Ehrenreich Pirhing

Kolejny kanonista to Ehrenreich Pirhing (Enricus Pirhing, 1606-1690)³⁴⁷, prawnik niemiecki, autor Universum ius canonicum secundum titulos Decretalium distributum nova methodo revocato, czyli komentarza, który miał przedstawić prawo kanoniczne z zastosowaniem nowej metody i dał początek tzw. szkole „całego prawa kościelnego”³⁴⁸. Formalnym przejawem rzeczonej nowości była forma jego komentarza, także do tytułu De pactis³⁴⁹: nie było to wyjaśnienie poszczególnych kanonów, ale podzielone na pięć paragrafów rozważania na temat umów przedstawione w formie odpowiedzi na postawione ogólne pytania. W paragrafie drugim zatytułowanym De observatione Pactorum, et eorum confirmatione per Superiorum Pirhing, zanim przeszedł do zagadnienia szczegółowego, przedstawił typowe kwestie związane z rolą umów w prawie kanonicznym. W ramach pierwszej assertio uzasadnił pogląd, że pacta legitima (w jego ujęciu był to synonim pacta vestita) zawarte między chrześcijanami powinny być zachowywane, a dalej dodał do niej cztery uwagi szczegółowe. Do zachowania umów można było skłonić poprzez kościelne kary, chyba, że umowy były przeciwne prawu lub dobrym obyczajom, podstępne, szkodliwe dla innych lub też prowadziły do szkody dla zbawienia – wtedy nie należało ich zachowywać.

Skoro także świeccy grzeszyli nie zachowując umów, to i oni winni umowy zachowywać, co wynikało ze słuszności naturalnej. Naruszenie pacta legitima zatwierdzonych przez drugą

denuntiatione Evangelica (...) et non iure actionis, et pro maiore declaratione speciem, et casum huius cap. sic refert (...)”.

346 Barbosa (1656), ad D.47, c.8, num. 7, 5.125: „Collige etiam posse quem denunciari in foro Ecclesiastico quotiescumque manet obligatus naturaliter (...). Quod intelligere oportet in obligatione naturali, quae legis naturae vinculis innitur, quaeve parit actionem, et exceptionem per ius Canonicum, vel qui habet per ius Civile retentionem, et exceptionem. Secus de illa, quae insurgit ex honestate, et debito morali, quaeve impedit tantum receptionem (...)”. Zob. Spies (1928) 136 (tekst w przypisie, num. 2, pkt 2).

347 Schulte (1880) 143-144; van Hove (1945) 537: „optimus canonista”; Naz (1945b).

348 Sobański (2009) 47-48.

349 Spies (1928) 136-137 (tekst w przypisie, num. 2, pkt 3).

stronę prowadziło do grzechu śmiertelnego. Wreszcie na koniec podał Pirhing, że z umowy – choćby gołej – na forum zewnętrznym według prawa kanonicznego rodziła się skarga, co powszechnie potwierdzali kanoniści. Skoro bowiem prawo coś nakazywało, rodziła się stąd skarga i ta zasada winna być przestrzegana i w prawie kanonicznym, a ponieważ c. Antigonus nie rozróżniał, jaka umowa została zawarta, należało przyjąć, że według kanonów skarga rodziła się także z umowy gołej³⁵⁰.

W końcowym paragrafie pod tytułem De Effectu Pactorum Pirhing podjął wiele wątków związanych z argumentacją średniowiecznych kanonistów. Najpierw wyjaśnił znaczenie zasady ex nudo pacto non oritur actio w prawie cywilnym, przy czym przywołał też przykładowo znaczenie forum wewnętrznego (za Moliną i Lessiusem), które uznawało za skuteczne także zobowiązania naturalne, do których można było zaliczyć umowy gołe³⁵¹. Był to przykład na uznanie w doktrynie gołej umowy za przykład obligatio naturalis, która z kolei nawet przez ius civile była uznawana za zaskarżalną z powodu tworzonego przez nią węzła prawnego opartego na sprawiedliwości. W drugim twierdzeniu Pirhing podał, że z gołej umowy, czyli z prostej obietnicy, jeśli została przyjęta, powstawała skarga skuteczna dla dochodzenia wobec sędziego tego, co zostało obiecane. Swój wywód – tak jak w całym fragmencie – oparł na stosownych tekstach źródłowych oraz na pracach innych autorów.

Wskazał, że umowa goła, która nie miała formy stypulacji, winna być wykonana. Skoro prawo świeckie wspierało obietnice uczynione, to na forum kościelnym prawo kanoniczne mogło wspierać także obietnice proste, przyznając stosowne skargi. Jasno zdefiniował także ratio tego stanowiska, która wynikała z tego, że obietnica – o ile nie dotyczyła sprawy złej lub

350 Pirhing (1674) ad X 1.35, § 2, num. 9-10, 1.693: „Assertio 1. Pacta legitima inter Christianos inita servari debent, prout statuitur in c. Antigonus 1 h.t. [X 1.35.1] quod est desumptum ex Concilio Africano, ubi dicitur: (...). Similiter in c. Qualiter; 3 h.t. [X 1.35.3] dicitur (...). Hinc colligitur 1. Ad pacti observationem potest quis compelli per censuras Ecclesiasticas, videlicet excommunicationem, suspensionem, vel interdictum (...) modo pactum sit legitimum: nam pacta, quae fiunt contra leges, aut bonos mores, aut dolo, vel aliis sunt damnosa, vel quae in detrimentum salutis aeternae vergunt, servanda non sunt (...). Colligitur 2 (...) attamen generaliter intelligi debet decisio huius c. quod pacta legitima observanda sunt, non solum inter Clericos, sed etiam laicos, quia textus generaliter loquitur, et etiam laici peccant non servando pacta (...). Ratio est, quia naturalis aequitas dictat, pacta licita servanda esse, ex qua naturalis obligatio nascitur, quid enim tam congruum fidei humane, quam ea servare, quae inter eos (paciscentes) placuerunt (...). Colligitiur 3. Violare pacta legitima ab altera parta acceptata, esse peccatum grave, seu mortale (...). Colligitur 4. Quod ex pacto, quamvis nudo, oriatur actio in foro externo, secundum Ius Canonicum, ut probant Canonistae communiter ex cit. c.1 h.t.

[X 1.35.1] quia, quando ius mandat aliquid observari, oritur inde actio (...). At Ius Canonicum mandat observari pacta, ergo ex illis datur actio (...). Et quia textus hic generaliter decernit, pacta servanda esse, nec distinguit inter pacta nuda, et vestita, seu non nuda, per consequens etiam ex nudo pacto oritur actio, secundum Canones (...)”.

351 Pirhing (1674) ad X 1.35, § 5, num. 35, 1.700: „Assertio 1. Etsi ex nudo pacto Iure Civili non oriatur obligatio efficax, sive actio, id est, ius petendi in iudicio, quod promissum est: oriuntur tamen ex tali pacto alii quidam effectus, etiam in foro externo; Veluti (...). 5. Potest retineri pignus datum pro eo, quod ex nudo pacto est debitum, Molin. (...) Less. (...). Ratio est, quia ex nudo pacto, si iure positivo non sit irritum, nascitur obligatio naturalis, et in foro conscientiae, cum adsit consensus verbis expressus, et acceptatus, quod spectato iure naturae ad se obligandum sufficit, ut ex communi Theologorum docet Less. (...)”.

bezprawnej – wiązała w sumieniu, a jej niewypełnienie prowadziło do grzechu śmiertelnego.

Skoro zaś zasadniczym celem prawa kanonicznego było ustrzeżenie przed szkodą grzechu i kierowanie do zbawienia dusz, słuszne było przyznanie na forum kościelnym pełnej zaskarżalności zawartym umowom gołym, tak by można umów skutecznie dochodzić w sądzie wobec sędziego, a błędne było sprzeciwianie się tej powszechnej opinii przez np.

uznanie, że z tytułu takiej umowy należy się tylko zarzut lub officium iudicis³⁵².

W dalszej kolejności kanonista sformułował trzy ogólne zastrzeżenia do podanego twierdzenia i to ich ujęcie można uznać za jego własny wkład w doktrynę. Otóż, według Pirhinga, po pierwsze zaproponowana zasada dotyczyła tylko forum kościelnego, zaś poza nim można było doprowadzić do spełnienia obietnicy tylko za pomocą denuntiatio canonica.

Dodał on jednak, że ówcześnie w wielu trybunałach świeckich uznano, że obietnica złożona z zamiarem zobowiązania się dawała podstawę do skargi, dzięki czemu kres położono rozdźwiękowi między forum externum a forum internum i nie była dłużej otwarta brama dla występku. Po wtóre, skarga powstawała w prawie kanonicznym z gołej umowy tylko wtedy, gdy składający obietnicę miał intencję zobowiązania się. Tutaj Pirhing pozwolił sobie na narzekanie na ówczesne zwyczaje, które doprowadziły do tego, że często składano proste obietnice bez takiego zamiaru, stosując pospolitą formułę, przez co nawet na forum kościelnym rzadko można było zmusić umawiających się do wykonania umowy. Wreszcie w trzecim zastrzeżeniu, kanonista sformułował wymóg istnienia wyraźnej przyczyny (causa):

jeśli nie dało się wskazać przyczyny obietnicy, nie można było przyznać skargi przeciw obiecującemu, co zobrazował Pirhing także kazusem. Na koniec swoich rozważań wyjaśnił, że choć zdawało się, że nie ma wobec tego różnicy między prawem kanonicznym a prawem cywilnym, to jednak różnica taka istniała, bowiem inaczej postrzegany był w obu prawach charakter wymaganej dla zaistnienia zobowiązania przyczyny (causa)³⁵³.

352 Pirhing (1674) ad X 1.35, § 5, num. 36, 1.700-701: „Assertio 2. Secundum Ius Canonicum, ex pacto nudo, seu simplici promissione, si ea acceptata sit, oritur actio efficax ad exigendum in iudicio, quod promissum est. Ita communior, et probabilior sententia Theologorum, et Canonsitarum (...). Idque sumitut ex c.1 et c. Qualiter 3 h.t. [X 1.35.1; 1.35.3] in quibus praecipitur, quod pacta nuda, sine stipulationis formam, inita firmiter observanda, et opere adimplenda sint: ergo; cum Canones, sive leges Ecclesiasticae assistant nudo pacto, seu simplici promissioni, si acceptata sit, ex illo etiam in foro Ecclesiastico actio conceditur, nam actio in iudicio datur, quando lex assistit promissioni factae (...). Ratio est, quia quaelibet pacta, seu promissiones, si non sint de re mala, et illicita, et a promissario sint acceptatae, obligant in conscientia, et quidem sub peccato mortali, si materia sit gravis, et sufficiens ad culpam mortalem, ut ex communi docet Less. (...) ergo, cum in Iure Canonico, et foro Ecclesiastico praecipue caveatur periculum peccati, et indendatur salus animarum, merito in hoc foro promittentes etiam nude, et simpliciter, compelluntur ad pacta conventa observanda, non solum ope exceptionis, vel implorato officio Iudicis, ut censent contrariae sententiae DD. sed etiam concesso remedio ordinario actionis, per quam petitur in iudicio, quod promissum est”.

353 Pirhing (1674) ad X 1.35, § 5, num. 37, 1.701: „Caeterum assertio posita limitari et declarari debet.

1. Ut procedat in causis, quae, sive ratione personarum, sive ratione materiae, spectant ad forum Ecclesiasticum,

Komentarz Pirhinga wpisywał się we wcześniejszą doktrynę kanonistyczną, co świadczy o tym, że w drugiej połowie XVII w. średniowieczna koncepcja zaskarżalności umów gołych była nadal chętnie przyjmowana. Jednocześnie Pirhing dodał do tej doktryny własne pomysły, które jednak nie miały wpływu na jej ogólny kształt, a raczej pozwalały zniuansować pewne zagadnienia szczegółowe. Przykładowo jego rozważania o causa wpisywały się w rozbudowaną argumentację prawników ius civile. Przede wszystkim można uznać, że w komentarzu Pirhinga została przedstawiona i uznana argumentacja kanonistów średniowiecznych, przy czym została ona w kilku punktach zaktualizowana zgodnie z dorobkiem ówczesnych teologów moralnych, na których kanonista chętnie powoływał się w swoim wywodzie.