Zastosowanie europejskiego algorytmu regionalizacji

Europejski algorytm regionalizacji, związany jest z ideą konstrukcji lokalnych rynków pracy wokół wyodrębnionych ośrodków centralnych. Charakteryzując tę metodę delimitacji, wskazano na problem definicji ośrodków centralnych oraz dużą liczbę parametrów. Procedura postępowania została szczegółowo przedstawiona w podrozdziale 2.3.

W trakcie działania algorytmu porównuje się wartości dziesięciu parametrów z dpowiednimi wartościami granicznymi. Wielkości parametrów, dla każdej z jednostek bazowych wyznaczane są na podstawie macierzy przepływów związanych z zatrudnieniem. Modyfikacja wartości granicznych daje możliwość dostosowania procedury do warunków danego kraju. Decyzja dotycząca poszczególnych wartości

189

krytycznych ma charakter ekspercki i zależy od subiektywnej opinii badacza. W zależności od doboru tych wartości możliwe jest otrzymanie sprzecznych ze sobą wyników. Autorzy algorytmu, nie sprecyzowali sposobu ustalania wartości krytycznych poszczególnych parametrów. Tym samym pozostawili, stosującym go badaczom, dużą dowolność. Wartości krytyczne ustala się w zależności od liczby jednostek bazowych, ich wielkości mierzonej przeciętną liczbą ludności je zamieszkującej oraz łatwością migracji pomiędzy jednostkami. Stosując algorytm w warunkach polskich, postanowiono wykorzystać cześć wartości krytycznych określonych w pierwotnej wersji zastosowanej dla Wielkiej Brytanii (por. Coombes, Green, Openshaw, 1986). Modyfikacji poddano jedynie niektóre z nich (por. tab. 5.1). Podobne podejście zastosowali w swoich pracach również inni badacze (por. Casado-Diaz, 2000; Newell, Papps, 2001).

Aplikację algorytmu europejskiego poprzedzono wstępną oceną liczby i wielkości jednostek bazowych we wcześniejszych zastosowaniach procedury w innych krajach, oraz w Polsce (por. tab. 5.2). Stwierdzono, między innymi, że natężenie migracji pomiędzy gminami w Polsce było znacznie mniejsze niż między jednostkami bazowymi w Wielkiej Brytanii. Jest to między innymi, wynikiem większej powierzchni jednostki bazowej oraz mniejszej łatwości przejazdu. W związku z powyższym, uznano za konieczne dostosowanie wartości granicznych dwóch parametrów stosowanych w procedurze określania ośrodków centralnych³⁴. Jedną z tych wielkości była wartość graniczna parametru α1. Decyduje ona o uznaniu jednostki bazowej za ośrodek centralny. Parametr ten zdefiniowany jest jako stosunek liczby pracujących mieszkańców gminy (w dowolnej gminie, w tym również gminie zamieszkania), do liczby ludności pracującej na terenie rozważanej gminy (przy czym miejsce zamieszkania jest dowolne). Jako wartość graniczną w warunkach polskich przyjęto α1=1,1. W pierwotnej wersji algorytmu wartość graniczna parametru α1 wynosiła aż 1,3. Jednak w warunkach polskich kryterium tego nie spełniało prawie żadne z miast (łącznie z Warszawą). Drugim z parametrów warunkujących uznanie danej jednostki bazowej za ośrodek centralny, jest parametr α2. Zdefiniowany jest on jako udział pracujących mieszkańców rozważanej gminy wśród podejmujących zatrudnienie na jej terenie. W tym przypadku, jako wartość graniczną przyjęto α2=0,75. Oznacza to, iż aby dana gmina mogła zostać uznana

34 W literaturze polskiej dotyczącej ośrodków centralnych zwraca się uwagę na fakt, że definicja wielkiego miasta powinna być dostosowana do realiów polskich, ponieważ część kryteriów przyjmowanych w literaturze zagranicznej jest tak restrykcyjna, że nie spełnia ich żadne polskie miasto (por. Jałowiecki, 2000).

190

za ośrodek centralny, liczba jej mieszkańców pracujących na terenie gminy zamieszkania, powinna przekraczać 75%. W oryginalnej wersji algorytmu wartość krytyczna parametru

α2 została ustalone na poziomie α2=0,55 (por. tab. 5.1). W Polsce jednak, w przeważającej mierze, mieszkańcy dużych miast poszukują pracy raczej na terenie swojego miasta.

Tabela 5.1. Wartości krytyczne parametrów europejskiego algorytmu regionalizacji

w wersji pierwotnej, opracowanej dla Wielkiej Brytanii oraz zastosowanej w warunkach polskich dla roku 2006

Wartość ^Parametr

α1 α2 α3 α4 α5 α6 α7 α8 α9 α10 pierwotna 1,3 0,55 0,5 0,1 0,01 0,002 2000 0,75 0,625 0,9267 zastosowana 1,1 0,75 0,5 0,1 0,01 0,002 2000 0,75 0,625 0,9267

Źródło: Coombes, Green, Openshaw, (1986) oraz opracowanie własne

Tabela 5.2. Liczba jednostek bazowych oraz wyznaczonych lokalnych rynków pracy

w Polsce w roku 2006 na tle innych krajów

Charakterystyka wyników delimitacji ^Kraj

Wielka Brytania Nowa Zelandia Polska

liczba obszarów bazowych 10102 1716 3062

liczba otrzymanych lokalnych rynków pracy 322 140 222

Źródło: Papps , Newell (2002) oraz opracowanie własne

Zastosowanie, europejskiego algorytmu regionalizacji (z uwzględnieniem powyższych zmian), pozwoliło skonstruować 222 lokalne rynki pracy na podstawie danych z 3062 gmin (z podziałem na część miejską i wiejską). Otrzymano mniej lokalnych rynków pracy niż w Wielkiej Brytanii, jednak więcej niż w Nowej Zelandii (por. tab. 5.2). Ich przestrzenne rozmieszczenie wraz z ośrodkami centralnymi przedstawiono na wykresie mapowym (por. wykr. 5.1) oraz w postaci szczegółowej listy załączonej w aneksie tabelarycznym. Zgodnie z ideą europejskiego algorytmu regionalizacji, każdy lokalny rynek pracy skonstruowany został wokół ośrodka centralnego stymulującego rozwój regionu.

191

Wykres 5.1. Lokalne rynki pracy wraz z ośrodkami centralnymi według europejskiego

algorytmu regionalizacji, Polska 2006 Źródło: Opracowanie własne

Oceniając wyniki zastosowania europejskiego algorytmu regionalizacji, analizie poddano wielkość wyznaczonych lokalnych rynków pracy mierzoną zarówno poprzez liczbę gmin wchodzących w ich skład jak i powierzchnię w kilometrach kwadratowych oraz liczbę ludności zatrudnionej na ich terenie i liczbę mieszkańców w wieku produkcyjnym (por. tab. 5.3).

192

Tabela 5.3. Charakterystyki wielkości lokalnych rynków pracy, europejski algorytm

regionalizacji, Polska, 2006

Miara wielkości ^{Charakterystyka statystyczna}

min Q1 Q2 I^j Q3 max

Liczba gmin _{1 6 9 13,77 15,75 130}

Powierzchnia w km² _{15 581,5 966 1406 1518 13150}

Liczba ludności pracującej _{242 5 313 12 930 38 910 27 940 1 090 000} Liczba ludności w wieku

produkcyjnym 1 761 23 870 50 350 111 300 96 210 2 037 000

Źródło: Opracowanie własne

Średnia wielkość lokalnego rynku pracy mierzona liczbą gmin wynosiła 14. Jednocześnie

wielkość połowy spośród wyodrębnionych rynków pracy liczyła 9 gmin. Dokładnie 75% lokalnych rynków pracy składało się co najwyżej z 16 gmin, zaś tylko 25% z nich liczyło 16 lub więcej jednostek bazowych. Podobnym rozkładem charakteryzowały się również powierzchnia wyznaczonych lokalnych rynków pracy oraz liczba ludności, zarówno zatrudnionej jak i mieszkającej na terenie wyodrębnionych obszarów. Wyniki te świadczą o silnej asymetrii prawostronnej rozkładu lokalnych rynków pracy według wielkości. Otrzymano wiele mniejszych lokalnych rynków pracy, zaś największe liczą dużo więcej gmin niż sugeruje średnia. Wynika to z siły oddziaływania największych ośrodków miejskich, które skłaniają do dojazdu do pracy nawet w przypadku dużych odległości. Fakt ten uzasadnić można większą dostępnością miejsc pracy w dużych miastach, często wyższym wynagrodzeniem oraz znacznie korzystniejszymi warunkami zatrudnienia. Ważną przyczyną jest również, lepsza łatwość dojazdu do dużych miast niż między gminami peryferyjnymi. Z kolei ludność zamieszkująca w lokalizacji utrudniającej zatrudnienie w największych ośrodkach miejskich, często nie znajduje motywacji do podejmowania wysiłku codziennego dojazdu na dużej odległości. Osoby te łatwiej podejmują decyzję o dojazdach do pracy do sąsiednich gmin, pomimo mniej korzystnych warunków zatrudnienia.

Największy, pod względem liczby jednostek, lokalny rynek pracy składał się ze 130 gmin. Był to lokalnych rynek pracy, którego rozwój stymulowała gmina miasto Warszawa (por. tab. 5.4). Wielkość tego lokalnego rynku pracy wynika z silnego oddziaływania Warszawy na otaczający region. Drugi pod względem wielkości lokalny rynek pracy skonstruowano wokół Poznania. Składa się on z 97 gmin. Jego duża wielkość, podobnie jak w przypadku Warszawy, wynika z silnego oddziaływania ośrodka centralnego. Trzecim pod względem wielkości mierzonej liczbą gmin, lokalnym rynkiem

193

pracy był w 2006 r. rynek stymulowany przez Białystok. Liczy on 96 gmin, czyli o jedną mniej niż w przypadku Poznania. W tym przypadku siła oddziaływania ośrodka centralnego jest wyraźnie niższa. Natężenie dojazdów do pracy w województwie podlaskim, z którym w dużym stopniu pokrywa się wskazany lokalny rynek pracy, jest najniższe w całej Polsce (por. Dojazdy do pracy w Polsce, red K. Kruszka, 2010). Duży rozmiar lokalnego rynku pracy Białegostoku, można uzasadniać tym, że w najbliższym sąsiedztwie nie ma innych miast, mogących pełnić rolę ośrodków centralnych. Większa liczba silnych ośrodków gospodarczych, potencjalnie spowodowałaby podział tego rynku. Dwadzieścia największych pod względem liczby gmin lokalnych rynków pracy wymieniono w tabeli 5.4.

Tabela 5.4. Ośrodki centralne stymulujące rozwój 20 największych pod względem liczby

jednostek bazowych lokalnych rynków pracy, Polska, 2006

Ośrodek centralny

Wielkość lokalnego rynku pracy

liczba gmin ^łączna powierzchnia Liczba osób pracujących Liczba ludności w wieku produkcyjnym Warszawa 130 11050 987139 2031437 Poznań 97 8400 423059 1001033 Białystok 96 13146 160170 592072 Gdańsk 66 6669 260501 767426 Bydgoszcz 62 6753 215942 642343 Lublin 60 6603 156293 513744 Katowice 54 3294 563876 1432108 Łódź 52 4362 294686 828967 Kraków 52 3282 340384 874147 Opole 49 5023 128598 409207 Lubawa 47 7466 105029 313013 Wrocław 42 4476 268983 679694 Szczecin 42 5556 165886 495930 Płock 40 4702 71623 239112 Rzeszów 39 2669 120055 342644 Polkowice 36 3237 88533 248727 Dobre Miasto (województwo warmińsko-mazurskie, powiat olsztyński) 32 5506 41757 171180 Kleszczów (województwo łódzkie, powiat bełchatowski) 30 2663 55592 164279 Kielce 29 2724 104105 334156 Bielsko-Biała 28 1210 128475 350788

194

Należy przy tym podkreślić, że wielkość lokalnego rynku pracy, mierzona liczbą gmin, z uwzględnieniem podziału na część miejską i wiejską, nie zawsze pokrywa się z jego wielkością rozumianą, jako powierzchnia obszaru danego rynku. Ze względu na wielkość mierzoną powierzchnią, ranking lokalnych rynków pracy byłby nieco inny. Największy pod względem tego kryterium jest bowiem lokalny rynek pracy skupiony wokół Białegostoku, nieco mniejszy zaś rynek wyodrębniono wokół Warszawy, rynek Poznania plasuje się na trzeciej pozycji (por, tab. 5.4). Istotną zmianę zauważono również w przypadku lokalnych rynków pracy skupionych wokół Opola, Lubawy, Wrocławia, Szczecina, Płocka czy Dobrego Miasta. W skład tych rynków pracy wchodzi stosunkowo mało gmin, jednak większość z nich charakteryzuje się stosunkowo dużą powierzchnią. Dzięki temu rynki te są większe pod względem powierzchni od lokalnych rynków pracy skupionych wokół Katowic, Łodzi czy Krakowa, w których skład wchodzi więcej, jednak mniejszych, gmin (por. tab. 5.4).

Jeszcze inny byłby ranking wyznaczonych lokalnych rynków pracy ze względu na liczbę osób pracujących na ich terenie. Największy również pod tym względem jest lokalny rynek pracy, którego ośrodkiem centralnym jest Warszawa. Na drugiej pozycji znalazłby się jednak rynek skupiony wokół Katowic, który charakteryzuje się stosunkowo małą powierzchnią i jest dopiero siódmy pod względem liczby gmin wchodzących w jego skład. Z kolei lokalny rynek pracy skupiony wokół Białegostoku, choć znajdował się na trzeciej i drugiej pozycji w poprzednich rankingach, jest dopiero dziesiąty ze względu na liczbę osób pracujących na jego terenie. Podobną kolejność lokalnych rynków pracy uzyskałoby porównując liczbę mieszkańców w wieku produkcyjnym (por. tab. 5.4). W obszarach peryferyjnych, mocno oddalonych od dużych miast wyodrębniono wiele małych lokalnych rynków pracy. Gminy Zakrzewo z województwa kujawsko-pomorskiego i Cisna z województwa podkarpackiego uzyskały status ośrodków centralnych, jednak nie przyłączono do nich żadnych innych gmin, w związku z czym tworzą one dwa lokalne rynki pracy złożone z jednej gminy każdy. Wyodrębniono również 12 lokalnych rynków pracy w skład których wchodziły po dwie gminy oraz 20 lokalnych rynków pracy złożonych z trzech gmin.

Dyskusyjną kwestią może być definiowanie oraz łączenie w trakcie działania algorytmu ośrodków centralnych. Na przykład w trakcie działania zastosowanej procedury, jako ośrodek centralny lokalnego rynku pracy, do którego należy Olsztyn uznane zostało

195

położone w pobliżu Dobre Miasto. Niewątpliwie wpływ na to miało utworzenie w 1997 r. w Dobrym Mieście, podstrefy Warmińsko - Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej³⁵ (WMSSE). Głównym celem utworzenia strefy było przyspieszenie rozwoju gospodarczego Dobrego Miasta oraz stworzenie inwestorom korzystnych warunków finansowo-podatkowych³⁶. Powyższy przykład wskazuje, że rozwój części otrzymanych lokalnych rynków pracy stymulowany jest przez więcej niż jedno miasto. Zgodnie z zasadami algorytmu w takim przypadku, tylko jedno z tych miast uzyskuje status ośrodka centralnego. Wybór tego miasta może być kontrowersyjny.

W celu bardziej wnikliwej analizy wyników przeprowadzonej delimitacji obserwacje postanowiono ograniczyć do gmin należących do jednego województwa. W tym celu wybrano Wielkopolskę, na terenie której, znajduje się drugi pod względem liczby gmin lokalny rynek pracy. W rozważaniach uwzględniono wszystkie gminy należące do lokalnych rynków pracy, w których chociaż jedna z gmin leżała na terenie Wielkopolski (por. wykr. 5.2).

Na terenie województwa wielkopolskiego wyodrębniono 18 ośrodków centralnych (por. wykr. 5.2). W skład lokalnych rynków pracy stymulowanych przez nie wchodziły głównie gminy z Wielkopolski, ale także niektóre gminy z województw sąsiednich (por. wykr. 5.2). Z drugiej strony część gmin z Wielkopolski przydzielona została do stref wpływów miast spoza tego województwa. Tak więc, granice wyznaczonych lokalnych rynków pracy nie zawsze mieściły się w ramach województwa. Wydaje się naturalnym,

że ludność mieszkająca blisko granicy województwa, podejmuje dojazdy do pracy

do ośrodków centralnych położonych poza jego terenem. Powyższa obserwacja skłania do sformułowania postulatu, aby delimitację lokalnych rynków pracy przeprowadzać wyłącznie dla całego kraju łącznie. Ograniczenie do jednego województwa czy regionu może spowodować zniekształcenie wyznaczonych lokalnych rynków pracy.

35 Warmińsko-Mazurska Specjalna Strefa Ekonomiczna została ustanowiona na okres 20 lat Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 września 1997 r. w sprawie ustanowienia warmińsko-mazurskiej specjalnej strefy ekonomicznej. W pierwotnym kształcie Strefa obejmowała obszar 334,96 ha gruntów zlokalizowanych w 3 podstrefach – Bartoszyce, Dobre Miasto i Szczytno. Podstrefa Olsztyn została utworzona w październiku 2004 r.

36

Inwestorzy podejmujący działalność gospodarczą na terenie WMSSE, po spełnieniu określonych warunków mogą uzyskać tzw. pomoc regionalną na wspieranie nowych inwestycji (np. 50% całkowitych kosztów inwestycji lub 50% dwuletnich kosztów pracy nowo zatrudnionych pracowników). Na obszarze WMSSE funkcjonuje 7 podmiotów gospodarczych, które zatrudniają około 1000 osób. Na terenie Gminy Dobre Miasto funkcjonuje ponad 900 przedsiębiorców (por. oficjalny serwis internetowy Dobrego Miasta http://www.dobremiasto.com.pl/index.php?pageId=9).

196 Ośrodki centralne: 1 - Czarnków 2 - Grodzisk Wielkopolski 3 - Koło 4 - Krotoszyn 5 - Międzychód 6 - Nowy Tomyśl 7 - Ostrów Wielkopolski 8 - Ostrzeszów 9 - Pleszew 10 - Tarnowo Podgórne 11 - Słupca 12 - Wronki 13 - Środa Wielkopolska 14 - Turek 15 - Złotów 16 - Kalisz 17 - Konin 18 - Poznań

Wykres 5.2. Lokalne rynki pracy wraz z ośrodkami centralnymi według europejskiego

algorytmu regionalizacji, Wielkopolska 2006 Źródło: Opracowanie własne

Lokalny rynek pracy stymulowany przez Poznań był zdecydowanie największy w tym regionie. Oddziaływanie Poznania nie miało jednak jednakowej siły we wszystkich kierunkach (por. wykr. 5.3). W niewielkiej odległości na zachód od Poznania, położone są inne ośrodki centralne, takie jak Tarnowo Podgórne, Wronki, Grodzisk Wielkopolski czy Nowy Tomyśl, silnie oddziałujące na gminy z ich otoczenia (por. wykr. 5.2). Z kolei na południowy wschód oddziaływanie Poznania okazało się znacznie silniejsze. Wyrwę w strefie wpływów Poznania z tej strony spowodowało jedynie wyodrębnienie lokalnego rynku pracy skupionego wokół Środy Wielkopolskiej (por. wykr. 5.2).

Wykres 5.3. Lokalne rynki pracy Poznania według europejskiego algorytmu

regionalizacji, Wielkopolska 2006 Źródło: Opracowanie własne

197