W 1933 roku w Kownie ukazała się powieść Reginy Vydaitė, zatytułowana Erškečių keliai (Kada?). Apysaka iš Okupuotos Lietuvos gyvenimo [Cierniste drogi (Kiedy?). Powieść z życia okupowanej Litwy.275] Jej autorem był Rapolas Mackonis, który użył pseudonimu, aby uchronić się przed polskimi represjami. Były one prawdopodobne, jako że książka miała antypolską wymowę. Autor napisał ją podczas urlopu w Połądze i w drodze powrotnej przekazał kowieńskiemu wydawnictwu. Powieść była rozpowszechniana także w Wilnie, zmieniono jednak dane, aby nie budzić podejrzeń władz – przede wszystkim miejsce wydania, za które podane zostało wydawnictwo Zawadzkiego. Mackonis wspominał: „Biedny Józef Zawadzki.
Jego kości już dawno zmurszały, a my w latach 1864-1904 i 1920-1939 ciągle wykorzystywaliśmy firmę o jego nazwisku.”276 Wszystkie te środki podjęte były nie bez przyczyny. Powieść bowiem traktowała o kolejnym przełomie w życiu narodu – wojnie z bolszewikami i okupacji Wileńszczyzny przez Polaków. Rzecz o takiej tematyce nie miała szans na publikację w Wilnie. Zwłaszcza zaś, że piszący w swobodnych warunkach – w wolnej Republice – Mackonis, nie musiał zważać na słowa i pozwolił sobie wylać wszystkie żale i frustracje.
Już we wstępie nazywa rzeczy po imieniu. Historyczny wstęp miał dać czytelnikowi ogólny obraz Wileńszczyzny u progu nowej epoki. Wydaje się, że głównym odbiorcą tekstu miał był Litwin z niepodległego państwa, któremu autor prezentował realia życia Litwinów w Polsce.
Nie pozostawia on żadnych wątpliwości, pisząc, że jedna trzecia Litwy pozostaje w rękach wroga, a Litwini tam „żyją w swoistych warunkach, które można nazwać jedynie „planowanym terrorem”277.
Książka zbudowana jest bardzo podobnie do Szarych bohaterów i wykorzystuje te same schematy i motywy. Rzecz dzieje się w małej wiosce litewskiej na pograniczu ziem etnicznie białoruskich. Jej bohaterem jest Jurgis Kirkutis, uczeń piątej klasy gimnazjum wileńskiego z
Basanavičius.“ DJB, s. 64
275Regina Vydaitė(Rapolas Mackonis), Erškečių keliai (Kada?). Apysaka iš Okupuotos Lietuvos gyvenimo, Kaunas, 1933.
276„Vargšas Juozapas Zavadzkis! Jo kaulai seniai sutrūnijo, o mes 1864-1904 ir 1920-1939 metais vis naudojomės jo vardo firma.“ Rapolas Mackonis, Be ryto naktis 1958-1959, maszynopis, LLTI, F64-31, s. 155. Fragment dotyczący okoliczności powstania powieści jest jednym z tych, które nie weszły do redagowanego przez córkę Mackonisa – Birutė Mackonytė – zbioru wspomnień Amžiaus liudininko užrašai.
277„gyvena ypatingose sąlygose, kurias galime pavadinti tik planuoto teroro sąlygomis”. EK, s. 3.
Beržiniai278. Postać ta jest typowa dla prozy autora. Jest to pochodzący z ludu inteligent, moralnie nieskazitelny, który ze względu na swoje uświadomienie narodowe podejmuje walkę o wolność swojej ojczyzny. Początkowo nie znajduje on posłuchu wśród swoich, jednak jego upór i poświęcenie (kary, aresztowania, więzienie, prześladowania) buduje stopniowo zaufanie litewskiej społeczności i ostatecznie udaje się mu porwać lud do pracy narodowej. Ten model, mający swój początek w Sulaukė, nie zmienił się już do końca międzywojennego pisarstwa Mackonisa. Duża część tej fikcyjnej biografii miała pierwowzór nie tylko w bohaterach czasów odrodzenia narodowego, ale w życiorysie samego Mackonisa. Jurgis Kirkutis przejął z biografii swojego twórcy edukację w Wilnie i zaangażowanie na rzecz oświecania ludu, wyrażające się kolportażem półlegalnej prasy litewskiej.
Akcja rozpoczyna się w momencie wycofywania się wojsk bolszewickich. Widząc odwrót Rosjan miejscowi Litwini zastanawiają się nad przyszłością Litwy. Jeden z bolszewików odpowiada na to, że jeśli za nimi nadejdą wojska litewskie, to oni sami już nie wrócą, a na Litwie będzie pokój. Jeśli jednak przy pomocy lokalnych dworów przyjdą tu „rogate czorty”
(chodzi o Polaków), to armia bolszewicka wróci i nie zostawi już kamienia na kamieniu.
Początkowo spełnia się optymistyczny scenariusz i Litwini podbudowani zostają widokiem własnego wojska. Młody Kirkutis tłumaczy swoim nieuświadomionym rówieśnikom, że to najlepsze wyjście, jako że nie będą się już musieli uczyć obcych języków – rosyjskiego czy polskiego. Rola języka w przyszłym państwie podkreślona jest raz jeszcze. Kiedy Jurgis rozmawia z litewskim żołnierzem w pobliskim miasteczku, ten skarży się, że nie może porozumieć się z miejscową, mówiącą po białorusku ludnością. Młodzieniec tłumaczy, że większość czyni to z niechęci, bowiem tylko nieliczni nie znają litewskiego. Ich jednak też się nauczy – pada zdecydowana odpowiedź.
Chwile tryumfu nie trwają długo. Od południa zbliża się front polski pod znakiem
„krwiożerczego orła polskiego”. Litwini starają się odeprzeć atak, jednak nie udaje im się to przez zdradzieckie zachowanie miejscowych ziemian. Właścicielka pobliskiego dworu wbija nóż w plecy litewskiego żołnierza obsługującego stanowisko karabinu, co przesądza o losie potyczki. Mackonis znowu sprowadza los całej Litwy do wydarzeń z jednej wsi. W swoim dworze polska „bohaterka” urządza bal dla Polaków, podczas którego zostaje kandydatką do Virtuti Militari.
Wkrótce potworny charakter Polaków potwierdza się w zachowaniu wobec mieszkańców
278Do dziś istnieje wieś o takiej nazwie – rodowa wieś pisarza Juliusa Janonisa. Usytuowana jest jednak na północnym wschodzie Litwy, w okolicach Birż, wykluczone jest zatem, aby to o nią chodziło Mackonisowi.
Raczej posługuje się tu bardzo prawdopodobną w swoim mniemaniu nazwą dla opisu fikcyjnej wsi w Dzukiji, o czym świadczy właśnie sąsiedztwo Białorusinów.
litewskich wsi. W zasadzie można ich działania nazwać pacyfikacją. Plądrują i mordują tych, którzy się im przeciwstawiają. W ten sposób ginie ojciec i brat Jurgisa, a jego matka popada w obłąkanie. Pokazując zwierzęce zachowanie polskiego wojska, Mackonis w ten sposób określa charakter polskiego podoficera:
W polskim wojsku podoficerzy najczęściej są półanalfabetami, zebranymi na wojnę lat 1919-1920 chłopcami z dworów i łobuzami ze wsi, którzy, pobywszy w wojsku i zdobywszy stopień podoficera, stali się wyrafinowanymi sadystami, gnębiącymi najokrutniejszymi środkami nie tylko ludzi, ale i żołnierzy.279
Z takimi właśnie ludźmi walczy Jurgis. Jego walka jednak to nie krwawa zemsta czy terroryzm, jak mogłoby się wydawać, a szerzenie w swojej okolicy litewskiej prasy, otwarte wystąpienia przeciwko polskim władzom i agitacja ludu. W końcu zostaje przez to zamknięty w więzieniu, a pole zajmują „endeccy szpiedzy” i polscy „kulturtregerzy”, jak ich określa autor. Próbując rozszerzać swój kulturalny wpływ zakładają w wiosce szkołę polską. Zostaje ona zorganizowana w domu ojca Moniki – ukochanej Jurgisa. Niedoszły teść pokazany jest w powieści jako postać negatywna. Jest niechętny Jurgisowi i nie chce oddać mu córki, co gorsza jednak – kolaboruje z Polakami, licząc na zysk i używając swojej córki jako karty przetargowej. Sprowadzony do szkoły nauczyciel uwodzi Monikę i zaraża ją chorobą weneryczną. W akcie zazdrości jego główny rywal – polski policjant – zabija go. Wróciwszy z więzienia, główny bohater nie odnajduje już swojej Moniki wśród żywych. Wiąże się jednak z jej siostrą. Para nad grobem Moniki w finalnej scenie przyrzeka sobie iść nadal ciernistą, litewską drogą.
Wydarzenia i postaci z powieści są jak zwykle przerysowane. Wydaje się, że głównym celem książki było wyrobienie w czytelniku (Litwinie z Kowna) silnej repulsji wobec Polaków i sympatii wobec pokrzywdzonych Litwinów. Książka przypomina naiwną ilustrację do broszury politycznej. Trudno ocenić wpływ powieści na litewskiej wsi. Wydaje się jednak, że mogła oddziaływać przede wszystkim na młodszych czytelników, starsi bowiem pamiętali opisane wydarzenia. W Kownie, gdzie również zdawano sobie sprawę, jak rzeczywiście sprawy się miały, powieść Mackonisa świadczyła przede wszystkim o ówczesnej sytuacji politycznej na Wileńszczyźnie, która budziła rozgoryczenie, frustracje i uczucia antypatii wobec Polaków.
Powieść ta ma drugorzędne znaczenie w twórczości Mackonisa. Można w niej jednak dostrzec, jak krystalizowała się poetyka jego utworów. Schematy fabularny i psychologiczny,
279„Lenkų kariuomenėje puskarininkai daugiausiai yra pusiauanalfabetai, surinkti į kaiuomenę 1919-1920 m. dvarų bernai ir šiaip sodžių padaužos, kurie, pabuvę kariuomenėj ir įgiję puskarininkių laipsnius tapo rafinuoti sadistai, kankinę karo metu ne tik žmones, bet ir kareivius žiauriausiomis priemonėmis.“ EK, s. 65.
użyte po raz pierwszy w Szarych bohaterach tu okrzepły i zostały potem powielone.
Wykorzystywanie tych schematów ma swoje wytłumaczenie nie tylko w jakości pisarstwa Mackonisa, ale przede wszystkim w jego funkcji. Najważniejsze były cele polityczne, nie estetyczne, wobec czego użycie gotowych rozwiązań oszczędzało czas autorowi, ciągle pogrążonemu w pracy. W pewnym sensie Cierniste drogi dają obraz tego, jak mógł wyglądać trzeci tom Szarych bohaterów, albo jak mógłby wyglądać, gdyby nie polska cenzura.