Województwo opolskie cechuje bezprecedensowa w skali Polski emigra-cja mieszkańców. Wynika ona m.in. z dużego udziału w strukturze ludności
Opolszczyzny osób posiadających niemieckie pochodzenie199. Na przestrzeni
lat zmieniały się warunki i charakter procesów migracyjnych, dlatego wyjazdy z Opolszczyzny za granicę można podzielić na kilka faz.
Pierwsza to okres masowych ucieczek, przesiedleń i wysiedleń, które mia-ły miejsce w latach 1944–1948 i związane bymia-ły ze zmianami granic po drugiej wojnie świtowej. Wyjazdy te miały charakter ostateczny.
Druga to okres obejmujący czas do końca lat osiemdziesiątych XX w., kie-dy to wyjazkie-dy za granicę podlegały ścisłej kontroli władz PRL. Wyjazkie-dy te, po-dobnie jak w okresie powojennym – miały najczęściej charakter definitywny.
Transformacja ustrojowa Polski z końca lat osiemdziesiątych XX w. przy-niosła znaczące zmiany w sferze możliwości przemieszczania się ludności. Pań-stwo polskie zniosło bariery wyjazdowe do krajów Europy Zachodniej, czego konsekwencją były masowe wyjazdy za granicę – to trzecia faza emigracji.
Czwarta faza wyjazdów w latach dziewięćdziesiątych XX w. związana była z wprowadzeniem przez RFN regulacji prawnych, które ułatwiły potwierdza-nie potwierdza-niemieckiego obywatelstwa osobom zamieszkałym w Polsce. Możliwe sta-ło się posiadanie jednocześnie obywatelstwa polskiego i niemieckiego. Uzy-skanie statusu obywatela niemieckiego umożliwiało podejmowanie legalnego zatrudnienia w Niemczech bez konieczności spełniania wymogów formalnych niezbędnych w przypadku obcokrajowców. Skutkiem tego stało się powszech-ne wśród ludności śląskiej (mającej prawo do potwierdzania niemieckiego obywatelstwa) zjawisko migracji – głównie zarobkowej. Jednocześnie wyjazdy te nie miały już charakteru definitywnego. Należy jednak zauważyć, że skala tego zjawiska była ogromna. W roku 2004 liczbę autochtonów pracujących za
199 Osoby posiadające niemieckie pochodzenie (autochtoni) to ludność związana z ob-szarem państwa niemieckiego według granic z 1937 r. Osoby posiadające jedynie pol-skie obywatelstwo (nieautochtoni) – to ludność przybyła do województwa opolpol-skiego po II wojnie światowej, a także mieszkańcy gmin Praszka i Rudniki, których obszar był przed drugą wojną światową położony na terytorium państwa polskiego.
granicą szacowano na ponad 61 tys. osób200. Należy dodać, że pracę za granicą podejmowała także część mieszkańców Opolszczyzny niemająca niemieckie-go obywatelstwa. Podejmowali oni zatrudnienie za pośrednictwem niemiec-kiej Centrali Pośrednictwa Pracy (Zentralstelle für Arbeit) oraz urzędów pracy w Polsce. Szacuje się, że była to grupa ok. 10–11 tys. osób201.
Akcesja Polski do Unii Europejskiej i otwieranie się dla Polaków rynków pracy kolejnych państw „starej” Unii Europejskiej stworzyła nową migracyjną rzeczywistość. Możliwość swobodnego podejmowania zatrudnienia za grani-cą uzyskali nieautochtoniczni mieszkańcy województwa opolskiego. Okres po 2004 r. wskazać można jako piątą fazę migracji z Opolszczyzny. Wyróżnia się ona tym, że na wyjazd za granicę zdecydowało się bardzo wielu ludzi młodych, którzy nie znaleźli na lokalnym rynku pracy satysfakcjonujących ich ofert za-trudnienia. Z reguły to osoby wykształcone, znające języki, nie obciążone obo-wiązkami rodzinnymi.
Konsekwencją trwających od szeregu lat procesów emigracji z woje-wództwa opolskiego są pogłębiające się niedobory zasobów pracy. Problem ten dotyczy przede wszystkim pewnych branż i zawodów. Dotknął on głównie sfery usług oraz robotników m.in. w branżach budowlanej i metalowej, czyli zawodów, które są poszukiwane w krajach „starej” Unii Europejskiej. Badania przeprowadzone wśród emigrantów zarobkowych z województwa opolskie-go potwierdzają, że osoby posiadające te kwalifikacje często decydują się na emigrację. Wynika z nich, że podejmują oni głównie zatrudnienie w usługach (34%), przemyśle (27,2%), rolnictwie lub ogrodnictwie (22,4%) oraz w budow-nictwie (16,4%). Przeprowadzone badania pokazały także, że zgodnie z po-siadanymi kwalifikacjami za granicą pracują głównie mężczyźni, co wynika z faktu, że największe możliwości zatrudnienia zgodnego z kwalifikacjami mają osoby wykonujące zawody typowo „męskie” związane z branżami budowlaną i przemysłową202.
Migracje podejmowane przez mieszkańców województwa opolskiego wy-wierają wpływ na sytuację na regionalnym rynku pracy. Można wyróżnić dwa rodzaje tego oddziaływania. Pierwszy to odpływ pracowników z regionalnego
200 Szacunki R. Jończego oparte na wynikach badań zawartych w pracy: R. Jończy,
Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa opolskiego (ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy), Opole 2006.
201 R. Jończy, Zewnętrzne migracje ludności wiejskiej…, s. 19.
202 R. Jończy, S. Kubiciel, Branże zatrudnienie migrujących zarobkowo i zgodność ich
pracy z posiadanymi kwalifikacjami, [w:] Migracje zarobkowe z województwa opolskie-go. Przyczyny i charakterystyka pracy za granicą oraz warunki powrotu, red. R. Jończy,
Ogólna charakterystyka badanej grupy...
71
rynku pracy, co skutkuje deficytami siły roboczej w pewnych branżach i zawo-dach (na niektórych obszarach województwa). Ponadto, konsekwencją emigra-cji zarobkowej, jak wynika z badań przeprowadzonych przez Romualda Jończe-go, są niższe, rzeczywiste rozmiary bezrobocia w województwie opolskim niż wynika to z oficjalnych danych. Wśród badanych autochtonów w wieku 18–35 lat poziom bezrobocia był niższy niż naturalna stopa bezrobocia i wyniósł zaled-wie 3,3%. Ustalono także, że duża skala zatrudnienia za granicą umożliwia pozo-stanie w bierności zawodowej innym członkom rodzin, np. kobietom. Powoduje to, że osoby te rejestrują się w urzędach pracy, aby móc korzystać z bezpłatnej opieki zdrowotnej, jednak nie zamierzają poszukiwać zatrudnienia. Ponad po-łowa osób zatrudnionych okresowo za granicą nie podejmuje pracy w Polsce (57,9%). Drugi rodzaj wpływu wywierany jest przez transferowane przez emi-grantów dochody, które pobudzają popyt w regionie. Konsekwencją tego jest zwiększanie produkcji, a więc pojawia się zapotrzebowanie na pracowników. Na obszarze odpływu emigracyjnego, który charakteryzuje się niedoborami pracowników istnieje możliwość zastępowania zasobów pracy kapitałem. Jeśli jednak nie jest to możliwe, zaspokojenie popytu może zostać dokonane po-przez import towarów i usług. Przy czym, nie powoduje to wzrostu produkcji w regionie, a jedynie wzrost sprzedaży. Analogicznie, braki pracowników można próbować zaspokoić poprzez korzystanie z siły roboczej spoza regio-nu (z innych województw lub z zagranicy)203.
Emigracja stała i okresowa z województwa opolskiego wpłynęła istotnie na sytuację demograficzną i gospodarczą Opolszczyzny. Spowodowała skut-ki w sferze rynku pracy i aktywności gospodarczej. Dlatego dotychczas
pro-wadzone badania204 dotyczyły głównie odpływu emigracyjnego i jego
konse-kwencji. Odnosiły się nie tylko do skali i struktury emigracji z regionu, a także jej perspektyw i pokazały, że procesy migracyjne stanowią niezwykle istotny czynnik wpływający na społeczeństwo i gospodarkę województwa.
203 Szerzej: R. Jończy, Migracje zarobkowe ludności autochtonicznej…, s. 151–166.
204 Wśród badaczy zajmujących się emigracją zarobkową z województwa opolskiego wymienić można m.in. R. Rauzińskiego, K. Heffnera, B. Solgę, R. Jończego.
5.2. Charakterystyka województwa opolskiego jako regionu