Stan badań związanych z delimitacją lokalnych rynków pracy w Polsce

Od wielu lat w Polsce nie przeprowadzono kompleksowej delimitacji lokalnych rynków pracy. Głównym powodem braku opracowań w tym zakresie był brak odpowiednich danych. W przeszłości jednak, prowadzono badania, umożliwiające ocenę mobilności pracowniczej w Polsce. Pierwsze badanie przeprowadzone zostało już w 1956 roku (por. Gawryszewski, 2005; Rosik, Stępniak, Wiśniewski, 2010). Źródłem informacji o zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej był spis kadrowy. Obejmował on m.in. takie dane jak miejsce zamieszkania, z którego pracownik dojeżdża lub dochodzi do pracy i miejsce faktycznego zatrudnienia. Następne spisy kadrowe odbywały się dość regularnie, w latach: 1956, 1958, 1964, 1968, 1973, 1977 oraz 1983. W roku 1978 dane o dojazdach do pracy zebrano także w trakcie Narodowego Spisu Powszechnego (por. Gawryszewski, 1989). Ponadto w roku 1959 oraz latach następnych przeprowadzono badania ankietowe dojazdów do pracy we wszystkich uspołecznionych zakładach pracy (Lijewski, 1967).

Materiały statystyczne, zawierające dane o pewnego rodzaju macierzy przepływów, pochodzące ze Spisu Kadrowego 1973, przedstawiono w pracy (por. Korcelli, Potrykowska, Bodzak, 1981). Dane te dotyczą kierunków dojazdów do pracy i obejmują dojazdy z 3071 miast i gmin, jako miejsc zamieszkania ludności do 351 miast uznanych za ośrodki zatrudnienia. Dostępna na podstawie Spisu Kadrowego macierz przepływów była macierzą prostokątną o wymiarach 3071x351. Odpowiadała więc ona fragmentowi macierzy przepływów stosowanej w większości metod delimitacji lokalnych rynków pracy. Niestety, nie zawierała ona informacji o przyjeżdżających do pracy do gmin, które nie pełniły roli ośrodków centralnych. Ponieważ na podstawie takiej macierzy nie można było ocenić powiązań pomiędzy dowolną parą gmin, nie umożliwiała ona delimitacji lokalnych rynków pracy rozumianej jak opisano powyżej.

Z drugiej strony, informacje publikowane w Spisach Kadrowych dotyczyły powiązań pomiędzy miastami a wszystkimi gminami. Ujęcie takie stwarzało możliwość delimitacji

49

obszarów metropolitalnych. Badania w tym zakresie były prowadzone w Polsce w okresie Spisów Kadrowych na szeroką skalę. Pod wieloma względami jest to zagadnienie podobne do delimitacji lokalnych rynków pracy. Jednak celem wyodrębniania obszarów metropolitalnych jest określenie zakresu oddziaływania ośrodka centralnego na obszary go otaczające. Z odmiennej motywacji przeprowadzania obydwóch delimitacji, wynikają główne różnice pomiędzy nimi. Do najważniejszych należą: położenie nacisku na zależności pomiędzy ośrodkami centralnymi i pozostałymi jednostkami terytorialnymi oraz pominięcie powiązań pomiędzy jednostkami peryferyjnymi. Ponadto, wynikiem procesu delimitacji lokalnych rynków pracy jest rozłączny i pokrywający całą zbiorowość podział jednostek na grupy. Natomiast, wyodrębnione obszary metropolitalne nie muszą pokrywać całej przestrzeni, ponadto mogą na siebie nachodzić. Jako podobieństwo obu procesów należy wskazać wykorzystywanie danych o dojazdach do pracy.

W związku z brakiem danych o dojazdach do pracy, badania i delimitacje lokalnych rynków pracy i zasięgów oddziaływania miast podupadły w okresie 1989-2011 (por. Śleszyński, Czapiewski, 2011). Ostatnie badania z tego zakresu prowadzone były w latach dziewięćdziesiątych. I tak, przeprowadzone zostały podziały lokalnych rynków pracy w Polsce przy pomocy modelu potencjału (por. Potrykowski, Taylor, 1982), modelu grawitacji J.D.Nystuena i M.F.Daceya (1961) (por. Chojnicki, 1966) oraz na podstawie odsetka osób dojeżdżających do pracy (por. Korcelli, Gawryszewski, Potrykowska., 1992). Ponadto Główny Urząd Statystyczny dwukrotnie opublikował wyodrębnione obszary metropolitalne, nazywane strefami intensywnych dojazdów do pracy, wokół największych miast polskich (por. GUS, 1973, GUS, 1986). W ramach wielu opracowań nie tylko przeprowadzono delimitację obszarów metropolitalnych, ale również dokonano hierarchicznej klasyfikacji otrzymanych ośrodków dojazdów (por. Gontarski, 1980; Gawryszewski, 1977; Korcelli 1981, Ohme, 1988).

Na podstawie danych ze spisu kadrowego 1973 przeprowadzona została również delimitacja obszarów metropolitalnych przy wykorzystaniu metody grupowania hierarchicznego. Grupowanie przeprowadzono na podstawie relacji największego przepływu (por. Nstuyen, Dacey, 1961), przy uwzględnieniu rangi ośrodka centralnego. W metodzie tej zakłada się występowanie jednostek nadrzędnych i podrzędnych oraz asymetryczne, przechodnie relacje między nimi. Jej wadą jest niemożliwość bezpośredniej oceny stanu zrównoważenia zasobów miejsc pracy i rąk do pracy. W celu weryfikacji istotności uwzględnionych powiązań zastosowano metodę J.D.Nystuena

50

i M.F.Daceya , uwzględniając drugi, co do wielkości przepływ (por. Korcelli, Potrykowska, Bodzak, 1981). Metoda ta pozwoliła na określenie struktury powiązań w złożonym układzie relacji i pozycji poszczególnych ośrodków centralnych, mierzonej według wielkości dojazdów do pracy.

Z kolei na podstawie danych ze spisu kadrowego, z roku 1983, wydzielone zostały rejony powiązań poszczególnych społeczności z miejscami zatrudnienia (por. Gocał, Rakowski, 1991). W tym celu autorzy posłużyli się autorskim systemem kryteriów wyznaczonych w oparciu o intensywność dojazdów do pracy.

A.Gawryszewski i A.Potrykowska (1980) zastosowali model odległości dojazdów do pracy o funkcji potęgowej i dokonali analizy rozkładów odległości przemieszczeń wahadłowych na przykładzie 49 ówczesnych miast wojewódzkich i wylosowanych dziewięciu innych ośrodków miejskich.

Obszar metropolitalny, w przeciwieństwie do lokalnego rynku pracy, wyznaczany może być indywidualnie dla wybranego miasta. W literaturze polskiej, znaleźć można między innymi, opis delimitacji obszaru metropolitalnego miasta Warszawy, wyznaczonego na podstawie danych PKP. W jego ramach autorzy dokonali analizy dojazdów do pracy do stolicy (por. Cegielski, Kluszewski, 1952). Również wiele innych opracowań z tej dziedziny ogranicza się do analizy strefy wpływów Warszawy (por. Potrykowska, 1983; Gawryszewski, Korcelli, Potrykowska, 1998). Przedmiotem pracy T. Czyż było z kolei badanie zróżnicowania regionalnego Polski z uwzględnieniem regionów rdzeniowych i obszarów peryferyjnych, na podstawie zastosowania modelu potencjału (por. Czyż, 1996).

W okresie braku danych o dojazdach do pracy podejmowane były próby wyznaczenia obszarów metropolitalnych. Rozważania te, oparte były na przykład, na pośredniej identyfikacji oddziaływania miast, mierzonej przy pomocy cech strukturalno-morfologicznych, takich jak gęstość zaludnienia, saldo migracji, nowa zabudowa mieszkaniowa, odsetek przedsiębiorstw usługowych wyższego rzędu, wykształcenie mieszkańców (por. Smętkowski, 2001, 2007; Smętkowski, Jałowiecki, Gorzelak, 2008; Korcelli, Śleszyński, 2006). Innym podejściem było zastąpienie informacji o rzeczywistych dojazdach do pracy, dostępnością czasowo przestrzenną. Wykorzystano w tym celu oszacowanie czasu potrzebnego na pokonanie dystansu pomiędzy miejscem zamieszkania a potencjalnym miejscem pracy (por. Komornicki, Śleszyński, 2009).

51

W sytuacji udostępnienia wyników Badania przepływów ludności związanych

z zatrudnieniem, prace nad wyznaczeniem obszarów metropolitalnych zostały ponownie

podjęte. P.Śleszyński i K.Czapiewski (2011) przeprowadzili delimitację regionów miejskich, stosując metodę grupowania hierarchicznego J.D.Nystuena i M.F.Daceya (1961). Wyodrębnienie regionów przeprowadzono na podstawie danych macierzy migracji udostępnionej w ramach Badania przepływów ludności związanych

z zatrudnieniem (por. Dojazdy do pracy w Polsce, red. K. Kruszka, 2010). Macierz

przepływów wykorzystana została także w pracy S. Filas-Przybył, T. Klimanka i J. Kowalewskiego (2012). W pracy tej podjęto próbę zastosowania modelu grawitacji do opisu ciążenia określonych jednostek podziału terytorialnego kraju do ośrodków miejskich, odgrywających istotną rolę w analizie lokalnych i regionalnych rynków pracy. Rozważania przeprowadzono na przykładzie województwa wielkopolskiego.

Ze względu na niedostępność danych, delimitacja lokalnych rynków pracy w Polsce, na podstawie macierzy migracji, nie była możliwa aż do roku 2011. Z wiedzy autorki wynika, że delimitacja taka nie została przeprowadzona również po roku 2011 do chwili obecnej. Należy jednak wspomnieć, że podejmowane były wcześniej pewne badania w tym zakresie. W swojej pracy T.Szumlicz (1993) wskazuje na zasadność delimitacji lokalnych rynków pracy na podstawie informacji o dojazdach do pracy oraz omawia pewne aspekty metodologiczne tego zagadnienia. Jednak, prawdopodobnie ze względu na brak odpowiednich danych, ogranicza się do rozważań teoretycznych. Również J.Stachowski (1993) omawia w swojej pracy możliwe podejścia do delimitacji lokalnych rynków pracy. Wskazuje on między innymi, jak do tego celu zastosować metodę J.D.Nystuena i M.F.Daceya. Omawia także metodę porządkowania wierzchołków sieci (Maik, 1976) oraz jedno z podejść stosowanych w Wielkiej Brytanii (por. Smart, 1974; 1981), ogranicza się jednak, do rozważań teoretycznych. Z kolei J.Runge swoje rozważania nad rozwojem lokalnych rynków pracy, z regionu Zagłębia Dąbrowskiego, rozpoczyna od określenia ich zasięgu terytorialnego przy pomocy metod eksperckich opartych na przesłankach historycznych (por. Runge, 1993).