Charakterystyka stresu nauczycielskiego

Podsumowując przeprowadzone badania, w pierwszej kolejności pragnę określić główne stresory obecne w środowisku pracy nauczycieli wychowania fizycznego, w odniesieniu do trzech wymiarów roli społecznej wuefisty. Poniżej zamieszczam schemat przedstawiający interesujące mnie zagadnienie w wymiarze ogólnospołecznym roli:

Schemat nr 1. Główne stresory w kontekście wymiaru oczekiwań społecznych Źródło: opracowanie własne

W wymiarze ogólnospołecznym roli wyróżnić można trzy główne stresory: brak społecznego uznania profesji nauczyciela, postrzeganie przez społeczeństwo wuefistów, jako gorszego rodzaju nauczycieli oraz konieczność stanowienia przez nauczyciela wychowania fizycznego wzorca osobowego (uniemożliwiający mu wyjście z roli). Obejmuje on:

Mniej lub bardziej sformalizowane scenariusze zawarte w szerszym kontekście społecznym i kulturowym, znajdującym się poza bezpośrednim miejscem pracy aktora społecznego i poza jego kontekstem profesjonalnym. (Kostera, 2012, s.20)

Jak już wspominałam w części teoretycznej, oczekiwania społeczne wobec nauczycieli wychowania fizycznego są bardzo wysokie, co wynika bezpośrednio ze znaczącej odpowiedzialności pedagogów za rozwój oraz bezpieczeństwo nauczanej młodzieży. Mają one konstruktywne podstawy. Ich niedostatkiem natomiast charakteryzuje się brak społecznego uznania profesji, który wpływa bezpośrednio na wysoki poziom stresu badanej grupy. Jak wynika z przeprowadzonych w niniejszej pracy badań, oczekiwania społeczne wobec wuefistów stale rosną, a ich ciężar przenosi się stopniowo (w wyniku przemian społecznych, a szczególnie komercjalizacji życia) z funkcji dydaktycznej, na wychowawczą. Od nauczycieli oczekuje się zatem coraz częściej, aby nie tylko stanowili dla uczniów wzór, ale i przekazywali wychowankom podstawowe wartości i normy, które dotychczas młodzież wynosiła z domów. Przyczynia się to również do wzrostu poziom kontroli społecznej. Społeczeństwo winą za złe zachowania uczniów oraz błędy wychowawcze rodzica często obarcza nauczyciela, nie gratyfikując jednocześnie dodatkowej pracy i zasług w tym obszarze. Drugi stresor, czyli poczucie lekceważenia profesji wuefistów przez społeczeństwo jest czynnikiem wyjątkowo obciążającym badanych, a wynika on bezpośrednio ze znacznej stereotypizacji profesji i nieświadomości społecznej względem celowości stosunkowo dużego zakresu godzin jej poświęconych. Nauczyciel zobowiązany jest również społecznie do stanowienia wzorca osobowego względem nauczanej młodzieży. Stresor działa tym samym na wykonawców profesji permanentnie, nie pozwalając im niejako wyjść z roli. Wiąże się z nim stałe poczucie zagrożenia utratą wizerunku, ogranicza on

również możliwości zmian w zakresie warunków pracy (np. uniemożliwiając zauważalne, ale niezgodne ze społecznymi normami strajki).

Na wymiar profesjonalny roli społecznej nauczyciela wychowania fizycznego oddziałuje największa ilość stresorów, poniżej zamieszczam schemat:

Schemat nr 2. Główne stresory w kontekście wymiaru profesjonalnego roli Źródło: opracowanie własne

Do szczególnie uciążliwych stresorów nauczyciele wychowania fizycznego zaliczają problemy w relacjach interpersonalnych w miejscu pracy, a więc uciążliwe zachowanie uczniów i roszczeniową postawę ich rodziców. Wuefiści coraz mniej chętnie przyjmują funkcję wychowawcy klasy, z uwagi na nasilenie kontaktów

interpersonalnych, liczne problemy wychowawcze występujące w klasach oraz dodatkowe obowiązki organizacyjne.

Bezpośrednio ze specyfiką przedmiotu związane jest zagrożenie ucznia urazami, w wyniku niepoprawnego wykonywania ćwiczeń. Z uwagi na to, nauczyciel wychowania fizycznego zmuszony jest do wykazywania się szczególną czułością na potencjalne przejawy niesubordynacji ucznia. Dodatkowe utrudnienie w tym obszarze stanowi otwarta przestrzeń, na której zajęcia się odbywają. Wiąże się ona z licznymi zagrożeniami i niebezpieczeństwami. Warunki pracy są zatem zmienne i dynamiczne, a nauczyciel zmuszony jest do zachowywania natężonej uwagi przez dłuższy czas, co stanowi czynnik stresogenny, a w szerszym kontekście może wpływać na przemęczenie. Szczególna dbałość o bezpieczeństwo uczniów w warunkach podwyższonego zagrożenia urazami i kontuzjami obciąża psychicznie nauczyciela, co może przyczynić się bezpośrednio do obniżania trudności i skomplikowania ćwiczeń, ze szkodą dla rozwoju ucznia. Kolejna grupa stresorów jest bezpośrednio związana z pełnieniem przez nauczycieli innych ról społecznych. W tym obszarze badani wyróżnili kontekst życia rodzinnego oraz konieczność podejmowania dodatkowych działań zarobkowych. Głównym stresorem w obszarze roli profesjonalnej nauczyciela jest przeciążenie profesji obowiązkami, jest on również bezpośrednio powiązany z wcześniej wymienionymi źródłami stresu. Presja czasu oraz kumulacja funkcji i związanych z nimi obowiązków stoi w sprzeczności z możliwościami nauczyciela – zarówno czasowymi, jak i kompetencyjnymi. Zderzenie takie może wywoływać frustrację i smutek. Jak zauważa Sęk (2000):

Do najważniejszych należą sprzeczności pomiędzy ideałem zawodowym a własnymi celami zawodowymi, a możliwościami działania. Najczęściej chodzi tu o konfrontację ideałów i marzeń z realiami. (Sęk, 2000, s. 153)

Trzeci schemat obrazuje główne stresory w kontekście wymiaru instytucjonalnego roli:

Schemat nr 3. Główne stresory w kontekście wymiaru profesjonalnego roli Źródło: opracowanie własne

Głównym stresorem w tym obszarze jest zła organizacja pracy, którą w części teoretycznej pracy powiązałam bezpośrednio z przeprowadzanymi reformami edukacji. Niezwykle duże obciążenie stanowi dla nauczycieli również szybkie tempo pracy. Wykonywanie obowiązków szkolnych, pomimo pozornego uporządkowania wynikającego z obowiązujących zasad, statutów, rozkładów zajęć, harmonogramów i planów, wiąże się z dużą dynamiką działań i skrajnie eksploatuje siły wuefistów. Dodatkowo problem może nasilić się w przypadku niewystarczającej bazy do realizacji zajęć, ponieważ nauczyciel zmuszony jest w takiej sytuacji podejmować

działania służące kompensacji braków. Niskie zarobki w połączeniu ze stale wzrastającym zakresem obowiązków i dużą odpowiedzialnością wuefistów są permanentnym źródłem stresu.