Rozdział 2. Metody delimitacji lokalnych rynków pracy
2.1. Metody delimitacji ich klasyfikacja
Metody delimitacji lokalnych rynków pracy najogólniej podzielić można na dwie rozłączne grupy: homogeniczne, zakładające jednorodność lokalnych rynków pracy i heterogeniczne, dopuszczające różnorodne lokalne rynki pracy. W przypadku metod homogenicznych zakłada się, że każda jednostka bazowa musi zostać przyporządkowana dokładnie do jednego lokalnego rynku pracy, co nie ma miejsca w przypadku metod heterogenicznych (por. Van der Laan, Schalke, 2001). Cześć autorów wskazuje, że metody heterogeniczne lepiej oddają złożoność relacji wynikających z dojazdów do pracy (por. Kallioras, Kandylis, Kromydakis, Pantazis, 2011). Z drugiej strony tylko metody homogeniczne spełniają omówiony wcześniej postulat delimitacji lokalnych rynków pracy, dotyczący rozłączności jednostek bazowych (por. Eurostat, 1992; Casado-Diaz, Coombes, 2011). W związku z powyższym prezentacja metod ograniczona zostanie do metod homogenicznych.
METODY DEDUKCYJNE I INDUKCYJNE
Wśród metod homogenicznych wyróżnić można podejścia dedukcyjne, określane też jako „z góry na dół” (top-down) oraz indukcyjne, nazywane także „od dołu do góry” (bottom-up) (por. Casado-Diaz, Coombes, 2011; Fusco, Caglioni 2011). Klasyfikacja ta jest pełna i rozłączna, to znaczy, każda metoda homogeniczna określona może być jako dedukcyjna albo indukcyjna.
43
W przypadku metod dedukcyjnych przyjmuje się z góry pewne założenia dotyczące końcowego kształtu i liczby lokalnych rynków pracy. W szczególności przed rozpoczęciem delimitacji określane są ośrodki centralne, a następnie wokół każdego z nich tworzony jest dokładnie jeden lokalny rynek pracy. Wśród tych metod wyróżnić można podejścia, w których wybór ośrodków centralnych dokonywany jest a priori i nie jest częścią procedury a informacją wejściową (por. Van der Haegen, Pattyn, 1980). W pozostałych przypadkach metod dedukcyjnych stosowane są algorytmy rozpoczynające się od wyodrębnienia zestawu ośrodków centralnych (por. Lagnerö, 2003). Metody dedukcyjne oparte są więc na założeniu, że rozwój każdego lokalnego rynku pracy jest stymulowany przez dokładnie jeden ośrodek centralny. Założenie to może być poparte teorią Johanna Heinricha von Thunena i w przypadku wielu lokalnych rynków pracy wydaje się być słuszne. Biorąc jednak pod uwagę aglomeracje złożone z więcej niż jednego dużego miasta oraz wciąż pogłębiającą się decentralizację zatrudnienia łatwo wskazać sytuacje, w których opisane podejście nie powinno być stosowane.
Rzeczywistą złożoność struktury zatrudnienia pozwalają lepiej uwzględnić metody indukcyjne. W przypadku tej grupy metod, lokalne rynki pracy wyodrębniane są na podstawie analizy dwukierunkowych zależności. Najczęściej, do pomiaru tych relacji wykorzystuje się dojazdy do pracy pomiędzy wszystkimi parami jednostek bazowych. Ponadto, wszystkie jednostki bazowe traktowane są jednakowo.
METODY OPARTE NA ZASADACH I HIERARCHICZNE
Inną klasyfikacją metod delimitacji lokalnych rynków pracy, opartą na kryterium sposobu łączenia, jest podział na podejścia oparte na zasadach (ang. rules-based methods) oraz hierarchiczne (por. Casado-Diaz, Coombes, 2011). W algorytmach hierarchicznych stosuje się jedno kryterium łączenia, aż do momentu kiedy spełniony zostanie warunek końcowy. Z kolei w przypadku metod opartych na zasadach, na różnych etapach procedury, stosuje się różne kryteria łączenia. Przewaga metod należących do którejś z tych grup jest dyskusyjna i zależy od wielu czynników takich jak liczba parametrów czy przyjęte kryterium łączenia. Warto jednak podkreślić, że zaletą metod hierarchicznych jest zazwyczaj zdecydowanie mniejsza liczba parametrów i wartości progowych, koniecznych do przyjęcia a priori niż w przypadku algorytmów opartych na zasadach.
44
W celu usystematyzowania przedstawionego dalej przeglądu metod delimitacji lokalnych rynków pracy zestawiono je w Tablicy 2.1 w czterech grupach, powstałych jako kombinacja dwóch opisanych sposobów klasyfikacji. Górne wiersze Tablicy 2.1 zawierają metody dedukcyjne a dolne – metody indukcyjne. Z kolei w lewej kolumnie tablicy umieszczono metody oparte na zasadach zaś w prawej – metody hierarchiczne.
Tabela 2.1. Klasyfikacja przykładowych metod delimitacji lokalnych rynków pracy,
stosowanych w różnych krajach Rodzaj
metody oparte na zasadach hierarchiczne
dedukcyjne USA:
Spotila, 2000
US Department of Labor, 2003, 2013
Słowenia:
Konjar, Lisec, Drobne, 2010
Szwecja:
Carlsson et al., 1993,
SCB, Statistics Sweden, 2010
indukcyjne Wielka Brytania:
Coombes, Green, Oppenshaw, 1986 Włochy: ISTAT, 1997 ISTAT, 2005 Hiszpania: Casado-Diaz, 2000 Nowa Zelandia: Papps, Newell, 2002 Newell, Perry, 2005 Australia: Watts, 2004, Bamber, Walter, 2009 Grecja: Prodromidis, 2008, 2010 USA: Tolbert, Sizer, 1996 US Department of Agriculture, 2004 Francja: INSEE, 1998 Dania: Kristensen, 1998
Źródło: Opracowanie własne
Poniżej opisano w skrócie metody delimitacji lokalnych rynków pracy, stosowane przez organy administracji publicznej w wybranych krajach (por. Casado-Diaz, Coombes 2011). W USA kilka urzędów użyteczności publicznej przeprowadza niezależnie delimitacje. I tak Office of Management and Budget wyodrębnia obszary metropolitalne, które traktowane są również jako lokalne rynki pracy (Core based Statistical Areas, CBSAs), (por. Spotila, 2000). Jest to metoda heterogeniczna, ponieważ obszary peryferyjne nie są zazwyczaj włączane do żadnego z obszarów metropolitalnych. Ponadto jest to podejście dedukcyjne; ośrodki centralne wybierane są według kryterium liczby
45
mieszkańców. Ze względu na kolejne kryterium klasyfikacji jest to algorytm oparty na zasadach. W poszczególnych etapach algorytmu jednostki bazowe dołączane są do ośrodków centralnych na podstawie określonego zestawu kryteriów. Wartości wykorzystywanych w tym celu parametrów obliczane są na podstawie macierzy migracji. Przyłączenie jednostki bazowej do wyznaczanego obszaru metropolitalnego jest możliwe tylko wówczas, jeżeli mają one wspólną granicę.
Wyznaczone w powyższy sposób obszary metropolitalne są z kolei podstawą delimitacji lokalnych rynków pracy (Labor Market Areas, LMAs) przez US Department of Labor (por. US Department of Labor, 2003, 2013). Mianowicie, każdy z wyznaczonych obszarów metropolitalnych uznawany jest za odrębny lokalny rynek pracy, a pozostałe jednostki bazowe łączone ze sobą na podstawie kryterium dojazdów do pracy. Ciągłość wyznaczonych obszarów osiągana jest w ten sposób, że jeżeli po zakończeniu procedury któryś z lokalnych rynków pracy nie jest spójnym terenem, traktowany jest, jako dwa (lub więcej) lokalne rynki pracy. Warto zauważyć, że wynikiem jest więc zestaw pokrywających cały badany obszar oraz ciągłych lokalnych rynków pracy. Jeżeli jednak, wyznaczone przez Office of Management and Budget obszary metropolitalne nie są rozłączne, również wyznaczone lokalne rynki pracy nie będą rozłączne. Oznacza to, że nie jest spełniony trzeci postulat delimitacji lokalnych rynków pracy, dotyczący rozłączności.
W USA delimitację lokalnych rynków pracy przeprowadza rownież US Department of Agriculture (por. Tolbert, Sizer, 1996; US Department of Agriculture, 2004). Wyznaczone w jej wyniku obszary określane są mianem stref dojazdów do pracy (Commuting Zones).W tym przypadku wykorzystywany jest algorytm indukcyjny o charakterze hierarchicznym. Pary gmin są łączone, jeżeli spełnione jest kryterium oparte na dojazdach do pracy. Ponadto, ciągłość wyznaczanych obszarów nie jest osiągana przy pomocy dodatkowego warunku. W związku z powyższym, otrzymane lokalne rynki pracy mogą charakteryzować się niewielkimi odstępstwami od zasady ciągłości. Przy pomocy dodatkowego warunku narzucana jest jednak minimalna wielkość lokalnego rynku pracy, mierzona przy pomocy liczby mieszkańców.
Także Urząd Statystyczny Francji wyznacza lokalne rynki pracy, nazywane strefami zatrudnienia (Zones d’emploi). Metodologia i wyniki tej delimitacji zostały
46
przedstawione w opracowaniu National Institute for Statistics and Economic Studies22 (por. INSEE, 1998). Wykorzystano w niej hierarchiczny algorytm indukcyjny. Procedura grupowania jednostek bazowych przebiega na podstawie kryteriów obliczanych na podstawie macierzy migracji związanych z zatrudnieniem. Ponadto przyjmuje się minimalny rozmiar lokalnego rynku pracy. Ta minimalna wielkość wyznaczana jest na podstawie zasobów siły roboczej danego obszaru. W pewnych sytuacjach dopuszczane są jednak odstępstwa od tej zasady.
Jedną z najpowszechniej stosowanych na Świecie metod delimitacji lokalnych rynków pracy23 jest indukcyjny algorytm oparty na zasadach. Został on opracowany przez M.G.Coombes’a, A.E.Greena i S.Openshawa w 1986 roku. Procedura ta stosowana jest do dziś, w pierwotnej formie lub po wprowadzeniu pewnych modyfikacji, przez urzędy statystyczne w wielu krajach. Algorytm M.G.Coombes’a jest wykorzystywany między innymi w Wielkiej Brytanii przez Department of Labour (por. Coombes, 1998), we Włoszech przez Italian Institute of Statistics (por. ISTAT, 1997; ISTAT, 2005), w Nowej Zelandii (por. Papps, Newell, 2002; Newell, Perry, 2005), Australii (Watts, 2004; Bamber, Walter, 2009), Hiszpanii (Casado-Diaz, 2000) oraz Grecji (Prodromidis, 2008; 2010). Procedura ta jest także rekomendowana przez Eurostat, jako standardowe podejście do definiowania lokalnych rynków pracy w krajach europejskich (por. Eurostat, 1992). W metodzie M.G. Coombes’a generowane są obszary lokalnych rynków pracy, dla których spełnione są założone warunki. Warunki te dotyczą zarówno samowystarczalności w zakresie podaży pracy (udział procentowy mieszkańców danego obszaru w ogólnej liczby pracujących na tym obszarze) jak i w zakresie popytu na pracę (udział procentowy miejsc pracy na danym obszarze, zajętych przez jego mieszkańców). Algorytm ten, ze względu na jego powszechność oraz szerokie zastosowanie w wielu krajach, opisany zostanie szczegółowo w podrozdziale 2.3. W dalszej części rozprawy zostanie także podjęta próba jego zaimplementowania w warunkach polskich.
Również w Norwegii, stosowana jest procedura wyodrębniania lokalnych rynków pracy oparta na danych dotyczących dojazdów do pracy. Jednak równocześnie, w roli zmiennych wspomagających wykorzystywane są informacje o wielkości sprzedaży,
22 National Institute for Statistics and Economic Studies jest francuskim odpowiednikiem Głównego Urzędu Statystycznego.
23
Również w tym algorytmie, lokalne rynki pracy nazywane są strefami dojazdów do pracy (Travel-to-Work Areas).
47
liczbie mieszkańców, obszarach dystrybucji gazet, migracjach stałych oraz innej wiedzy lokalnej (por. Statistics Norway, 2001). W Szwecji oraz Danii stosowana jest metoda dedukcyjna (por. Carlsson et al., 1993; SCB Statistics Sweden , 2010). Ośrodki centralne wyznaczane są na podstawie informacji o dojazdach do pracy, jeżeli jednak wykazują silną interakcję, mogą zostać połączone. Następnie, pozostałe jednostki bazowe przyporządkowywane są do ośrodków centralnych. Kryterium łączenia określone jest na podstawie natężenia dojazdów do pracy. Także w Słowenii zastosowano metodę dedukcyjną w celu określenia rejonów funkcjonalnych, przy czym do ich oszacowania wykorzystano informacje o codziennych dojazdach do pracy (por. Konjar, Lisec, Drobne, 2010).
Obok metody dedukcyjnej, w Danii opracowano metodę indukcyjną. Zastosowano ja w celu wyodrębnienia rejonów funkcjonalnych, na podstawie rozkładu dojazdów do pracy. Metodę tą zaliczyć można do metod hierarchicznych (por. Kristensen, 1998). Ponadto w wielu krajach w dziedzinie delimitacji lokalnych rynków pracy prowadzone są badania akademickie nad wykorzystaniem nowych metod obliczeniowych, m.in. algorytmów genetycznych (por. Florez-Revuelta, Casado-Diaz, Martinez-Bernabeu 2008) oraz metody hierarchicznej agregacji Intramax (por. Mitchell, Bill, Watts, 2007; Nel, Krygsman, Jong, 2008; Landre, 2012; Landre, Hakansson, 2013). Jednakże metody te nie uzyskały dotychczas rekomendacji do powszechnego stosowania.
Widoczne jest, ze najliczniejszą grupę stanowią metody indukcyjne, oparte na zasadach (por. tab. 2.1). Podejścia indukcyjne mają swoje silne i słabe strony. Umożliwiają uwzględnienie różnych złożonych rozkładów dojazdów, ale nie mają prostej, łatwo rozpoznawalnej postaci, tak jak podejścia dedukcyjne. Jednakże, ze względu na coraz szybsze, ciągłe zmiany rozkładów dojazdów, założenie jako podstawy ośrodków centralnych, jak to ma miejsce w metodach dedukcyjnych, wydaje się być znacznie mniej dogodne.
Dlatego też w celu przeprowadzenia delimitacji lokalnych rynków pracy w Polsce wybrano, jako pierwszy najpowszechniej stosowany algorytm indukcyjny Coombes’a, oparty na zasadach (por. Eurostat, 1992), opisany w podrozdziale 2.3.
48
Dla umożliwienia porównania z procedurą z grupy metod hierarchicznych wybrano algorytm indukcyjny, opracowany i zastosowany w Danii (por. Kristensen, 1998), opisany w podrozdziale 2.4.