Co dorośli powinni wiedzieć o rozwoju dziecka 6-letniego
jego ciało, umysł, emocje. Jakość jego rozwoju zależy oczywiście od tego, w jakie właściwości został wyposażony przez naturę i od tego, jaka jest jakość środowiska, w którym żyje. Znacz-nie większe jednak znaczeZnacz-nie ma to, czy ważne/znaczące dla niego osoby z najbliższego otoczenia potrafią rozpoznać trafnie jego potrzeby w danym okresie rozwo-jowym i do nich dostosować swoje działania i oczekiwania.
W okresie przedszkolnym dziecko intensywnie rozwija się, a najważniejszą rozwojowo formą działalności jest zabawa. W rozwoju dziecka w wieku szkolnym obok postawy zabawy za-czyna pojawiać się „postawa pracy”, oznacza-jąca wytrwałość w wykonywaniu podjętego działania oraz troskę o wynik. Dla wieku szkol-nego ważne są cztery obszary, które są decy-dujące dla funkcjonowania dziecka w różnych rolach społecznych, a także dla jego przyszłe-go rozwoju:
gotowość szkolna i jakość oferty edukacyj-nej szkoły/klasy,
proces uczenia się i rodzaj oraz jakość opa-nowanych umiejętności szkolnych
proces społecznego oceniania i poczucie własnej wartości,
zasady społecznej współpracy (praca indy-widualna czy zespołowa, rywalizacja czy współpraca) oraz rodząca się u dziecka go-towość do pracy i poczucie kompetencji.
Organizacja życia w klasie szkolnej stawia przed dzieckiem 6-letnim niemałe wymagania.
Przez kilka godzin każdego dnia musi ono zno-sić rozłąkę z rodzicami, przebywać wśród po-czątkowo obcych dorosłych i niektórych ró-wieśników, orientować się w przestrzeni no-wego i dużego z jego perspektywy gmachu szkoły, uważnie słuchać tego, co mówi na-uczyciel i wykonywać jego polecenia, przezwy-ciężać własne zmęczenie i stres, czy wreszcie kontrolować potrzeby fizjologiczne.
W zasadzie każdy kolejny dzień w szkole
sta-wia przed dzieckiem nowe wyzwania. To, czy będzie ono w stanie poradzić sobie z nimi za-leży od przebiegu całego dotychczasowego rozwoju dziecka.
Dziecko w szkole musi nie tylko jak najwięcej zapamiętać, ale również zacząć w nie-których sferach funkcjonować w określony sposób.
Najtrudniejszym zadaniem jest nabycie pod-stawowych umiejętności szkolnych, czyli czy-tania, pisania i liczenia. Opanowanie każdej z wymienionych umiejętności wymaga skoor-dynowania szeregu operacji umysłowych, czyli osiągnięcie określonego poziomu dojrzałości poznawczej, emocjonalnej i społecznej. Każde dziecko rozwija się w swoim tempie, a to po-woduje, że czas opanowania tych umiejętno-ści przez poszczególne dzieci bywa różny.
Sukces szkolny znacząco wpływa na samooce-nę dziecka. Podstawę samooceny, pojawiają-cej się po raz pierwszy w okresie szkolnym, stanowi poczucie bycia kompetentnym.
Dziec-ko w tym wieku ma wysokie poczucie własnej wartości, jeśli jest w stanie wskazać umiejęt-ności bardzo dobrze, czy wręcz perfekcyjnie przez siebie opanowane. Wiąże się to m.in.
Z tym, iż dorośli patrzą na dziecko przez pry-zmat posiadanych przez nie kompetencji.
Ważniejsze staje się bowiem to, co ono potrafi, niż to, jakie jest.
Jak rozwija się dziecko 6-letnie?
Typowy 6-cio latek to dziecko poruszające się swobodnie i harmonijnie. W tym wieku rozpo-czyna się wymiana zębów mlecznych na trzo-nowe, postępuje proces mineralizacji kośćca.
Dziecko jest bardzo aktywne ruchowo na sku-tek utrzymującej się fizjologicznej przewagi procesów pobudzenia nad procesami hamo-wania w korze mózgowej oraz obwodowym układzie nerwowym. Szybko przyswaja sobie wszelkie nowe formy aktywności ruchowej, osiąga taki stopień koordynacji ruchów, który umożliwia mu opanowanie jazdy na łyżwach, Co dorośli powinni wiedzieć o rozwoju dziecka 6-letniego
nartach, rowerze zaledwie po kilku ćwicze-niach. Nadal rozwijają się koordynacja wzro-kowo-ruchowa, i ruchy manipulacyjne, dosko-nalą się one przez codzienne czynności, takie jak posługiwanie się łyżką, ołówkiem, nożycz-kami, samodzielne ubieranie się.
WAŻNE
Ruch – 6-latki mają jeszcze słaby kościec i słabe mięśnie, muszą często zmieniać pozy-cję. To dlatego wydają się dorosłym wręcz na-druchliwe. Stopień opanowania umiejętności ruchowych przez dziecko zależy w dużym stopniu od jego otoczenia społecznego oraz preferowanych przez nie głównych form ak-tywności. Zbyt duża ilość czasu spędzanego przez dziecko przed m.in. telewizorem lub komputerem powoduje, że jego sprawność ruchowa jest ograniczana, a wydolność fizycz-na niska. Rozwój ruchowy jest zaś podstawą rozwoju umysłowego dziecka.
Poprzez aktywność fizyczną dziecko stymuluje rozwój poszczególnych struktur mózgu mó-zgowych, co pomaga w rozwoju procesów per-cepcyjnych, mowy i języka oraz procesów przetwarzania informacji czyli pamięci, uwagi i myślenia. Poza tym wszelka aktywność ru-chowa wiąże się z grupą rówieśniczą, czyli z rywalizacją, a to korzystnie wpływa na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Rywalizowa-nie podczas gier i zabaw ruchowych uczy dziecko współpracy, przestrzegania reguł, norm, radzenia sobie z emocjami podczas suk-cesu lub porażki. Ruch stymuluje rozwój dzieci 6-letnich. Dziecko sprawne ruchowo jest atrakcyjne dla rówieśników. Prawidłowo roz-wijające się dzieci muszą mieć zaspokojony
„głód ruchu”. „Świat dorosłych” powinien do-starczać dzieciom 6-letnim jak najwięcej oka-zji do ruchu. Dziecko, które ma zaspokojony
„głód ruchu” lepiej uczestniczy w lekcjach, jest bardziej skupione, wytrwałe, efektywne w działaniu, zainteresowane tym co robi.
Emocje i rozwój społeczny
6-latek jest na ogół pogodny, pozytywnie na-stawiony do otoczenia, zabawy z rówieśnikami czasem powodują konflikty, ale są one krótkotrwałe i szybko o nich zapo-mina. Dziecko potrafi być kochające, przyjaz-ne i z entuzjazmem współpracuje z innymi, choć bardzo szybko może zmienić uczucie przyjaźni na wrogość. Ciekawe jest również wszystkiego, co je otacza. Ponadto z trudem akceptuje brak własnego sukcesu i niełatwo pokonuje frustrację. Dziecko zaczyna dobrze orientować się w normach funkcjonowania społecznego i stosować się do nich, liczyć się z opinią kolegów. U 6-latka rozpoczynającego naukę w szkole można zauważyć otwartość na przebywanie i aktywność w grupie rówieśni-czej. Ważną umiejętnością społeczną jest zdol-ność do empatii. Dziecko uświadamia sobie, że druga osoba potrzebuje pocieszenia, po-mocy, dobrego słowa. W tym okresie tworzą się pierwsze przyjaźnie, grupy koleżeńskie,
dzieci są chętne do poznawania świata, ak-tywnej zabawy i pracy z innymi dziećmi.
Emocje – dziecko 6-letnie ma mniej dojrzały układ nerwowy niż siedmiolatek i z tego po-wodu silniej reaguje emocjonalnie, wszystkie jego emocje, zwłaszcza negatywne, stanowią dla organizmu ogromny wydatek energetycz-ny, prowadzący czasami do rozregulowania jego funkcjonowania (np. dziecko staje się płaczliwe, drażliwe, nieznośne, agresywne itp.). Czasem nie reaguje na polecenia i wołanie, co często błędnie bywa interpreto-wane przez dorosłych jako wyraz nieposłu-szeństwa. Co ciekawe, 6-latek jest mniej sta-bilny emocjonalnie niż 5-latek. Labilność jest charakterystyczną cecha jego emocji.
Dziecko coraz więcej rozumie, jest w stanie przewidzieć konsekwencje pewnych zacho-wań, wie też do kogo może się zwrócić o pomoc w sytuacjach dla niego trudnych.
Dziecko 6-letnie może odczuwać lęk przed Co dorośli powinni wiedzieć o rozwoju dziecka 6-letniego
pójściem do szkoły, jako czymś nieznanym, pełnym tajemnic. Szkoła budzi u dziecka za-równo ciekawość, jak i lęk. Lęk ten może być potęgowany lub zmniejszany przez otoczenie dziecka. Dziecko powoli nabywa umiejętność regulowania ekspresji własnych emocji.
WAŻNE
Rozwój emocjonalny i społeczny stanowią jed-ne z najważniejszych aspektów rozwoju. Doj-rzałość emocjonalna jest jednym z głównych wyznaczników dojrzałości szkolnej dziecka.
Jej poziom decyduje o tzw. niezależności psy-chicznej dziecka, a to umożliwia mu adaptację w przedszkolu i szkole. 6-latek dopiero uczy się, co dana emocja i jej przejawy oznaczają.
Nie wolno nauczycielom i innym dorosłym niszczyć emocjonalności dziecka, poprzez róż-ne uwagi, oceny, niezauważanie jego postę-pów, jego odrębności!
Procesy przetwarzania informacji
Myślenie – większość dzieci 6 letnich nie ma jeszcze ukształtowanej odwracalności myśle-nia, nie potrafi odwrócić procesu przekształ-ceń, nie ma jeszcze dobrze ukształtowanych pojęć związanych z czasem. Dzieci w tym wie-ku zapamiętują na ogół w sposób mechanicz-ny, wprawdzie zaczyna pojawiać się też u nich zapamiętywanie intencjonalne (wierszyka, czy roli w przedstawieniu), tym niemniej więk-szość faktów, informacji czy zdarzeń utrwalo-nych zostaje mimochodem. Przyswajając so-bie pojęcia dziecko przeprowadza szereg ope-racji myślowych, takich jak porównywanie – wymagające procesów analizy i syntezy spo-strzeganych cech, uogólnianie, abstrahowa-nie. Operacje myślowe odbywają się na bazie spostrzeżeń i wyobrażeń, trudnością jest jed-nak logiczne uzasadnienie wyciąganych wnio-sków, choć pojawia się też krytycyzm. Dziecko zaczyna dostrzegać niedorzeczności np. w obrazkach lub historyjkach
obrazko-wych, błędy w wypowiedziach kolegów, czy osób dorosłych.
WAŻNE
Dziecko w wieku 6 lat jest na etapie operacji konkretnych w ujęciu teorii Piageta. To ozna-cza, że jego myślenie jest myśleniem konkret-no-wyobrażeniowym. Dziecko rozwiązuje kon-kretne problemy tu i teraz. Zmniejsza się ego-centryczność jego myślenia. Kształtuje się zdolność odwracania operacji umysłowych, przyswajania pojęć logicznych oraz zdolność klasyfikacji hierarchicznej. Pojawiają się sche-maty operacji logicznych takich jak: porządko-wanie i klasyfikacja. Wykształcone zostają po-jęcia stałości, ilości, rozwijają się popo-jęcia przy-czynowości, przestrzeni, czasu, prędkości.
Mowa zaczyna pełnić funkcję komunikacyjną, dzieci nie potrafią jeszcze zastosować logiki do rozwiązywania hipotetycznych, czysto słownych lub abstrakcyjnych problemów. Ta-ka wiedza o cechach myślenia dzieci w tym
wieku wskazuje nauczycielowi i rodzicom jak powinni z nimi pracować, jakie stosować me-tody i środki w kształceniu dzieci, jak rozma-wiać, bawić się.
Pamięć – dzieci 6-letnie coraz częściej stosują indywidualne strategie pamięciowe. Poszerza się zasób pamięci.
Uwaga – dzieci przechodzą od uwagi mimo-wolnej, skoncentrowanej na bodźcach silnych i atrakcyjnych do dowolnej, czyli zależnej od woli. Zwiększa się selektywność i koncentracja uwagi.
Funkcje wzrokowo-przestrzenne
U dziecka 6-letniego następuje dalszy proces doskonalenia percepcji wzrokowej. Wzrok wy-ostrza się, dziecko jest spostrzegawcze, bar-dzo dobrze dokonuje analizy i syntezy wzroko-wej na przedmiotach, wzorach, symbolach.
Pamięć wzrokowa polepsza się.
Co dorośli powinni wiedzieć o rozwoju dziecka 6-letniego
Dzieci 6-letnie mają jeszcze trudności z oceną stosunków przestrzennych, np. relacje: prawo, lewo, obok, za, wymagają wielu ćwiczeń typu zabawowego, które ułatwią późniejsze do-świadczanie przestrzeni. Wiele dzieci, szcze-gólnie tych, które mają niejednorodną laterali-zację oraz tych, które nie doświadczają prze-strzeni poza domem, przedszkolem, szkołą, ma duże trudności z ustaleniem schematu cia-ła oraz określaniem stosunków przestrzen-nych. Te umiejętności w dużym stopniu decy-dują o powodzeniu w nauce, opanowaniu wie-lu umiejętności szkolnych.
WAŻNE
Dobrze wykształcone funkcje wzrokowo-przestrzenne są podstawą opanowania przez dziecko umiejętności szkolnych. Aby dobrze czytać i pisać dziecko musi wzrokowo poznać litery, potrafić je rozróżnić i zapamiętać. Aby opanować cztery działania arytmetyczne musi m.in. mieć dobrze ukształtowane funkcje
prze-strzenne. Bardzo ważną rolę odgrywa sprawa wszelkich wad wzroku. Jeżeli dorośli mają po-dejrzenia, że dziecko źle widzi, należy nie-zwłocznie skonsultować stan jego wzroku u okulisty.
Funkcje słuchowe – dziecko 6-letnie dosko-nali umiejętność dokonywania adosko-nalizy i syntezy słuchowej. Jest spostrzegawcze słu-chowo. Sprawnie dzieli zdanie na słowa, słowa na sylaby. Trudności sprawia mu często tzw.
domykanie sylab, czyli podział słowa na syla-by zamknięte. Zwiększa się pojemność pamię-ci słuchowej.
Mowa i język - dziecko w tym wieku posługuje się swobodnie mową potoczną, używa wszyst-kich części mowy i złożonych form gramatycz-nych, buduje zdania złożone z 5-7 słów z uwzględnieniem czasów, przypadków, nie-raz popełniając jednak błędy. Z reguły jest bar-dzo aktywne werbalnie, zadaje dużo pytań
wynikających z potrzeby poznania i zrozumienia świata. Bogaci zasób słownika.
WAŻNE
Bardzo ważne jest aby dziecko idąc do szkoły prawidłowo wypowiadało wszystkie głoski.
Wszelkie wady wymowy powinny być wyleczo-ne. Dzieci, które mają wadę wymowy często mają mały zasób słów, nie chcą wypowiadać się podczas lekcji, odzywać do rówieśników, nieprawidłowo nabywają umiejętności czyta-nia i pisaczyta-nia. Dlatego też należy sprawdzić co jest przyczyną nieprawidłowej wymowy, jaki jest stan słuchu dziecka.
Zamiast zakończenia – ważna kwestia roz-woju mózgu dziecka 6-letniego
Najistotniejszy neurofizjologiczny aspekt roz-woju dziecka między 6 a 10 r.ż., czyli w okresie edukacji wczesnoszkolnej, dotyczy funkcjonowania kory przedczołowej.
U dzieci 6-letnich dominuje obszar sensorycz-ny w mózgu, dlatego reagują one w sytuacjach społecznych odruchowo, mają trudności z planowaniem, ustalaniem priorytetów, trud-ności sprawia im także przewidywanie konse-kwencji działań własnych i innych osób.
Kora przedczołowa u dzieci przedszkolnych i w młodszym wieku szkolnym działa jeszcze nieoptymalnie, dlatego ich funkcjonowanie poznawcze nie jest w pełni rozwinięte.
Kora przedczołowa jest odpowiedzialna za wybór „trudniejszej rzeczy”, nazwana bywa ośrodkiem naszego superego, naszego cha-rakteru. Oznacza to, że jest neurofizjologicz-nym podłożem najwyższych funkcji poznaw-czych, czyli: podejmowania decyzji, kontroli impulsów, planowania, organizowania, uwagę uwagi dowolnej, pamięci roboczej, pamięci deklaratywnej, świadomości społecznej, em-patii, odraczania gratyfikacji, rozumowania Co dorośli powinni wiedzieć o rozwoju dziecka 6-letniego
moralnego, uczenia się na błędach, realizowa-nia celów, rozumierealizowa-nia własnych emocji.
Niepełna dojrzałość struktur kory przedczo-łowej wyjaśnia niektóre zachowania dzieci letnich, których często nie rozumiemy. 6-latki bowiem niekiedy:
1. Mają problemy z hamowaniem reakcji i słabszą kontrola własnych emocji – np.
„palną” coś bez zastanowienia, krzyczą, cieszą się, są głośne bez powodu, nie po-trafią opanować złości.
2. Mają słabiej rozwiniętą pamięć roboczą – często nie wykonują złożonych poleceń.
3. Mają problemy ze skupieniem uwagi – czę-sto nie kończą zaczętych zadań.
4. Słabej inicjują i planują działania – zwleka-ją i wyczekuzwleka-ją do ostatniej chwili, żyzwleka-ją chwilą obecną.
5. Mają słabiej rozwinięty zmysł organizacyj-ny – a to powoduje trudności
w zrozumieniu związków przyczynowych i logicznych.
6. Gorzej zarządzają czasem – nie potrafią rozplanować zadań w czasie, wyczekują do ostatniej chwili, bądź nie realizują zadania.
7. Są mniej elastyczne – ciągle są czymś skakiwane, wskazuje na to sztywność za-chowań i reakcji.
8. Są mniej gotowe do poświęceń na rzecz osiągnięcia nadrzędnego celu – współpra-ca w grupie nie zawsze się dobrze układa.
Taka wiedza o rozwoju dzieci 6-letnich wska-zuje nauczycielom, rodzicom i innym doro-słym, jakich strategii powinni używać w ich nauczaniu i wychowaniu. To od dorosłych za-leży, czy 6-latek przekraczając próg szkoły od-niesie sukces edukacyjny i rówieśniczy. Po-czątkiem zmaksymalizowania szansy na taki sukces jest poznanie rozwoju dziecka.
O sposobach rozpoznawania możliwości i potrzeb 6-latków w napiszę następnym arty-kule
Lepiej poznamy kogoś po godzinie zabawy, niż po roku rozmów.
PLATON Bibliografia:
Boyd, D., Bee, H. (2007 i nast. wyd.). Psycholo-gia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.
Brzezińska, A.I. (red.) (2005). Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk: GWP.
Brzezińska, A. I., Matejczuk, J., Jankowski, P., Rękosiewicz, M. (red.) (2014). Sześciolatki w szkole: rozwój i wspomaganie rozwoju. Po-znań: Wydawnictwo Humaniora.
Trempała, J. (red.) (2011). Psychologia rozwo-ju człowieka. Warszawa: PWN.
Małgorzata Spendel
Małgorzata Spendel – psycholog, logopeda, nauczyciel-konsultant ROM-E Metis w Katowicach,
prowadzi różne formy doskonalenia zawodowego w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży, autorka programu PEWNIAK.
Doświadczenie w zakresie doskonalenia nauczycie-li czerpie również z prowadzonej diagnostyki psychologiczno-pedagogicznej dzieci i młodzieży.
Co dorośli powinni wiedzieć o rozwoju dziecka 6-letniego