W przeprowadzonym badaniu udział wzięło udział 10 cudzoziemców pracujących w województwie opolskim nielegalnie. Byli to wyłącznie obywa-tele Ukrainy. Respondenci ci przebywali w Polsce całkowicie nielegalnie (bez ważnej wizy235) lub „półlegalnie”. W tym ostatnim przypadku mieli pozwolenie na wjazd (wizę turystyczną) i pobyt w Polsce, ale nie posiadali zezwolenia na pracę.
Wśród badanych było 8 mężczyzn i 2 kobiety. Najliczniej reprezentowaną grupą wiekową były osoby w wieku 26–35 lat (5 osób) oraz 36–45 lat (4 osoby). Jeden ankietowany należał do przedziału wiekowego 18–25 lat. Starsze grupy wiekowe, tj. 46–55 lat oraz 55–65 lat nie były w ogóle reprezentowane. Dane dotyczące płci i wieku respondentów zestawione zostały w tabeli 6.22
Tabela 6.22
Badani cudzoziemcy zatrudnieni nielegalnie w podziale na wiek i płeć
Płeć 18–25 lat 26–35 lat 36–45 latBadani wg wieku46–55 lat 55–65 lat Ogółem
Mężczyźni 1 5 2 0 0 8
Kobiety 0 0 2 0 0 2
Razem 1 5 4 0 0 10
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Podział na branże zatrudnienia respondentów pozwolił wyjaśniać do-minujący udział mężczyzn w grupie pracowników zatrudnionych nielegalnie (patrz tab. 6.23). Ankietowani podejmowali pracę głównie w budownictwie (6 wskazań), znacznie rzadziej w rolnictwie (2 wskazania) i usługach (2 wskaza-nia).
235 Ta sytuacja dotyczyła dwóch ankietowanych, którzy w województwie opolskim pra-cowali nielegalnie od kilku lat.
Ogólna charakterystyka badanej grupy...
113
Tabela 6.23
Płeć respondentów pracujących nielegalnie a branża zatrudnienia
Płeć budownictwo rolnictwoBranża zatrudnieniausługi Ogółem
Mężczyzna 6 2 0 8
Kobieta 0 0 2 2
Razem 6 2 2 10
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Ankietowani wyjaśniali, że najłatwiej im było znaleźć zatrudnienie w bu-downictwie i rolnictwie. W usługach (m.in. pomoc w prowadzeniu domu lub opiece nad domownikiem: dzieckiem lub osobą starszą) jest to trudniejsze. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że praca w tym charakterze wymaga zatrudnienia osoby zaufanej, najczęściej z polecenia. Trudniej jest więc ją pod-jąć cudzoziemcowi, który samodzielnie poszukuje pracy.
Należy zaznaczyć, że część osób podejmujących nielegalne, nierzadko do-rywcze zatrudnienie, łączyła je z przyjazdami handlowymi. Jeden z respon-dentów wyjaśnił, że najpierw sprzedaje przywieziony towar, a następnie szuka zajęcia przy pracach budowlanych lub w rolnictwie. Łączenie obu sposobów zarobkowania, tj. handlu i prac dorywczych pozwalało mu na uzyskanie na tyle atrakcyjnego wynagrodzenia, że nie był skłonny szukać pracy legalnej. Dzięki nawiązanym kontaktom otrzymywał coraz więcej ofert pracy (był „polecany” kolejnym pracodawcom przez osoby, u których pracował).
Respondenci zostali zapytani o posiadane wykształcenie (tabela 6.24). Najwięcej osób posiadało wykształcenie zasadnicze zawodowe (5 wskazań) i śred-nie (4 wskazania), a jedna podstawowe. Badani mężczyźni legitymowali się wykształceniem zasadniczym zawodowym i średnim (po 4 wskazania), nato-miast kobiety posiadały wykształcenie podstawowe i zasadnicze zawodowe.
Tabela 6.24
Wykształcenie respondentów pracujących nielegalnie w podziale na płeć
Wykształcenie respondentów
Wskazania pracowników
mężczyzna kobieta Ogółem
Podstawowe 0 1 1
Zasadnicze zawodowe 4 1 5
Średnie 4 0 4
Wyższe 0 0 0
Razem 8 2 10
Wykształcenie respondentów z uwzględnieniem branży ich zatrudnienia prezentuje tabela 6.25. Najwięcej osób z wykształceniem średnim (4 respon-denci) pracowało w budownictwie. Badani zatrudnieni w rolnictwie i usługach posiadali wykształcenie zasadnicze zawodowe lub podstawowe.
Tabela 6.25
Wykształcenie respondentów pracujących nielegalnie w podziale na branże zatrudnienia
Wykształcenie
respondentów budownictwo rolnictwoWskazania pracownikówusługi ogółem
Podstawowe 0 0 1 1
Zasadnicze zawodowe 2 2 1 5
Średnie 4 0 0 4
Wyższe 0 0 0 0
Razem 6 2 2 10
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Respondenci pracujący nielegalnie dodatkowo zapytani zostali, kiedy po raz pierwszy podjęli zatrudnienie w Polsce (tabela 6.26). Najwięcej osób (po 3 odpowiedzi) wskazało lata 1998–2002 oraz 2007–2008. Dwie osoby podały okres 2005–2006, a po jednej lata 1990–1993 oraz 2003–2004.
Tabela 6.26
Respondenci pracujący nielegalnie wg roku podjęcia po raz pierwszy pracy w Polsce
Lata budownictwo Wskazania pracownikówrolnictwo usługi ogółem
1990–1993 1 0 0 1 1994–1997 0 0 0 0 1998–2002 3 0 0 3 2003–2004 1 0 0 1 2005–2006 0 0 2 2 2007–2008 1 2 0 3 Razem 6 2 2 10
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
6.3.2. Powody podejmowania pracy poza granicami kraju, w Polsce i w województwie opolskim i sposoby jej pozyskiwania
Podejmujący nielegalną pracę zapytani zostali również o powody, które skłoniły ich do emigracji. Udzielone przez nich odpowiedzi prezentuje tabe-la 6.27. Respondenci wskazywali jedynie na dwa motywy, którymi kierowali się, podejmując decyzję o wyjeździe do pracy z kraju pochodzenia. Najczęściej twierdzili (7 odpowiedzi), że do emigracji skłonił ich brak pracy w ojczystym kraju. Na drugim miejscu wymieniano możliwość uzyskania wyższego
wyna-Ogólna charakterystyka badanej grupy...
115
grodzenia poza krajem (5 odpowiedzi). Wynika z tego, że pracujący nielegalnie przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe do pracy za granicę, kierowali się po-dobnymi przesłankami jak osoby zatrudniane legalnie w branżach wtórnego rynku pracy. W obu przypadkach głównym powodem emigracji była bowiem chęć poprawy swojego bytu materialnego. Jednak należy zauważyć, że brak pracy w kraju pochodzenia wymieniany był przez pracujących legalnie dopie-ro na drugim miejscu, a w przypadku podejmujących nielegalne zatrudnienie zajął pierwszą pozycję.
Tabela 6.27
Powody podejmowania pracy poza granicami kraju wskazywane przez respondentów pracujących nielegalnie*
Powody podejmowania pracy poza granicami
kraju
Wskazania pracowników
budownictwo rolnictwo usługi ogółem
Możliwość uzyskania wyższych zarobków
poza krajem 3 2 0 5
Brak pracy
w ojczystym kraju 3 2 2 7
Brak możliwości podjęcia
pracy w swoim zawodzie 0 0 0 0
Inny powód 0 0 0 0
*Możliwa więcej niż jedna odpowiedź.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Podobieństwa pomiędzy odpowiedziami udzielonymi przez cudzoziem-ców pracujących legalnie we wtórnym sektorze rynku pracy oraz pracującymi nielegalnie wskazać można porównując odpowiedzi udzielone na pytanie o powód wyboru Polski jako kraju emigracji (tabela 6.28).
Tabela 6.28
Powody podejmowania pracy w Polsce wskazywane przez respondentów pracujących nielegalnie*
Powody podejmowania
pracy w Polsce budownictwo Wskazania pracownikówrolnictwo usługi ogółem Brak możliwości podjęcia
pra-cy w innym kraju z wyższymi
niż w Polsce wynagrodzeniami 5 2 1 8
Niewielka odległość Polski od mojego kraju, niskie
koszty lub krótki czas dojazdu 2 1 2 5
Znajomość języka polskiego 1 0 0 1
Inny 0 0 0 0
*Możliwa więcej niż jedna odpowiedź.
Podano trzy powody. Najwięcej osób wskazało na brak możliwości pjęcia pracy w innym kraju z lepiej płatnymi niż w Polsce ofertami pracy (8 od-powiedzi), następnie na niewielką odległość Polski od ich kraju pochodzenia i niskie koszty lub krótki czas dojazdu (5 odpowiedzi) oraz znajomość języka polskiego (1 odpowiedź).
Z kolei na decyzję o wyborze pracy w województwie opolskim (patrz tab. 6.29) według ankietowanych największy wpływ miał fakt, że w regionie praco-wali ich krewni lub znajomi. Ten powód podało 9 respondentów. Tylko jedna osoba odpowiedziała, że do wyboru województwa opolskiego jako regionu za-trudnienia skłoniło ją zapotrzebowanie zgłaszane przez opolskich pracodaw-ców.
Tabela 6.29
Powody podejmowania pracy w województwie opolskim wskazywane przez respondentów pracujących nielegalnie*
Powody podejmowania pracy
w województwie opolskim budownictwo Wskazania pracownikówrolnictwo usługi ogółem
Pracują tu moi znajomi/krewni 6 2 1 9
Zaoferowano mi tutaj wyższe zarobki niż w innych częściach
Polski 0 0 0 0
Ze względu na zapotrzebowa-nie na pracowników ze strony
opolskich firm 0 0 1 1
Inne powody 0 0 0 0
*Możliwa więcej niż jedna odpowiedź.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
Można sądzić, że podejmowanie nielegalnego zatrudnienia w dużej mierze bazuje na sieciach migracyjnych. Kolejne osoby decydują się na wyjazd z kraju i podjęcie pracy za granicą, mając zaplecze w postaci krewnych lub znajomych. Istnienie diaspory migracyjnej jest czynnikiem przyciągającym kolejne osoby. Posiadanie w regionie znajomych lub krewnych ułatwia znalezienie mieszkania, co jest szczególnie ważne przy podejmowaniu pracy nielegalnej, kiedy nie moż-na liczyć moż-na pomoc pracodawcy. Niejednokrotnie poprzez kontakty prywatne łatwiej jest także znaleźć zatrudnienie. Ponadto pobyt w gronie znajomych po-maga znieść rozłąkę.
Bazowanie na sieciach migracyjnych wśród ankietowanych pracujących nie-legalnie jako czynniku ułatwiającym uzyskanie zatrudnienia znajduje potwierdze-nie w odpowiedziach udzielonych na kolejne pytapotwierdze-nie postawione w kwestio-nariuszu (tabela 6.30). Aż 8 respondentów wskazało, że znaleźli pracę dzięki kontaktom prywatnym. Drugim sposobem było korzystanie z propozycji pra-codawców oraz bezpośrednie zgłaszanie się do nich (po 2 odpowiedzi).
Ogólna charakterystyka badanej grupy...
117
Tabela 6.30
Sposoby podejmowania pracy w Polsce wskazywane przez respondentów pracujących nielegalnie
Sposoby podejmowania
pracy budownictwo rolnictwoWskazania pracownikówusługi ogółem
Poprzez kontakty prywatne 6 0 2 8
Skorzystałem (-am) z oferty
firmy 0 2 0 2
Zostałem (-am) delegowany (-a) przez przedsiębiorstwo,
w którym pracuję 0 0 0 0
W inny sposób 1 1 0 2
*Możliwa więcej niż jedna odpowiedź.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.
W przypadku dwóch ostatnich odpowiedzi, podczas rozmów z ankiete-rem respondenci wyjaśniali, że zostali zwerbowani przez pracodawcę na tzw. „ruskim targu” (bazarze), na którym spotkać można cudzoziemców poszu-kających pracy. Dwaj ankietowani sami zgłosili się do pracodawcy widząc, że remontuje dom i zaoferowali swoją pracę.
Warunki płacy i pracy badanych...