Communis opinio canonistarum

Warto wskazać także powszechną opinię uczonych jako istotne źródło, na którym kanoniści opierali swoje rozważania¹²¹. Status opinii uczonych jako źródła prawa jest

116 Zob. np. Petrus de Ancharano (1581) ad X 1.35.1, num. 6, 316; Johannes de Imola (1547) ad X 1.35.1, in glo. pacta custodiantur, sv. inter episcopos, num. 8, fol. 232va; Nicolaus de Tudeschis (1591) ad X 1.35.1, num. 5, fol. 138rb.

117 Guido de Baysio (1481) ad C.12, q.2, c.66, in gl. promiserint, sv. promissione, s.f.: Adde hoc non habet locum apud cathelanos apud quos non datur actio ex promisso teneri tamen debet cathelanus qui vanis promissionibus et inutilibus invitationibus detinent viatorem saltem de dolo ff. si quis cau. si actio [Dig. 2.11.3].

Secundum Vin. qui ita no. extra in proemio rex pacificus [X proemium]”.

118 Hilling (1904); García y García (2004); BBG Felinus Sandeus.

119 Felinus Sandeus (1570) ad X 1.35.1, num. 14, col. 1260.

120 Baldus de Ubaldis (1578): ad X 1.35.1, sv. pacta custodiantur, num. 8, fol. 122ra: „Ex pacto etiam nudo agunt mercatores et numularii inter se (...) et si artifices faciunt statutum inter se quod agatur ex nudo pacto, tale statutum valet”.

121 Do dziś zresztą stała i powszechna opinia uczonych może stać się źródłem normy w prawie kanonicznym w przypadku luki prawnej; zob. kan. 19 KPK: „Jeśli w określonej sprawie brak wyraźnej ustawy, powszechnej lub partykularnej, albo prawa zwyczajowego, sprawa – z wyjątkiem karnej – winna być

zagadnieniem złożonym, daleko wykraczającym poza ius commune, wszak już w Rzymie niekiedy opinie jurystów miały charakter normatywny¹²². Ważne dla kształtowania normatywnego charakteru opinii uczonych były różne czynniki, np. wielokrotne powtórzenie czy próby obiektywizacji¹²³. W średniowieczu kwestia ta była przedmiotem wielowątkowej dyskusji między prawnikami, którzy starali się ustalić choćby to jakie są kryteria uznania opinii doktorów za wiążącą, czy też jakie sankcje wiążą się z rozstrzygnięciem sprawy przez sędziego wbrew takiej opinii¹²⁴.

Wydaje się, że od około XIV w. można mówić o ustalonym wśród kanonistów stanowisku w zakresie sposobu zaskarżalności gołych umów: uczeni generalnie zaakceptowali propozycję Laurentiusa i Teutonicusa, by umowy gołe zaskarżać za pomocą condictio ex canone¹²⁵. Wśród autorów z pierwszej połowy XIV w., którzy przyjęli taki sposób zastosowania zasady ex nudo pacto oritur actio można wymienić Guido de Baysio, Henricusa Bohicusa (ok. 1310-ok. 1350)¹²⁶ czy Jana Andrzejowego¹²⁷. Klarowne sformułowanie odwołujące się do powszechnej opinii kanonistów zawarł w swoim komentarzu do Dekretałów Baldus de Ubaldis, wskazując, że według kanonistów zaskarżalność umów opierała się na słuszności naturalnej¹²⁸. Alternatywą wobec opinii dominującej była koncepcja zaproponowana przez Huguccio, czyli możliwość odwołania się do urzędu sędziego, a potem przedstawiona w nowym ujęciu przez Innocentego IV (?-1254)¹²⁹ jako denuntiatio evangelica. W związku z tym, że autorytet tego ostatniego był znaczący, kanoniści przez przeszło dwa stulecia uwzględniali w swoich komentarzach ten rozdźwięk w doktrynie.

W XIV w. opinia kanonistów na temat zaskarżalności gołych umów była jednolita, tzn. uznawali oni, że skutecznym narzędziem praktycznej realizacji tego postulatu jest skarga z c. Iuramenti. O ile opinia ta w zakresie ogólnego stanowiska doktryny się nie zmieniała,

rozstrzygnięta z uwzględnieniem ustaw wydanych w podobnych sprawach, ogólnych zasad prawnych z zachowaniem słuszności kanonicznej, jurysprudencji, praktyki Kurii Rzymskiej oraz powszechnej i stałej opinii uczonych”; zob. Alexandrowicz (2013).

122 Zob. np. Kolańczyk (2007) 48-59; Giaro w Dajczak/Giaro/Longchamps de Bérier (2018) 74-75.

123 Zob. np. Dajczak (2013b).

124 Zob. np. Caron (1972) 103-118; Leveleux-Teixeira (2002) 171-184.

125 Spies (1928) 72; Scigliano (2007) 134-135.

126 BBG Henricus Bohicus.

127 Spies (1928) 72-82; Guido de Baysio (1481) ad C.12, q.2, c.66, in gl. promiserint, sv. videtur quod, s.f.; Johannes Andreae (1612) ad X 3.34.6, t. 3, num. 15, fol. 170va; Henricus Bohicus (1576): ad X 1.35.1, num. 1, 145.

128 Baldus de Ubaldis (1578): ad X 1.35.1, sv. pacta custodiantur, num. 8, fol. 122ra: „Ecce secundum communem opi. canonistarum et veram, quia ad roborandum pactum sufficit aequitas naturalis impulsiva causa subsistente”.

129 De la Hera (2004); BBG Innocent IV.

związanie gołą obietnicą czy też umową było bowiem przez kanonistów powszechnie przyjęte, o tyle wiek XV przyniósł rozdźwięk w kwestii zastosowania tej doktryny w praktyce¹³⁰. Kanoniści referując doktrynę powstałą na marginesie c. Antigonus regularnie odwoływali się do powszechnej opinii uczonych. Odmienne od przyjętego stanowiska w zakresie przysługującego środka procesowego przedstawili Franciscus Zabarella i Johannes de Imola (ok. 1372-1436)¹³¹. Pierwszy z nich szeroko zreferował poglądy przedstawiane przez innych pisarzy, ale sam ich nie podzielił, lecz raczej wskazał odrębną argumentację, w świetle której to officium iudicis było najbardziej adekwatnym środkiem, który przysługiwał stronom umowy gołej¹³². Podobnie Johannes de Imola porównał koncepcję najbardziej popularną z tymi, które opracowali Innocenty IV i Zabarella¹³³. Choć sam nie opowiedział się jednoznacznie za żadną z nich, nie przeszkodziło mu to w początkowych uwagach do tegoż kanonu opisać jaka była treść communis opinio w zakresie zaskarżalności gołych umów na podstawie c. Antigonus¹³⁴. Widać na tym przykładzie, że choć w XV w. niektóre elementy doktryny kanonistycznej były krytykowane, to jednak opinia doktorów co do ogólnego postulatu dopuszczalności zaskarżania wszystkich umów była już utrwalona. Przykładowo autorami z końca XV w., którzy za tą opinią dominującą podążyli, choć wspomnieli o opinii mniejszościowej, byli Angelus Carletus de Clavasio (1411-1495)¹³⁵ i Felinus Sandeus¹³⁶.

W ten sposób doktryna kanonistów poza uzgodnieniem spójnego stanowiska w opozycji do poglądów prawa rzymskiego i jego średniowiecznych luminarzy stała się także dodatkowym punktem oparcia dla kolejnych autorów. W zasadzie biorąc pod uwagę status communis opinio jako źródła prawa, spójne i utrwalone nauczanie wielu kanonistów stało się autonomiczną podstawą tej doktryny. Oczywiście, kanoniści by ją uzasadniać sięgali do kluczowych tekstów źródłowych, ale wydaje się, że faktyczne oparcie dla podtrzymywania

130 Spies (1928) 95.

131 Pérez Martín (2004a); BBG Johannes de Imola.

132 Franciscus Zabarella (1558) ad X 1.35.1, num. 3, fol. 296va: „prima tamen lectura fuit hactenus tanta (teneta?) per multos, sed secunda minus habet scrupuli. Et ex ea nota quod de iure canonico et naturali non competit actio: sed officii imploratio”.

133 Spies (1928) 106-113.

134 Johannes de Imola (1547) ad X 1.35.1, num. 1, fol. 232va: „Sed secundum hoc videtur quod tex. iste necessario non probat: quia ex pacto nudo detur actio de iure canonico: licet communiter teneatur oppositum: ut tangit glo. 1 hic in fi. [gl. pacta custodiantur ad X 1.35.1] et tangetur super illa, et per opi. communi facit inquantum hic mandat servari pacta”; in glo. pacta custodiantur, sv. inter episcopos, num. 8, fol. 232va: „ideo non videtur tex. probare opi. glo. sed opi. glo. communiter tenetur per canonistas unde illam etiam tenet Vin.

Goff. et Hosti. et etiam Archi. in c. quicumque suffragio [C.12, q.2, c.66] alleg. in glo. et in c. iuramenti [C.22, q.5, c.12], moventur per rationes glos. tactas”.

135 Michaud-Quantin (1962) 99-101; Pezzella (1977); BBG Angelus Carletus de Clavasio.

136 Angelus Carletus de Clavasio (1578) sv. pactum, num. 5, 202; Felinus Sandeus (1570) ad X 1.35.1, num. 4-6, col. 1253-1256.

tezy o wiążącej mocy wszystkich umów znajdywali w pierwszym rzędzie w communis opinio canonistarum. Autorytet samych uczonych wystarczał bowiem do obrony tej doktryny na forum kanonicznym, pomimo tego, że była ona niezgodna z poglądami innych uczonych, tj.

doktorów prawa. Stało się tak z tego powodu, że communis opinio w pewnym sensie konsumowała pozostałe źródła – to jedna z cech metody prawniczej, kiedy uogólnieniu towarzyszy wzmacnianie waloru normatywnego ogólnych reguł. Warto wspomnieć, że w komentarzach kanonistów pojawiały się także odesłania do innych autorytetów, choćby do doktorów prawa cywilnego czy do teologów, ale nie miały one takiego znaczenia jak oparcie na communis opinio.