Próba odpowiedzi na pytanie o zależność między miejscem za-mieszkania młodzieży a sposobem dekodowania i recepcji przez nią tekstów kultury popularnej uzasadniała podział badanych na dwie grupy: „uczniów z miasta” (24 osoby) oraz „uczniów ze wsi” (24
oso-by). Dobór celowy według tej zmiennej nie nastręczył żadnych pro-blemów. Nie udało się jednak zachować idealnych proporcji płci w tak dobranej próbie „uczniów z miasta” i „uczniów ze wsi”. Zarów-no w jednej, jak i w drugiej grupie znalazło się po 14 dziewcząt i 10 chłopców. Ta delikatna dysproporcja wynikła stąd, że dziewczyny znacznie bardziej ochoczo od chłopców przyznawały się do czytania czasopism lub słuchania muzyki hip-hopowej i chętniej decydowały się na wzięcie udziału w badaniach.
T a b e l a 1 Badani uczniowie według miejsca zamieszkania
oraz płci (N = 48)
Płeć Miejsce zamieszkania
Ogółem
wieś miasto
Chłopcy 10 10 20
Dziewczyny 14 14 28
R a z e m 24 24
Zarówno badania anglosaskie, jak i te realizowane w Niemczech definiują pochodzenie społeczne jako status zawodowy i/lub wy-kształcenie jedynie ojca (D o m a ń s k i, 2000a: 38—39). Tabela 2 pokazuje pochodzenie badanych uczniów właśnie ze względu na wy-kształcenie ojca. Zmienna wykształcenia posłużyła w analizie jako-ściowej związku pomiędzy recepcją tekstów kultury popularnej przez uczniów a ich pochodzeniem społecznym. Badania tego typu prowa-dzone kilka lat temu w polskich szkołach, kiedy zapisywano w dzien-nikach szkolnych wykształcenie rodziców wszystkich uczniów danej klasy, znacznie ułatwiały analizy i przekładały się na ich trafność.
Badania trafne są zaś tylko wtedy, kiedy mierzą to, co badacz mie-rzyć zaplanował. Niestety takiej adnotacji w dziennikach szkolnych
T a b e l a 2 Badani uczniowie według miejsca zamieszkania
oraz wykształcenia ich ojców (N = 48)
Miejsce zamieszkania
Poziom wykształcenia ojca
Ogółem wyższe średnie
i policealne
zasadnicze
zawodowe podstawowe brak
Wieś 4 4 13 3 — 24
Miasto 4 10 7 3 — 24
R a z e m 8 14 20 6 —
już nie ma i badacz zdany jest na umiejętność określenia przez ucznia wykształcenia, jakie ma jego ojciec. Musi to wywoływać pew-ne zastrzeżenia co do trafności późniejszych analiz, biorących za prawdziwą deklarację ucznia o wykształceniu ojca. O ile w gimna-zjum wiejskim mogłem liczyć jeszcze na potwierdzenie przez nauczy-ciela deklaracji uczniów, ponieważ kadra pedagogiczna zamieszkuje najczęściej w tej samej wsi i zna dokładnie sytuację rodzinną uczniów, o tyle w gimnazjum miejskim nauczyciele rzadko mają taką wiedzę. Uczciwość badawcza nakazuje odnotować, iż zdecydowana większość uczniów wykazywała wyraźne trudności w określeniu wy-kształcenia ojca. Dopiero po przekazaniu pewnych wskazówek (matu-ra oznacza wykształcanie średnie; licencjat, magisterium — wy-kształcenie wyższe; jeśli ojciec jest nauczycielem, to prawdopodobnie ma wykształcenie wyższe) uczniowie nabierali pewności w swoich de-klaracjach. Zarówno na wsi, jak i w mieście wyższe wykształcenie ojca zadeklarowało po 4 uczniów. Zdecydowanie więcej uczniów w mieście (10) niż na wsi (4) uznało, iż ich ojciec ma wykształcenie średnie.
Analizy kultury popularnej w niniejszej pracy zawężają zakres badań do dwóch dyskursów: dyskursu cooltury nastolatka oraz dys-kursu hip-hopowego. Interesująca może być proporcja liczby odbior-ców obu dyskursów ze względu na płeć i miejsce zamieszkania oraz ogólna proporcja zainteresowanych tymi dyskursami w analizowanej populacji. Dobór badanych uczniów miał charakter celowy. Był on ce-lowy ze względu na poinformowanie uczniów o charakterze badań i wyborze jedynie tej młodzieży, która zadeklarowała czytanie czaso-pism młodzieżowych, takich jak „Bravo”, „Bravo Girl”, „Popcorn”
i „Dziewczyna”, lub słuchanie polskiego hip-hopu. Jak pokazuje tabe-la 3, w ktabe-lasach szkolnych, które odwiedziłem (na zasadzie losowej), nieznacznie więcej uczniów przyznało się do czytania czasopism młodzieżowych niż słuchania muzyki hip-hopowej (odpowiednio 27 i 21 osób).
T a b e l a 3 Badani odbiorcy różnych dyskursów kulturowych
ze względu na miejsce zamieszkania (N = 48)
Dyskurs kulturowy Miejsce zamieszkania
Ogółem
wieś miasto
Cooltura nastolatka (czasopisma) 19 8 27
Dyskurs hip-hopowy 5 16 21
R a z e m 24 24
Wyraźnie zaznaczyła się większa popularność muzyki hip-hopowej w mieście. Dwukrotnie więcej miejskiej młodzieży zadeklarowało od-biór tej muzyki niż czasopism młodzieżowych. Nie na darmo nazywa się muzykę hip-hopową melodią blokowisk. Nie bez znaczenia pozo-staje pewnie to, że muzyka hip-hopowa poświęcona jest w znacznej mierze meandrom życia w mieście (wątek trudów życia wiejskiego jest w niej nieobecny), o czym szerzej traktuje analiza treści (podroz-dział 4.2). Młodzież na wsi rzadko przyznawała się do recepcji rapu (5 osób), który prawdopodobnie nie budzi tu takiego entuzjazmu jak w mieście.
Audytorium muzyki hip-hopowej w potocznym mniemaniu ma charakter silnie zmaskulinizowany. Potwierdzają to prezentowane badania w części realizowanej na wsi, gdzie ani jedna dziewczyna nie przyznała się do słuchania tej muzyki (badania realizowane w 6 kla-sach). Wszyscy chłopcy z grupy miejskiej (10 osób) odpowiadali jako odbiorcy dyskursu hip-hopowego. Co ciekawe, dyskurs ten nie jest obcy dziewczynom z miasta, które w przeciwieństwie do dziewcząt ze wsi słuchają rapu i chętnie o nim rozprawiają, czego dowiodły pod-czas wywiadu swobodnego.
Ostatnia tabela prezentuje dane na temat preferowanych dyskur-sów w poszczególnych grupach wyróżnionych ze względu na pocho-dzenie społeczne. Okazuje się, że dyskurs hip-hopowy w badanej gru-pie nie jest muzyką nizin społecznych, ponieważ choć odbiera ją mniej osób, których ojcowie mają wykształcenie wyższe (trzykrotnie więcej osób o takim pochodzeniu sięgało po czasopisma) — to nikt z odbiorców hip-hopu nie deklarował, że jego ojciec ma wykształcenie podstawowe (wśród czytelników czasopism aż 6 osób). Oba dyskursy były równie popularne wśród uczniów, których ojcowie mieli wy-kształcenie średnie (po 7 osób).
T a b e l a 4 Badani odbiorcy różnych dyskursów kulturowych
ze względu na miejsce zamieszkania i płeć (N = 48)
Dyskurs kulturowy
Miejsce zamieszkania i płeć
Ogółem
wieś miasto
dziew-czyny chłopcy
dziew-czyny chłopcy
Cooltura nastolatka (czasopisma) 14 5 8 — 27
Dyskurs hip-hopowy — 5 6 10 21
R a z e m 14 10 14 10
T a b e l a 5 Badani odbiorcy różnych dyskursów kulturowych
ze względu na wykształcenie ojca (N = 48)
Dyskurs kulturowy
Poziom wykształcenia ojca
Ogółem wyższe
średnie i police-alne
zasadni-cze za-wodowe
podsta-wowe
Cooltura nastolatka (czasopisma) 6 7 8 6 27
Dyskurs hip-hopowy 2 7 12 — 21
R a z e m 8 14 20 6
Badana młodzież to uczniowie klas II i III gimnazjum, a zatem osoby w wieku od 14 do 16 lat. Jedynie w trzech przypadkach byli to uczniowie klas I (13- i 14-latkowie). W trakcie generowania danych empirycznych wycofałem się z analizy wypowiedzi uczniów klas I, po-nieważ wartość badawcza tych wypowiedzi była zadecydowanie niż-sza niż uczniów klas II i III. Odnotowałem, iż rozwój umiejętności
„wyjęzyczenia się” w wieku gimnazjalnym ma charakter progresji skokowej i poziom odpowiedzi uczniów klas starszych znacznie odbie-ga od poziomu intelektualnego najmłodszej grupy gimnazjalnej.
Mimo to postanowiłem włączyć trzy wywiady z klas I do analiz, bo nieprawdą byłoby również stwierdzenie, iż cechuje je zupełna bez-wartościowość.
Rozdział IV
Dyskurs cooltury nastolatka oraz dyskurs hip-hopowy —
światopoglądowa nieprzystawalność?
Analizując naturę ludzkiego umysłu, którego teoria nie pozostaje obojętna dla pedagogicznych oddziaływań, co więcej — warunkuje owe oddziaływania, J. B r u n e r konstatuje, że „to, co przedostaje się do umysłu, jest raczej funkcją licznych hipotez niż efektem bodź-ców bombardujących organy zmysłowe” (2006, 133). Jednakże kultura popularna bombarduje umysły wielością bodźców, które składają się na spostrzeżenia i w końcu na pewne hipotezy dotyczące teleologii ludzkiego życia oraz na przekonania o atrybutach ludzkiego losu, jak też „przemyca” do ludzkiego umysłu gotowe przekonania (hipotezy) światopoglądowe. Do zaprezentowania wyników badań nad światopo-glądem i jego komponentami (doświadczenie życia, obraz świata i ideał życia) wpisanymi w treść badanych czasopism posłużę się schematem, który zastosował M. K ł o s i ń s k i (1994) do analizy po-jęcia „bezrobocie”. Schemat ten przyjmuje postać zdania oznaj-mującego, w którym zawierają się wszystkie elementy pola seman-tycznego analizowanego pojęcia:
Dane pojęcie (na przykład: światopogląd), czyli (innymi słowy) ... ekwiwa-lenty ..., to ... określenia ..., z którymi wiąże się (któremu towarzyszy) ... asocja-cje ..., które wywołuje (powoduje) ... działania podmiotu ..., wobec którego (któremu, z którym) należy ... działania wobec podmiotu.
Chcę zaznaczyć, że łączniki w tym schemacie ulegać mogą zmia-nie; niemniej podstawą pola semantycznego zawsze będą relacje poję-cia, które zaproponował R. R o b i n (1980) z Ośrodka Leksykologii
Politycznej w Saint-Cloud (takie jak określenia, ekwiwalenty i inne).
Schematy pól semantycznych zamieszczone w niniejszym rozdziale cechuje niepełność, która służyć ma większej przejrzystości analiz i realizacji podstawowego zadania badawczego, jakim jest identyfika-cja światopoglądów obecnych w dyskursach kultury popularnej.
Wszystkie relacje pojęć światopoglądowych, które udało mi się wyod-rębnić w analizowanych tekstach, oraz pełne pola semantyczne tych pojęć znajdują się w aneksach.