoby bezrobotne oraz wynagrodzeniach proponowanych przez firmy nie są dostępne. W związku z tym wyżej omówiona grupa charakterystyk reprezentowana będzie przez

średnie wynagrodzenie. Warto zauważyć, że charakterystyka ta odnosi się zarówno

do strony podażowej (w zakresie wynagrodzenia otrzymywanego przez osoby pracujące) jak i popytowej (w zakresie kosztów pracy ponoszonych przez przedsiębiorstwa) lokalnych rynków pracy. Dane na ten temat udostępnione przez GUS w przekroju powiatów dotyczą zbiorowości pracowników przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż

21

Przynależność do sekcji określana jest w momencie rejestracji. Na poziomie gmin nie wyszczególnia się wielkości przedsiębiorstw.

40

9 osób a informują o średnich wynagrodzeniach w ujęciu brutto, tj łącznie z zaliczkami na poczet podatku dochodowego od osób fizycznych oraz ze składkami na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe i chorobowe) płaconymi przez ubezpieczonego pracownika.

Ważną determinantą natężenia dojazdów do pracy jest odległość pomiędzy miejscem zamieszkania osób zasilających podaż pracy oraz potencjalnymi miejscami pracy. Do pewnego stopnia pracownicy są skłonni dojeżdżać do pracy na dalszą odległość, jednak pod warunkiem wyższego wynagrodzenia i tylko w pewnych granicach (por. Gumuła, Socha, Wojciechowski, 2007). Odległość pomiędzy gminami może być mierzona w kilometrach, za pomocą czasu oraz kosztów dojazdu. O ile odległość w linii prostej podana zostanie wprost, czas i koszty dojazdu scharakteryzowane będą przy pomocy informacji publikowanych w ramach badania transportu i łączności. Uwzględnione w tym zakresie zostaną dane na temat dróg publicznych powiatowych i gminnych (w przekroju powiatów) oraz komunikacji miejskiej i transportu kolejowego (w przekroju województw). Z kolei zgodnie z „teorią ośrodków centralnych” (por. Beguin, 1992), która głosi, że regiony wokół dużych miast rozwijają się szybciej niż te od nich oddalone, za charakterystykę stopnia rozwoju przyjąć można również odległość od ośrodków centralnych.

Na podsumowanie rozważań uporządkowano wskazane powyżej potencjalne determinanty lokalnych rynków pracy w podziale na grupy. Uwzględniono charakterystyki strony podażowej i popytowej lokalnego rynku pracy oraz cen a także odległości oraz położenie gmin.

1. Charakterystyki strony podażowej rynku pracy:

• Stopień zatrudnienia

• Liczba ludności w wieku produkcyjnym

• Udział ludności z wykształceniem wyższym

• Natężenie bezrobocia

2. Charakterystyki strony popytowej lokalnego rynku pracy:

• Natężenie przedsiębiorstw

• Liczba osób pracująca w warunkach zagrożenia

41 3. Charakterystyki ceny na rynku pracy:

• Średnie wynagrodzenie

4. Charakterystyki odległości, na której podejmowane są dojazdy:

• Odległość w linii prostej mierzona w kilometrach

• Ilość dróg gminnych i powiatowych

• Ilość torów kolejowych

• Liczba miejsc w pojazdach komunikacji miejskiej 5. Charakterystyki położenia gmin:

• Odległość od stolicy województwa

• Odległość od najbliższego ośrodka centralnego

Z powyższych rozważań wynika, że informacje mogące posłużyć w dalszej części pracy do oszacowania danych dotyczących dojazdów do pracy dostępne są na różnych poziomach agregacji (gmin, powiatów oraz województw). Ograniczenie badania do poziomu gmin, dla którego przeprowadzone zostaną szacunki spowodowałoby istotną utratę informacji. Jako rozwiązanie tego problemu zaproponowano, w rozdziale czwartym, konstrukcję modelu wielopoziomowego. Dzięki temu podejściu, możliwe będzie nie tylko uwzględnienie charakterystyk rynku pracy na różnych poziomach oraz relacji pomiędzy nimi, ale także uchwycenie specyfiki poszczególnych województw czy powiatów.

42