Emanuel González Téllez

Na uwagę zasługuje obszerny komentarz Emanuela Gonzáleza Télleza (?-1649)³²¹, kanonisty, o którym stosunkowo niewiele wiadomo, biorąc pod uwagę znaczne oddziaływanie jego Commentaria perpetua. W swoim dziele dał on wyraz zainteresowaniu także historią tekstu, bowiem swoje rozważania każdorazowo podzielił na dwie części: Notae, które wyjaśniały językowe i historyczne znaczenie kanonów, oraz Commentaria, które były właściwym omówieniem ich znaczenia. Notae do c. Antigonus³²² zawierały szereg bardzo interesujących informacji, które świadczyły o tym, że Téllez prowadził pogłębione badania nad historią tekstów źródłowych³²³. Wyrazem tego było także umieszczenie na wstępie znacznie dłuższego tekstu kanonu niż podany w wersji skróconej przez Rajmunda.

Commentarium do rzeczonego kanonu zostało oparte na szerokich podstawach doktrynalnych. Téllez nie poprzestał na uznaniu, że skarga przysługiwała z gołej umowy na podstawie powszechnej opinii uczonych, ale przywołał imiennie autorytet wielu z nich (dokładnie dwudziestu, od Hostiensisa i Baldusa, przez wielu mniej znanych, aż po Vinniusa i Canisiusa). Następnie wymienił sześć tekstów źródłowych, które według różnych opinii stanowiły podstawę doktryny kanonistycznej. Znalazły się pośród nich c. Antigonus, c. Qualiter i c. Iuramenti; dalej podał także dwa kanony z tytułu De iudiciis Dekretałów, wskazując m.in., że prawo kanoniczne zawsze stosowało się do słuszności i przede wszystkim patrzyło na forum wewnętrzne (ius canonicum semper aequum, et bonum amplectitur) oraz że ciężkim grzechem było łamanie zaufania (grave peccatum est fidem fallere). Szóstym źródłem był kanon, w którym Grzeogrz Wielki nakazywał zachować umowę gołą zawartą między cesarzem i królem Gotów. Już w ramach tych wstępnych rozważań powtórzył więc Téllez argumentację teologiczną, ale także sięgnął do wielu innych autorów, np. do Grocjusza³²⁴.

321 Schulte (1880) 742; van Hove (1945) 537 o tym komentarzu tak napisał: „Scriptum hodie adhuc est valde utile pro exegesi textuum”; Naz (1965b).

322 Zob. Spies (1928) 135-136 (tekst w przypisie, num. 2, pkt 1).

323 Téllez (1756) ad X 1.35.1, notae, a-f, num. 1-6, 1.601-602; zob. także Landau (1999) 15.

324 Téllez (1756) ad X 1.35.1, num. 7, 1.602: „Ex hoc textu, praecipue ex illis verbis: Pax servetur, pacta custodiantur; deducunt communiter Interpretes, ex pacto nudo iure Canonio actionem dari, et ipsam nudam conventionem non solum exceptionem, verum et efficacem actionem producere. Ita docent (...). Pro quorum communi sententia primo facit textus praesens in illis verbis: Conventus pacta custodiantur. Ubi generaliter iubetur, conventiones, pacta custodiri. Secundo facit textus in cap. qualiter 3 hoc. tit. [X 1.35.3] in illis verbis: Studiose agendum est, ut ea, quae promittuntur, opere compleantur. Igitur nuda etiam promissio adimplenda est. Tertio facit ea consideratio, nam ius nostrum canonicum inter simplicem loquelam, et iuramentum nullum agnoscit discrimen, c. iuramenti 12 22 quaestion.5 [C.22, q.5, c.12] c. pervenit, de fideiussor. [X 3.22.1] Grotius (...) sed ex pacto nudo, iuramento accedente, nascitur actio (...) igitur et ex pacto nudo nascitur actio. Quarto fulcitur haec sententia ex cap.1 de iudicis [X 2.1.1], ubi quod vultdeus ob nudam promissionem comparendi in iudicio cogitur comparere: igitur quia iure canonico pactum nudum efficax est ad

W następnych fragmentach swojego komentarza kanonista omówił poglądy autorów przeciwnych communis opinio (pośród nich Connana, Covarrubiasa, Cujasa czy Fabera), wyjaśnił etymologię słowa pactum i przedstawił definicje umowy, a dalej przeszedł do prezentacji rzymskiej zasady ex nudo pacto actio non oritur i wyjątków od braku zaskarżalności umów gołych³²⁵.

Po wprowadzeniu i omówieniu zagadnień wstępnych Téllez przeszedł do krytyki dominującego w nauce poglądu i skupił się w szczególności na wyjaśnieniu tych kanonów, z których błędnie wyprowadzano zasadę ex nudo pacto oritur actio. Może to poniekąd zaskakiwać, że po tak drobiazgowym przedstawieniu na wstępie zwolenników opinii dominującej, kanonista przeszedł płynnie do jednoznacznego wystąpienia przeciw niej.

Według Télleza argument dotyczący nadmiaru sporów sądowych wykorzystywany w ius civile tak samo użyteczny był w prawie kanonicznym i należało uznać za bardziej słuszny brak zaskarżalności gołych umów w prawie kanonicznym. Przedstawił on szereg argumentów przeciw interpretacji c. Antigonus, która doprowadziła do powstania i rozwoju zasady ex nudo pacto oritur actio. Wskazał np., że w kanonie tym były użyte bardzo ogólne sformułowania, tak jak zresztą wypowiadał się na temat umów pretor. Pokazywał także jak doktryna i źródła pozwalały interpretować ten tekst w taki sposób, że uznawano zaskarżalność tej konkretnej umowy między biskupami na podstawie ogólnych zasad znanych prawu rzymskiemu, ale bez formułowania postulatu zaskarżalności wszystkich umów³²⁶. W dalszej kolejności Téllez poddał krytyce interpretację c. Qualiter, z którego także wywodzono rzeczony postulat, co

producendam actionem. Quinto firmatur dicta sententia, quia ius canonicum semper aequum, et bonum amplectitur, c. dilecti, de iudicis [X 2.1.6]: sed nihil aequitati magis consentaneum est, qam pacta servari (...) et grave peccatum est fidem fallere (...). Unde ius canonicum, quod principaliter respicit forum animae, et iustitiam internam, c. novit 13 de iudiciis [X 2.1.13], c. fin. de praescript. [X 2.26.20] debet pacta etiam nuda efficaciter approbare: igitur pactum etiam nudum iure canonico actionem producit. Adstruitur sexto ex textu in c.1 de probat. [X 2.19.1] ubi pacta nuda inita inter Imperatorem et Regem Gothorum, observari iubentur a Gregorio Magno: igitur quia pactum nudum iure Pontificio efficax est et producit actionem”.

325 Téllez (1756) ad X 1.35.1, num. 8-12, 1.602-604.

326 Téllez (1756) ad X 1.35.1, num. 13, 1.604: „Et cum praedicta ratio, ob quam pactum iure civili actionem non producit, videlicet ut sit litium, et controversiarum finis, etiam militet iure canonico (...) hac de causa, sicut iure civili, ita et canonico ex pacto nudo actionem non oriri verius existimo. Nec contrariae sententiae fundamenta obstant. Non primum deductum ex hoc c.1 [X 1.35.1] in illis generalibus verbis: Pax servetur, pacta custodiantur. Ex quibus deducunt communiter repetentes, ex pacto nudo actionem oriri; sed quam sine ratione, manifeste constat: nom eisdem generalibus verbis utitur Praetor in l. iurisgentium, § ait Praetor, ff. de Pactis [Dig. 2.14.7.7], ibi: Pacta servabo; et etiam refert Impertator l. ult. C. de pactis [Cod. 2.3.30] quae verba communiter accipiuntur exceptione data, nisi pacta legitima sint (...). Unde cum in nostro textu pactum in scripturam redactum fuisset, ut constat ex illis verbis: Manuscriptiones nostrae pittacia tenent; ideo ex hoc pacto actio nascitur. Alia etiam de causa pactum inter Episcopos initum in hoc textu actionem producit; nam tale pactum fuit divisionis Episcopatuum: et licet pactum divisionis nudum sit, l. divisionis 45 ff.

de pactis [Dig. 2.14.45] tamen ipsa divisio actionem producit, et similis est contractui, l.1 Cod. communia utriusque iudicii [Cod. 3.38.1]”.

według kanonisty nie miało podstaw w tekście źródłowym³²⁷. Następnie odrzucił uznanie zaskarżalności umów gołych na podstawie c. Iuramenti i pozostałych kanonów, które przywołał na wstępie swojego wywodu. Wydaje się, że według tego kanonisty umów należało dotrzymywać, co wynikało z kanonicznej słuszności, ale skarga nie powinna być przyznawana w tych przypadkach, gdzie dostępne były inne środki pozwalające zmusić strony do przestrzegania umowy, a tak właśnie było w omówionych przezeń kazusach³²⁸. Później omówił jeszcze kilka innych problematycznych kanonów, zwłaszcza zaś c. Quicumque suffragio.

Téllez zakończył swój komentarz jednoznacznie uznając, że z gołej umowy nie powstawała skarga, ale nie oznaczało to, że obiecujący gołymi słowy nie powinien się z obietnicy wywiązywać, do czego można było go zmusić wykorzystując officium iudicis lub denuntiatio evangelica. W ostatnim zdaniu kanonista wskazał zaś, że ówcześnie według prawa królewskiego w Królestwie Hiszpanii niezależnie od sposobu wyrażenia obietnicy rodziła ona skuteczne zobowiązanie, co potwierdzała także przywołana jurysprudencja hiszpańska³²⁹.

Można zatem uznać komentarz Télleza za ciekawy przykład kontynuacji argumentacji kanonistycznej, zwłaszcza teologicznej, połączony z odrzuceniem wniosków dogmatycznych średniowiecznej kanonistyki w zakresie praktycznej realizacji obowiązku wierności danemu słowu. W oparciu o te same źródła i wbrew autorytetowi rozlicznych autorów Téllez jednoznacznie wystąpił contra communem antiquorum opinionem w zakresie uznania zaskarżalności wszystkich umów.

327 Téllez (1756) ad X 1.35.1, num. 14, 1.605: „Nec etiam facit pro communi sententia textus in cap.

qualiter hoc. tit. [X 1.35.3] qui deductus est ex D. Gregorio (...) cui ut satisfaciant aliqui, existimarunt, in eo textu promissionem fuisse legitimam stipulationem legitimis verbis factam; quia verbum promissio, supponit omnia fuisse legitime acta: et quando scriptum reperitur, aliquem promisisse, praesumitur efficax stipulatio (...)”.

328 Téllez (1756) ad X 1.35.1, num. 17, 1.605: „Nec quod de aequitate canonica expendebatur ab assertoribus contrariae sententiae, obstat; nam licet verum sit, aequum esse, ut pacta nuda serventur; tamen non omnia, quae habent aequitatem naturalem, debent adimpleri, et exequi concessa actione: quare licet pactum nudum aequitate canonica subnixum adimpleri, et custodiri debeat, non tamen ideo actio concedenta est, siquidem aliis iuris remediis paciscentes cogi possunt pacta servare”.

329 Téllez (1756) ad X 1.35.1, num. 19, 1.606: „Manet ergo ex supra traditis, iure nostro canonico ex pacto nudo actionem non oriri, contra communem antiquorum opinionem; non autem inde inficiabimur, promittentem etiam verbis nudis, teneri ex eodem iure promissi adimplere aliis iuris remediis, ut officio iudicis interposito (...) denuntiatione Evangelica (...); non autem actione concessa. Hodie tamen iure nostro Regio (...) quomodocumque quis promiserit, efficaciter obligatur: docent pro illius textus interpretatione (...)”.