Choroby związane z wykonywaną pracą

Ryzyko zawodowe wiąże się z prawdopodobieństwem wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, w szczególności narażenia pracowników na niekorzystne skutki zdrowotne. Mogą one zachodzić zarówno z tytułu nadmierne-go obciążenia samą pracą, albo niekorzystnenadmierne-go stanu czynników fi zycznenadmierne-go i społecz-nego środowiska pracy, jak i w wyniku sposobu wykonywania pracy.

Nieprawidłowe relacje między pracą a życiem zawodowym utrudniają często peł-nienie ról niezwiązanych z pracą, co odbija się negatywnie na życiu rodzinnym. Próba sprostania wszystkim oczekiwaniom kończy się niepowodzeniem. Potrzebny jest czas na odpoczynek, inaczej nie starczy czasu na wykonanie wszystkiego. Zdrowie to nie tylko nieobecność choroby czy zniedołężnienia, lecz także zdolność znoszenia różnych przypadłości. Przy czym zdrowie to także możliwość pozyskiwania środków fi -nansowych dla utrzymania siebie i rodziny, czerpania radości z możliwości czynnego aktywnego życia. Dobre zdrowie nie jest nam dane raz na zawsze, musimy również sami przyczynić się do jego dobrego stanu. W kwes ach zdrowia nie możemy się jedynie koncentrować na chorobach i próbach ich zwalczania; powinniśmy poprzez odpowiednie działania prewencyjne starać się zapobiegać chorobom. Siły zdrowotne można wzmacniać przez odpowiedni tryb życia (zdrowe odżywienie sen, ruch fi zycz-ny), pozytywne myślenie i właściwe radzenie sobie z naszymi emocjami.

Choroby mające związek z pracą wynikają z:

– wpływu czynników środowiska pracy na stan zdrowia pracowników, – istniejących chorób zawodowych dla określonych zawodów,

– wpływu niektórych warunków pracy, przy powstawaniu chorób parazawodowych. Ustrój ludzki reaguje określonymi zmianami chorobowymi na niekorzystne para-metry bodźców fi zycznego środowiska pracy, a w tym szczególnie na czynniki: mikro-klimatu (temperatury, wilgotności i ruchu powietrza), zanieczyszczeń powietrza (py-łami i oparami różnych związków chemicznych). Również niekorzystnie oddziaływują drgania mechaniczne. Właściwości i czas działania czynników fi zycznego środowiska pracy, decydują o tym czy środowisko pracy jest tylko uciążliwe, czy stwarza zagroże-nie dla zdrowia, a nawet życia pracowników.

Chorobami zawodowymi nazywa się wszelkie zaburzenia stanu zdrowia swoiście związane ze środowiskiem pracy zawodowej lub sposobem jej wykonywania. Odnosi się to do schorzeń ostrych lub przewlekłych, pozostających w bezpośrednim związku przyczynowym z wykonywaną pracą i powstałe w wyniku charakteru samej pracy, bądź na skutek warunków, w jakich praca się odbywa. Do uznania danej choroby za zawodową oprócz badań specjalistycznych, musi być dana choroba umieszczona w obowiązującym wykazie chorób zawodowych.

Choroby parazawodowe nie znajdują się w wykazie chorób zawodowych, co utrudnia uzyskiwanie świadczeń z tego tytułu. Choroby parazawodowe są to choro-by o złożonej e ologii, w której warunki pracy stanowią jeden z możliwych czynni-ków ryzyka, wpływających na ujawnienie lub pogorszenie przebiegu choroby.

Wpływ czynników środowiska pracy na stan zdrowia

Człowiek w trakcie wykonywania pracy podlega różnego rodzaju obciążeniom wyni-kającym nie tylko z samej pracy, ale również z oddziaływania warunków środowiska w którym pracuje. Warunki środowiska pracy kształtowane są przez czynniki (fi zycz-ne, chemiczzycz-ne, biologiczne), których źródłem są procesy technologiczne przetwarza-jące surowce, półprodukty i materiały. Ustrój ludzki reaguje na bodźce środowiska w zależności od ich rodzaju, czasu oddziaływania, nasilenia, ciężkości pracy i indywi-dualnej wrażliwości na dany czynnik lub zespół czynników. Prawie w każdym środo-wisku pracy oddziaływuje na człowieka wiele różnych czynników, które w skutkach bądź niwelują się, bądź nakładają, potęgując oddziaływanie na jego ustrój. Stopień natężenia ich właściwości decydując tym, czy środowisko pracy jest tylko uciążliwe, albo czy stwarza zagrożenie dla zdrowia a nawet życia pracowników180.

Przeanalizujemy teraz różne reakcje organizmu ludzkiego na wpływ czynników fi zycznego środowiska pracy. Czynniki fi zycznego środowiska, obejmują: mikroklimat w miejscu pracy, zanieczyszczenia powietrza, promieniowanie, drgania mechaniczne.

Mikroklimat

Mikroklimat jest zespołem elementów typowych pod względem wartości i charak-teru zmian cechujących ograniczone pomieszczenie wykonywania pracy. Według de-fi nicji GUS mikroklimatem gorącym są warunki środowiska pracy określone tempe-raturą powietrza w pomieszczeniu powyżej 30°C i względną wilgotnością powietrza powyżej 65%, lub bezpośrednim oddziaływaniem otwartego źródła promieniowania cieplnego w pomieszczeniach (np. piece hutnicze, odlewnicze)181. Pojęcie mikrokli-matu obejmuje następujący zespół czynników fi zycznych: temperaturę, wilgotność względną i prędkość ruchu powietrza182.

Podwyższona temperatura prowadzi do przegrzania i zachwiania równowagi cieplnej organizmu, objawiającej się zaburzeniami procesów termoregulacyjnych, np. wzrost temperatury skóry, rozszerzenie naczyń krwionośnych, zagęszczenie i zwiększenie przepływu krwi, zwiększenie skurczów serca, przyspieszenie oddechu, zaburzenie gospodarki wodnej i elektrolitycznej organizmu. Pojawia się znużenie, 180 J. Penc, S. Szumpich, Ergonomia przemysłowa a wydajność pracy, Warszawa 1978, s. 55.

181 Według publikacji GUS: Warunki pracy – 2005.

182 Optymalne parametry powietrza w pomieszczeniach produkcyjnych to: – temperatura powietrza 23–25°C latem oraz 20–22°C zimą,

– wilgotność względna powietrza od 35% do 70%. Wahania wilgotności ± 10% nie są odczuwalne w sposób przykry,

– prędkość powietrza w lecie od 0,2 do 0,3 m/s, a w zimie 0,15 m/s. W razie przekroczenia dopuszczalnej prędkości może powstać uczucie przeciągu, które jest szczególnie przykre, gdy strumień powietrza jest skierowany na nogi, bark lub szyje pracownika. Czynniki ma-terialnego środowiska pracy szkodliwe lub uciążliwe dla zdrowia pracowników, h p:// home.agh.edu.pl/-nawstan/wyklad2html.

197

III. Zagrożenia związane z pracą

osłabienie fi zyczne, zawroty głowy, nudności. Zdarzają się przypadki nagłego zasłab-nięcia, utraty przytomności. Może wystąpić udar cieplny, albo wyczerpanie ciepl-ne183. Taki stan nadmiaru ciepła może prowadzić do różnych chorób dróg oddecho-wych i systemu sercowo-naczyniowego184.

W latach 2000–2005 według danych GUS, w zakładach zatrudniających 10 i wię-cej osób w warunkach gorącego mikroklimatu zatrudnionych było rocznie prawie 20 tys. osób.

Zanieczyszczenia powietrza185

Każdy człowiek posiada określoną odporność na działanie czynników toksycznych i zdolność ich zwalczania. W ustroju ludzkim zachodzą bowiem samoczynne reakcje odtruwające organizm i neutralizujące toksyczne działanie trucizny, czyli tzw. proces detoksykacji ustrojowej. Wchłonięte trucizny ustrój wydala w postaci niezmienionej bądź częściowo zmienionej naturalnymi drogami i procesami. Jeśli jednak ilość tru-cizny docierająca do organizmu przekroczy jego możliwości zwalczania jej skutków, wówczas następują specyfi czne zaburzenia stanu zdrowia, zwane zatruciem zawo-dowym.

Warunki środowiska pracy, jak również przebieg procesu technologicznego maja także duży wpływ na poziom toksyczności. Takie parametry jak: temperatura, wilgot-ność, wpływają na szybkość parowania substancji trujących, a poza tym równolegle oddziałowując na procesy fi zjologiczne zatrudnionych pracowników mogą zmniej-szać ich odporność. Stąd też zatrucia zawodowe występujące w trakcie tych samych procesów technologicznych w różnych przedsiębiorstwach mogą mieć odmienny przebieg, w zależności od wyposażenia technicznego, prowadzonych na sali równo-legle innych procesów technologicznych oraz warunków środowiskowych.

W warunkach przemysłowych zdolność trującego działania zależy m.in. od ich skłonności wchodzenia w związki chemiczne z tkankami i narządami pracującego człowieka. Pod względem działania na organizm ludzki rozróżnia się trucizny, któ-re wykazują działanie drażniące, powodujące tzw. głód tlenowy (działanie duszące), działanie narkotyczne oraz działanie mieszane.

W ostatnich latach najczęstszą przyczyną zatruć są leki, na drugim miejscu alko-hol etylowy, następnie pestycydy, rozpuszczalniki organiczne oraz grzyby.

Niektóre leki i związki chemiczne mogą np. powodować nadmierne przyspie-szenie czynności serca (atropina, nikotyna, kokaina), inne zwalniają tą czynność (na-parstnica, fi zostygmina, muskargna, związki fosforoorganiczne), jeszcze inne mogą powodować zaburzenia rytmu serca (naparstnica, leki antydepresyjne)186.

Szkodliwe działanie pyłów jest odmienne od działania gazów ze względu na róż-nice w ich stanie fi zycznym. Pyły są jednym z głównych czynników szkodliwych wy-stępujących w środowisku pracy. Według danych GUS w 2001 roku w warunkach 183 E. Krasuska, Ocena warunków pracy w mikroklimacie gorącym, „Praca i Zdrowie” 2007,

nr 7–8.

184 J. Penc, S. Szumpich, op. cit., s. 59.

185 Przy omawianiu zanieczyszczeń powietrza wykorzystano tekst zawarty w: J. Penc, S. Szum-pich, op. cit., s. 59 i n.

186 Podstawowa charakterystyka toksykologiczna i leczenie zatruć, hyperreal/info/no-de/2226.

narażenia na ich szkodliwe działanie pracowało w przemyśle 119 tys. pracowników. Na przemysłowe pyły zwłókniające narażonych było 85,5 tys. osób, w tym na pyły rakotwórcze 17,9 tys. osób.

Pyły są cząsteczkami stałymi rozproszonymi w gazach, powstałymi w proce-sach mechanicznych lub w skutek zawirowań. Należą łącznie z dymami i mgłą do aerozoli187.

Z uwagi na rodzaj działania chrobotwórczego pyłu wyróżniamy pyły o działaniu188: – drażniącym; należą do nich pyły pochodzące z nierozpuszczalnych ciał stałych,

któ-re po przejściu do płuc zostają zatrzymane na błonach śluzowych wyścielających drogi oddechowe, wywołując nieżyty i nieswoiste choroby układu oddechowego, – drugą grupę stanowią pyły o działaniu zwłókniającym – należą do nich pyły po-chodzenia mineralnego, zawierają krystaliczne formy dwutlenku krzemu. Związki te prowadzą do uszkodzenia układu oddechowego i krążenia. Zwiększają predys-pozycje płuc w kierunku chorób gruźlicy, a niekiedy nowotworów układu odde-chowego (np. azbestu),

– do trzeciej grupy zaliczamy pyły o działaniu alergizującym. Są to pyły uczulające głównie pochodzenia organicznego, takie jak: bawełny, lnu, konopi, wełny, je-dwabiu, sierści, tytoniu, zboża itp. Są one przyczyną takich schorzeń jak dychawi-ca oskrzelowa, odczyny skórne lub nieżyty górnych dróg oddechowych,

– ostatnią czwartą grupą są pyły o działaniu toksycznym. Większość z nich to na ogół związki dobrze rozpuszczalne w wydzielinie śluzówki dróg oddechowych. Zatrucie organizmu następuje przede wszystkim na skutek wdychania aerozoli pyłów podczas procesów produkcyjnych. Po rozpuszczeniu w drogach oddecho-wych, ulegają wchłonięciu do krwi, powodując typowe zatrucia tymi związkami. Obserwuje się zróżnicowaną odporność indywidualną na działanie różnych za-nieczyszczeń powietrza. Różnice występują w zależności od stanu zdrowia, wieku i płci. Na ogół ludzie zdrowi, będący w dobrej kondycji fi zycznej, mają większą od-porność na działanie czynników toksycznych. Ludzie wyczerpani choroba, źle odży-wiani reagują natomiast szybciej i są bardziej podatni nawet na małe dawki trucizny. Większa wrażliwość na czynniki toksyczne i mniejsza odporność na ich działanie ce-chuje pracowników młodocianych. Odnosi się to również do kobiet w okresie ciąży i karmienia, gdyż trucizna może szkodzić dzieciom jeszcze nie narodzonym189.

Promieniowanie elektromagnetyczne

Promieniowanie elektromagnetyczne różnicuje się według długości jego fali. W za-leżności od rodzaju promieniowania, przekroczenie granic dopuszczalnego natężenia wywiera określony szkodliwy wpływ na organizm ludzki.

Nie każdy z nas zdaje sobie sprawę, że większość urządzeń w naszym otoczeniu funkcjonuje dzięki wykorzystaniu fal elektromagnetycznych. Można tu przykładowo wymienić odbiorniki radiowe i telewizyjne, kuchnie elektryczne, kuchenki mikrofa-lowe czy telefony komórkowe. Promieniowanie elektromagnetyczne dociera także do nas z kosmosu. Fala elektromagnetyczna określonej długości odbierana jest przez nas jako światło potrzebne przyrodzie i człowiekowi.

187 H. Valen n et al., Medycyna pracy, Warszawa 1985, s. 255.

188 Zob. m.in. Medycyna pracy, t. III: Patologia zawodowa, red. K. Marek, S. Smolik, Łódź 1991,

s. 20 i n.; J. Olszewski, Podstawy ergonomii i fi zjologii pracy, Poznań 1997, s. 104–108.

199

III. Zagrożenia związane z pracą

Fale elektromagnetyczne można podzielić umownie na zakresy w zależności od długości fali i odpowiadającym im częstotliwościom: fale radiowe – to fale o najwięk-szej długości. Fale te wykorzystywane są w radiofonii; promieniowanie mikrofalowe – to fale wykorzystywane w telekomunikacji satelitarnej, radiolokacji kuchenkach mi-krofalowych i medycynie, promieniowanie podczerwone – obejmuje fale w przedzia-le od 760 nanometrów do 2000 mikrometrów. Emitują je wszystkie rozgrzane obiek-ty, poza tym wykorzystuje się je w suszeniu, diatermii, ogrzewaniu, światło widzialne mieści się w zakresie 380 do 780 nanometrów. Jest to promieniowanie, które pozwala na odbiór szeregu barw od fi oletowej, poprzez niebieską zieloną żółtą do pomarań-czowej i czerwonej. Światło jest niezbędne dla życia, promieniowanie ultrafi oletowe – to długość fal od 390 do 10 nanometrów. Te fale są emitowane przez słońce (część tej energii tracona jest na jonizację atomów w atmosferze). Większe dawki tych promieni są niebezpieczne. Mniejsze pozwalają na opalanie skóry ciała. Ultrafi olet wykorzy-stuje się w świetlówkach, promieniowanie rentgenowskie – zawierają się w zakresie 12–0,012 nanometrów. Jest to promieniowanie bardzo przenikliwe. Promieniowanie rentgenowskie szeroko stosuje się w diagnostyce medycznej.

Każdy z wymienionych rodzajów promieniowania może przekroczyć granice do-puszczalne dla organizmu ludzkiego i działać szkodliwie. Jednym z efektów są zmiany w tkankach i narządach. Największą wrażliwość pod tym względem wykazują tkanki obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego. Pod wpływem pola mogą powstać zmiany w strukturze samych komórek nerwowych. Pole elektromagnetyczne stano-wi również zagrożenie dla prastano-widłowej czynności układu sercowo-naczyniowego.

Znany jest negatywny wpływ promieniowania na ustrój ludzki, a jego szkodliwość objawia się najczęściej w postaci: bólów głowy, zaburzeń snu, ogólnego osłabienia i zmęczenia, zaburzeń pamięci, uczucia duszności, bólów okolicy serca, zawrotów głowy190. Zmniejszenie zagrożenia skutkami promieniowania elektromagnetycznego mogą być191:

– usytuowanie urządzeń w odpowiedniej odległości, aby bezpiecznie zmniejszyć zagrożenia dla zdrowia,

– zmniejszenie mocy urządzeń celem mniejszego poziomu bezpośredniego zagro-żenia,

– powszechne wprowadzenie odzieży i obuwia chroniących przed promieniowa-niem.

Drgania mechaniczne192

Hałas jest nieodłącznym elementem procesów pracy i życia codziennego. Ogólny po-ziom hałasu wzrósł o 11% w ostatnim dziesięcioleciu i wszystko wskazuje na to, że ta tendencja wzrostu, utrzyma się w przyszłości193.

190 Szerzej: E. Strzesak, Oddziaływanie pola magnetycznego na organizm ludzki, h p://www. delta.poznan.pl/news.

191 Zob. m.in. Odzież chroniąca przed oddziaływaniem elektromagnetycznym, h p://www. ciop.pl/1475.html.

192 Opracowano na podstawie: S. Szumpich, Polityka ochrony pracy w przedsiębiorstwie, Warszawa 1989, s. 83–86.

193 S.L. Staples, Human Response to Environmental Noise. Psychological Research and Public Policy, „American Psychologist” 1996, Vol. 51, s. 143–150.

Hałasem nazywa się każdy dźwięk, który przeszkadza człowiekowi lub ujemnie wpływa na jego organizm. Dźwięk jako zjawisko fi zyczne jest ruchem fal odbywa-jącym się w powietrzu, w wodzie lub innym sprężystym ośrodku. Fale dźwiękowe powstają w wyniku drgań ośrodka sprężystego. Ucho ludzkie słyszy jako dźwięki je-dynie drgania o częstotliwości od 16 do 20 000 cykli na sekundę. Fale o częstotliwości wyższej nazywamy ultradźwiękami.

Szkodliwość hałasu zależy od natężenia dźwięku, jego częstotliwości, rodzaju źró-deł hałasu jak również od tego, czy hałas ma charakter ciągły, czy impulsywny, a także od czasu oddziaływania.

Natężenie dźwięku określa się jako strumień energii na jednostkę powierzchni. Jego jednostką są decybele (dB). Przyjmuje się, że hałas o poziomie 85 dB jest do-puszczalny, a 90 dB maksymalny194.

Na podstawie literatury przedmiotu dokonano zestawienia ujemnych skutków hałasu na organizm ludzki w zależności od natężenia poziomu hałasu195.

Emisja hałasu przemysłowego, a tym samym stopień jego szkodliwości uzależ-niona jest w znacznym stopniu od realizowanego procesu technologicznego i stanu technicznego maszyn i urządzeń. Nieobojętna jest liczba jednocześnie czynnych ma-szyn jako źródeł tworzenia hałasu o określonej izolacyjności akustycznej. Na zwięk-szenie ogólnego poziomu uciążliwości hałasu w pomieszczeniach produkcyjnych mają wpływ: instalacje wentylacyjne, sprężarki, przepompownie, urządzenia chłod-nicze, środki transportu wewnętrznego i inne. Źródła hałasu mogą być mechaniczne, areodynamiczne, hydrodynamiczne i technologiczne.

Zapobieganie szkodliwemu oddziaływaniu hałasu ma istotne znaczenie dla zdro-wia pracowników. Profi laktyka w tej dziedzinie powinna polegać przede wszystkim 194 oddychanie – 10

szept z odległości 1,5 m, szmer liści w lesie – 30

ciche biuro – 40

rozmowa odbywająca się w odległości 1 m – 70

ruch uliczny – 80

urządzenia kuchenne – 95 przeciętna fabryka – 100 zmechanizowane roboty ziemne – 110 płaczące dzieci – 110 młot pneumatyczny, odległy o 1 m – 120 występ zespołu rockowego z elektronicznym nagłośnieniem – 140 samolot podczas startu – 150 za: D. Schultz, S.E. Schultz, op. cit., s. 367.

195 – hałas poniżej 30 decybeli nie przeszkadza człowiekowi i nie daje skutków ujemnych, – hałas w przedziale 30–70 dB powoduje zmęczenie, zaburzenia snu, obniżenie czułości zmysłów na bodźce,

– hałas o natężeniu 70–85 dB przy długotrwałej ekspozycji przynosi bóle głowy i zaburze-nia nerwowe,

– hałas w przedziale 85–130 dB jest przyczyną zaburzenia układów krążenia, pokarmo-wego i zmysłu równowagi,

– przedział hałasu 130–150 dB łączy się z trwałymi schorzeniami różnych organów ciała, – powyżej 150 dB hałas, po upływie 5 minut paraliżuje funkcjonowanie wszystkich orga-nów ludzkiego ciała, za: m.in. S. Szumpich, Polityka ochrony…, op. cit.; J. Olszewski, op. cit., s. 95–99.