Charakterystyka mniejszości ukraińskiej w Polsce

Chciałbym teraz scharakteryzować mniejszość ukraińską w Polsce. Niezwykle ważne jest pokazanie najważniejszych danych geograficznych i statystycznych w trzech momentach jej historii: w okresie II Rzeczpospolitej, w latach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej oraz najnowszym – III Rzeczpospolitej.

Dane statystyczne dotyczące Ukraińców w międzywojennej Polsce, a pochodzące ze spisów powszechnych przeprowadzanych w 1921 i 1931 roku, są dość szeroko podważane.

Robią to zarówno historycy polscy, jak i ukraińscy. Dlatego często w literaturze naukowej dotyczącej tego zagadnienia pojawiają się liczby szacunkowe. O ile łatwo podać je w skali ogólnopolskiej i wojewódzkiej, o tyle w przypadku danych dotyczących konkretnych powiatów i miejscowości zwykle można oprzeć się na dwóch źródłach. Pierwszym są wspomniane spisy (ale jedynie zawarte w nich dane konfesyjne), w drugim – szematyzymy cerkiewne, w których podane są liczby wiernych greckokatolickich.

Według spisu powszechnego z 1921 roku (nie obejmował on jednak całego kraju), w Polsce było 3 898 000 Ukraińców (według ówczesnego określenia, osób „narodowości rusińskiej”), czyli 15,17% całej populacji kraju. Byli oni więc druga grupą etniczną po Polakach (69%), a przed Żydami (7,97%). Kolejny pomiar danych demograficznych miał miejsce w 1931 roku. Tym razem, aby pomniejszyć liczbę grupy etnicznej, podzielono ją na Ukraińców i Rusinów. Według tego spisu było ich łącznie 4 468 000, czyli 13,8% całej populacji Polski⁹⁸. Według Małego Rocznika Statystycznego, wydanego w Londynie w 1941 roku, w 1939 roku liczba Ukraińców wzrosła o ponad 400 000 osób⁹⁹. Według szacunków badaczy tego problemu liczby te powinny były być inne, znacznie bliższe prawdzie. Janusz Żarnowski twierdzi, że w 1931 roku Polaków było 21 067 000 (66%), a Ukraińców 4 884 000 (15,3%), zaś Jerzy Tomaszewski – że tych ostatnich w tym samym czasie było 5 113 000 (16%)¹⁰⁰.

Jeżeli przyjrzymy się danym spisowym i szacunkowym J. Tomaszewskiego dla poszczególnych województw, to najwięcej procentowo Ukraińców było w województwach:

stanisławowskim – 68,83% lub szacunkowo 72,9%, potem wołyńskim – 68,4% lub 69,3%,

98 Mały Rocznik Statystyczny Polski, wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn 1941, s. 9.

99 Tamże.

100 Jerzy Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polaków, Warszawa 1985, s. 52.

56

tarnopolskim – 45,5% lub 54,5%, lwowskim – 36,66% lub 44,6%, lubelskim – 3% lub 5%, krakowskim – 2,5% lub 2,6%¹⁰¹.

Zdecydowanie ciekawsze są dla mnie dane dotyczące poszczególnych powiatów.

Niestety oparłem je na wynikach spisu z 1931 roku, więc obarczone są mniejszą wiarygodnością, ponadto nie wymieniam wszystkich jednostek administracyjnych, a jedynie te z większą reprezentacją badanej grupy etnicznej lub te bardziej przydatne dla mojej pracy. I tak w województwie krakowskim, w powiecie gorlickim na 104 805 mieszkańców było 24 881 Ukraińców (dokładnie ludności greckokatolickiej i prawosławnej), czyli 23% całej jego populacji; w jasielskim – 6,3%, nowosądeckim – 13,1%, nowotarskim – 1,7% (Ruś Szlachtowska); w województwie lubelskim, w powiecie bialskopodlaskim – 16%, biłgorajskim – 18%, chełmskim – 23,3%, hrubieszowskim – 38,6%, tomaszowskim – 27,6%, włodawskim – 29,5%; w województwie lwowskim, w powiecie brzozowskim – 15,2%, dobromilskim – 63,4%, gródeckim – 66,5%, jarosławskim – 35,2%, jaworowskim – 72,3%, krośnieńskim – 13,4%, leskim – 73%, lubaczowskim – 51,2%, lwowskim – 47,2%, mościckim – 55%, przemyskim – 45,1%, rawskim – 68,9%, sanockim – 47,7%, sokalskim – 63,4%. W pozostałych powiatach zamieszkanych zwarcie przez Ukraińców ich odsetek był wręcz przytłaczający, poza kilkoma we wschodniej części województwa tarnopolskiego. I na koniec dane z intersujących mnie regionów etnograficznych. Na Huculszczyźnie ludności ukraińskiej było w powiatach: kosowskim – 86%, kołomyjskim – 68,7%, nadwórniańskim – 80,3%; a na Bojkowszczyźnie w powiecie doliniańskim – 76%¹⁰².

Druga wojna światowa przyniosła radykalne zmiany etniczne na dawnym obszarze II Rzeczypospolitej. W przypadku ludności ukraińskiej tak naprawdę rozpoczęły się one dopiero w 1944 roku. W chwili ustanowienia nowych granic w ich obrębie mieszkało około 700 000 Ukraińców¹⁰³. W ramach akcji wysiedlania na Ukrainę wyjechało około pół miliona, z tego z województwa rzeszowskiego – 267 795 osób, z lubelskiego – 190 734 osoby i z krakowskiego – 21 776 osób. Trafiły one głównie do obwodu lwowskiego (56 000 osób), tarnopolskiego (173 000 osób), zaporoskiego (34 000 osób) i innych. 70 000 z nich mieli

101 Tamże.

102 Dane obliczone na podstawie wyników spisu powszechnego z 1931 roku dla poszczególnych województw.

Źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Polish_census_of_1931?uselang=pl, dostęp: 20.06.2014 roku.

103 Roman Drozd, Bohdan Halczak, dz. cyt., s. 100.

57

stanowić Łemkowie, a 20 000 Bojków zostało przepędzonych przez San przez wojsko, bez użycia transportu kolejowego¹⁰⁴.

W przededniu Akcji „Wisła” Ukraińców w Polsce było od 20 000 lub 80 000 (szacunek władz)¹⁰⁵, wobec 162 000 (według sumarycznego spisu ludności z 1946 roku¹⁰⁶) do 200 000. Dziś ta ostatnia liczba wydaje się najbliższa prawdy. W ramach Akcji „Wisła”

wysiedlono 140 577 osób pochodzenia ukraińskiego, z tego z województwa rzeszowskiego – 85 339 takich osób, z województwa lubelskiego – 44 728, z województwa krakowskiego – 10 510. Wśród nich około od 30 000 do 40 000 stanowili Łemkowie¹⁰⁷. Około 4000 Ukraińców trafiło do obozu specjalnego w Jaworznie, gdzie osadzano podejrzanych o współpracę z UPA. Spośród nich 162 nie przeżyło. Najwięcej Ukraińców osiedlono w województwie olsztyńskim (55 089 osób), następnie w województwie szczecińskim (48 465 osób) i wrocławskim (21 235 osób). W tym ostatnim 80% osadzanych stanowili Łemkowie.

Tam i w sąsiednim województwie poznańskim pojawiły się ich większe skupiska, między innymi w okolicach Legnicy, Lubina, Chocianowa, Głogowa, Wołowa, Przemkowa, Szprotawy, Nowej Soli, Świebodzina, Międzyrzecza, Skwierzyny, Strzelec Krajeńskich i Gorzowa Wielkopolskiego¹⁰⁸.

W następnych dekadach PRL różnie szacowano liczbę mniejszości ukraińskiej w Polsce. W latach 60-tych XX wieku pisano o 180 000, dekadę później o 220 000, w latach 1989-1990 nawet 400 000, w latach 90-tych XX wieku zmniejszono tę wartość do 300 000.

Pierwszy po 1989 roku spis powszechny z 2002 roku podał liczbę 27 172 Ukraińców w Polsce. Z tego najwięcej mieszkało ich w województwie warmińsko-mazurskim – 11 881 osób, zachodniopomorskim – 3 703 osoby, podkarpackim – 2 984, a w lubuskim – tylko 615. Łemków uważających się za odrębną grupę etniczną było 5 850, z czego na Dolnym Śląsku żyło ich 3 082, w województwie małopolskim – 1 580, lubuskim – 784¹⁰⁹. Kolejny spis powszechny miał miejsce w 2011 roku. Z racji specyficznie podanego pytania liczbę Ukraińców w Polsce możemy określać na od 51 000 do 38 000, Łemków – od 11 000 do 7000. Dane te z pewnością nie oddają stanu faktycznego, co oczywiście nie jest zarzutem wobec rzetelności przeprowadzenia samego spisu. Nazwanie się publicznie Ukraińcem nadal

104 Mirosław Pecuch, dz. cyt., s. 56-57.

105 Dz. cyt., s. 59.

106 Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005, s. 264.

107 Mirosław Pecuch, dz. cyt., s. 63.

108 Dz. cyt., s. 65.

109 Andrzej Gawryszewski, dz. cyt., s. 265-267.

58

jest dla wielu trudne, poza tym część Polaków o takich korzeniach nie wie do końca, kim są ostatecznie. Stąd mniejszość ta może być bardziej liczna niż wykazują to przytaczane spisy.

Niejako potwierdzeniem tej hipotezy może być stan wiernych Cerkwi greckokatolickiej w naszym kraju. W 1994 roku miała ona liczyć od 80 000 do 100 000 wyznawców (z czego kilkanaście tysięcy w południowo-wschodniej Polsce)¹¹⁰, w 2000 roku –123 000 wyznawców, w następnej dekadzie podawano 50 000 wyznawców¹¹¹. Duża część Ukraińców jest wyznania prawosławnego; najczęściej podaje się, że nawet 1/3 z nich jest tej konfesji.

Gdyby zsumować te liczby, to już znacznie przekraczamy dane spisowe.

110 Zbigniew Wojewoda, Zarys historii Kościoła greckokatolickiego w Polsce w latach 1944-1989, Kraków 1994, s. 20.

111 Andrzej Gawryszewski, dz. cyt., s. 270.

59