III. Analiza powojennych przemian urbanistycznych ma³ych miast Dolnego Œl¹ska
6. Charakterystyka wybranych cech urbanistycznych
i gêstoœci zlokalizowane s¹ w podregionie jeleniogórsko-wa³brzyskim. Na obsza-rze tego podregionu znajduje siê 64% ogólnej liczby miast Dolnego Œl¹ska.
Jedno-81 czeœnie wiêkszoœæ miast tej grupy to miasta znajduj¹ce siê w odleg³oœci wiêkszej ni¿ 50 km od Wroc³awia. A¿ 14 miast regionu, czyli ponad 15%, zlokalizowanych jest w odleg³oœci wiêkszej ni¿ 100 km od Wroc³awia, a kolejnych 20 miast znajduje siê w pasie od 75 do 100 km od Wroc³awia, to znaczy, ¿e a¿ 67% z ogólnej liczby miast Dolnego Œl¹ska znajduje siê poza zasiêgiem jednogodzinnej izochrony doja-zdu samochodem osobowym do Wroc³awia. Wa¿ne s¹ wiêc szlaki komunikacyjne zapewniaj¹ce ³atwy dostêp do miast i wygodny kontakt ze stolic¹ regionu. Tak wiêc istotn¹ cech¹ w badaniach zmian struktury przestrzennej miast jest ich rola w systemie komunikacyjnym regionu. Nale¿y tak¿e ponownie zwróciæ uwagê na to, ¿e wiêkszoœæ miast Dolnego Œl¹ska ma œredniowieczny rodowód i jest czêœci¹ historycznie ukszta³towanej sieci osadniczej Dolnego Œl¹ska. Powy¿sza cecha rów-nie¿ nie pozostaje bez znaczenia dla szans rozwojowych miast. W zwi¹zku z ni¹ pozostaje tak istotne zjawisko, jak wielkoœæ zniszczeñ miasta powsta³ych w czasie wojny lub krótko po niej. Z istotnych dla kszta³towania prawid³owej struktury funkcjonalno-przestrzennej cech nale¿y wymieniæ jeszcze tak istotne zjawisko, jak obecnie pe³niona rola miasta w systemie osadniczym regionu oraz g³ówne funkcje urbanistyczne.
Ma³e miasta Dolnego Œl¹ska od 1945 roku prze¿ywa³y wiele zmian politycz-nych i gospodarczych, które znacz¹co wp³ynê³y na ich dzisiejszy kszta³t urbani-styczny. Jednym z najistotniejszych zjawisk, które determinowa³o kierunki dalszego rozwoju tych organizmów miejskich by³ na pewno poziom zniszczeñ spowodo-wanych II wojn¹ œwiatow¹. Wiele miast Dolnego Œl¹ska zosta³o zniszczonych w tak ogromnym stopniu, ¿e dotychczas nie mo¿na sobie poradziæ z tym „dziedzictwem”. Procent zniszczeñ, szacowany przez ówczesnych gospodarzy miast, w skrajnym przypadku siêga³ 75%. Miastami dotkniêtymi tak ogromnymi zniszczeniami wo-jennymi by³y: Œcinawa, Pieñsk i Strzelin. Ówczesna, byæ mo¿e subiektywna, oce-na dokooce-nanych zniszczeñ w wielu wypadkach uœciœla³a te dane, okreœlaj¹c sto-pieñ zniszczeñ œródmieœcia czy starego miasta. I tak na przyk³ad uznano, ¿e ob-szar starego miasta Strzelina zosta³ zniszczony w 90%. Du¿e zniszczenia, na po-ziomie 70%, zanotowano w Brzegu Dolnym i Wo³owie. W W¹soczu wielkoœæ zni-szczeñ oszacowano na 65%, a 50% znizni-szczeñ tkanki miejskiej zanotowano w No-wogrodzcu, Bierutowie, Sobótce, Sycowie, Trzebnicy i Miêdzyborzu. Na 69 ma-³ych miast Dolnego Œl¹ska tylko 42 zosta³y uznane za nietkniête zniszczeniami wojennymi, czyli wiêcej ni¿ jedna trzecia ma³ych miast regionu zosta³a dotkniêta zniszczeniami wojennymi, w tym prawie po³owa wiêkszymi ni¿ 50%. Najwiêk-szych zniszczeñ w grupie miast ma³ych dozna³y miasta o wielkoœci 10–20 tysiêcy mieszkañców. Na 17 ma³ych miast w tej grupie a¿ 10 by³o w ró¿nym stopniu do-tkniêtych zniszczeniami wojennymi. Miasta bardzo ma³e, o liczbie ludnoœci nie przekraczaj¹cej 5 tysiêcy mieszkañców, ucierpia³y w niewielkim stopniu. Na 22 miasta tej grupy tylko 5 zanotowa³o jakiekolwiek zniszczenia wojenne.
Miasta Dolnego Œl¹ska s¹ organizmami miejskimi o d³ugiej tradycji, siêgaj¹cej w wiêkszoœci przypadków czasów œredniowiecza. Dwie trzecie ma³ych miast
nego Œl¹ska ma rodowód œredniowieczny. Najstarsza Z³otoryja, jako jedna z pierw-szych na ziemiach polskich, w 1211 roku otrzyma³a prawa miejskie magdeburskie. Do 1250 roku kolejnych siedem dzisiejszych ma³ych miast otrzyma³o prawa miej-skie. By³y to Strzegom, Trzebnica, Lwówek Œl¹ski, Œroda Œl¹ska, Œcinawa, Nowo-grodziec i Miêdzylesie. W okresie od 1250 do 1300 roku w grupie badanych miast, nastêpnych piêtnaœcie uzyska³o prawa miejskie. Do 1500 roku powsta³o jeszcze piêtnaœcie ma³ych miast Dolnego Œl¹ska. Wœród obecnych ma³ych miast tylko 19 wykreowanych zosta³o po 1945 roku. Charakterystyczn¹ cech¹ jest to, ¿e najlicz-niejsz¹ grupê wœród miast najm³odszych tworz¹ oœrodki uzdrowiskowe i turystycz-no-wypoczynkowe.
Wa¿nym dla antycypacji dalszego rozwoju ma³ych miast Dolnego Œl¹ska zja-wiskiem jest ich potencja³ mieszkaniowy, odziedziczony po czasach sprzed 1939 roku, a tak¿e potencja³ ludnoœciowy, uzyskany przez zasiedlanie tych ziem w la-tach 1945–1950. Wiele, szczególnie najmniejszych, miast regionu do 2000 roku nie odtworzy³o bazy ludnoœciowej z 1939 roku. Przyk³adem takich miast s¹ Wi¹zów, W¹socz, Niemcza, Szczawno Zdrój czy Œcinawa, które do dzisiaj nie osi¹gnê³y po-ziomu liczby mieszkañców z 1939 roku. Spora liczba miast nie zanotowa³a zna-cz¹cego przyrostu liczby ludnoœci w ci¹gu ca³ego ostatniego pó³wiecza, utrzymu-j¹c jedynie swój potencja³ demograficzny na poziomie odtworzenia biologiczne-go. Jedynie nieliczne ma³e miasta zanotowa³y wyraŸne przyrosty liczby mieszkañ-ców. Do miast tych nale¿¹ g³ównie prê¿nie rozwijaj¹ce siê w latach siedemdzie-si¹tych XX wieku ma³e oœrodki przemys³owe, jak: Leœna, Syców, Milicz, Z³otoryja, Góra czy Brzeg Dolny, ale tak¿e przygraniczne miasto uzdrowiskowe Kudowa Zdrój. W miastach tych liczba mieszkañców w stosunku do roku 1939 wzros³a od dwóch do siedmiu razy. Najwiêksze przyrosty liczby ludnoœci zanotowano w Brze-gu Dolnym i Kudowie Zdroju.
Ogromn¹ rolê w kreowaniu stopnia rozwoju ma³ych miast ma tak¿e ich rola w systemie komunikacyjnym regionu. Wêz³owe po³o¿enie w stosunku do komu-nikacyjnego uk³adu drogowego i kolejowego jest atutem nie do przecenienia. Sy-tuacja w tej dziedzinie na obszarze Dolnego Œl¹ska nie jest najlepsza. Dobre po³o-¿enie w systemie komunikacyjnym regionu ma tylko 19 ma³ych miast. Sytuacjê tê dodatkowo pogarsza systematyczny upadek znaczenia komunikacji kolejowej w Polsce. Drugim destrukcyjnym dla tempa rozwoju ma³ych miast zjawiskiem jest budowa daleko odsuniêtych od miast obwodnic ruchu tranzytowego. Tak realizo-wane obejœcia komunikacyjne odcinaj¹ miasta od rzesz turystów i przypadkowych odwiedzaj¹cych, kieruj¹cych siê najczêœciej impulsem powodowanym przejazdem przez atrakcyjny oœrodek miejski.
Dla oceny mo¿liwoœci rozwojowych oœrodka miejskiego wa¿ne s¹ tak¿e obe-cnie pe³nione przez nie funkcje urbanistyczne. Miasta, które pe³ni³y w ostatnim pó³wieczu funkcjê rolniczej obs³ugi najbli¿szego terenu, nawet je¿eli s¹ du¿ymi oœrodkami miejskimi, w dzisiejszych czasach powoli upadaj¹. Zyskuj¹ natomiast miasta pe³ni¹ce funkcje turystyczno-wypoczynkowe i uzdrowiskowe; nie ma tu
87 wiêkszego znaczenia ich liczba mieszkañców. Dolny Œl¹sk ma w skali kraju znaczn¹
liczbê uzdrowisk, bo a¿ 10 na 36 wszystkich wystêpuj¹cych w Polsce13.
Dotych-czasowe miejskie oœrodki przemys³owe w zdecydowanej wiêkszoœci trac¹ na zna-czeniu. Tylko najwiêksze miasta s¹ w stanie utrzymaæ ten kierunek rozwoju. Taki-mi Taki-miastaTaki-mi na Dolnym Œl¹sku w tej chwili mog¹ byæ jedynie Brzeg Dolny i Jelcz-Laskowice.
Rola miasta w systemie osadniczym wynika z jego po³o¿enia, liczby ludnoœci i mo¿liwoœci gospodarczych. W grupie miast ma³ych w uprzywilejowanej roli wy-stêpuj¹ miasta powiatowe. Tak wiêc pe³nione w przesz³oœci i dzisiaj funkcje urba-nistyczne mog¹ mieæ decyduj¹cy wp³yw na dalszy rozwój miasta. W tym rankin-gu z oczywistych wzglêdów lepsze szanse maj¹ miasta wiêksze.
Na podstawie omówionych wybranych cech urbanistycznych mo¿na ustaliæ prawdopodobieñstwo kierunków dalszego rozwoju przestrzennego konkretnego, ma³ego oœrodka miejskiego. Analizuj¹c powy¿sze cechy wed³ug dwubiegunowej oceny, polegaj¹cej na ustaleniu, czy dana cecha sprzyja rozwojowi czy go hamuje, mo¿na stworzyæ na ich podstawie listê ma³ych miast o najwiêkszych i najmniej-szych szansach na dalszy systematyczny rozwój. Powy¿sze rozwa¿ania obarczo-ne bêd¹ w sposób oczywisty b³êdem, wynikaj¹cym ze stosunkowo niewielkiej liczby rozpatrywanych cech, ale w zakresie ocen najwy¿szych i najni¿szych na pewno ujawniaj¹ prawdziwe kierunki w badanym zjawisku. Na przyk³ad malutkie Bar-do, rozwijaj¹ce turystykê religijn¹, buduje na tym swój stabilny i sta³y rozwój. Widaæ to choæby z analizy aktywnoœci mieszkañców w dziedzinie tworzenia stron inter-netowych, zwi¹zanych tematycznie z problemami miasta. Stabilna liczba mieszkañ-ców, pomimo swojej niewielkiej liczby, buduje na podstawie swoich przyrodni-czo-kulturowych walorów stabilny obraz gospodarki przestrzennej w tym mieœcie. W przedstawionej analizie wybranych cech urbanistycznych zastosowano na-stêpuj¹ce kryteria ocen dla kolejnych nastêpuj¹cych kategorii:
a) d³ugoœæ sta¿u miejskiego – przyjêto, ¿e uzyskanie praw miejskich przed 1939 rokiem to plus dla miasta, a po 1945 roku to minus,
b) wielkoœæ zniszczeñ wojennych – ich brak zakwalifikowano jako plus dla mia-sta, a jakikolwiek inny stan jako minus,
c) liczba ludnoœci – uznano, ¿e poziom powy¿ej 10 tysiêcy mieszkañców w 2000 roku to plus dla miasta, a inne wartoœci to minus,
d) przyrost liczby ludnoœci w stosunku do roku 1939 – wartoœci powy¿ej 148% (œrednia województwa) to plus dla miasta, a inne to minus,
e) rola miasta w systemie osadniczym regionu – pe³nienie roli powiatowego oœrodka administracyjnego, oœrodka turystyczno-wypoczynkowego lub oœrodka uzdrowiskowego to plus dla miasta, a rola oœrodka tylko w systemie lokalnym to minus,
13Zarz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 25 lipca 1967 roku w sprawie wykazu miejscowoœci uznanych za uzdrowiska.
f) analiza g³ównych funkcji urbanistycznych miasta – funkcja administracyjna, us³ugowo-administracyjna, obs³ugi ruchu turystyczno-wypoczynkowego oraz lecz-nictwa uzdrowiskowego to plus dla miasta, a funkcja obs³ugi rollecz-nictwa i w³asnych mieszkañców oraz przemys³owa to minus,
g) rola w systemie komunikacyjnym regionu – wêz³owa rola w skali regionu czy kraju to plus dla miasta, a inne to minus.
W wyniku przeprowadzonej analizy ustalono, ¿e ani jednej oceny pozytywnej, w tak skonstruowanej ocenie dalszych szans rozwojowych nie uzyska³o miasto Pieñsk. Tylko jedn¹ ocenê pozytywn¹ uzyska³y natomiast nastêpuj¹ce miasta: Miê-dzybórz, W¹socz, Siechnice, Wojcieszów, Bierutów, Szczytna, Œcinawa, Piechoce, ¯arów, Przemków, Pi³awa Górna i G³uszyca. S¹ to miasta, które z punktu wi-dzenia przeprowadzonego badania nie maj¹ korzystnych warunków na dalszy sa-modzielny rozwój.
Na drugim koñcu stworzonej listy lokalizuj¹ siê miasta maj¹ce du¿e mo¿liwo-œci dalszego rozwoju. Na pierwszym miejscu uplasowa³y siê Z¹bkowice Œl¹skie, które uzyska³y wszystkie oceny pozytywne. Wiêkszoœæ pozytywnych ocen, czyli 6 plusów na 7 mo¿liwych, uzyska³y nastêpne w kolejnoœci: Z³otoryja, Milicz, Wo-³ów, Bystrzyca K³odzka i Kudowa Zdrój. Dwie oceny negatywne, na siedem anali-zowanych kryteriów, uzyska³y nastêpuj¹ce miasta: Bardo, Lwówek Œl¹ski, Trzeb-nica, Kowary, Góra i Strzelin. S¹ to miasta mimo wszystko o znacznych szansach na rozwój.