W dniu 25 września 1831 r. główna grupa członków Sejmu i „innych ludzi źle wi-dzianych przez Wodza”147 na czele z marszałkiem Władysławem Ostrowskim i rząd na czele z prezesem Bonawenturą Niemojowskim, w otoczeniu silnej eskorty, przesuwała się w kierunku granicy zaborów rosyjskiego i pruskiego. Jechano przez zniszczone Mazowsze Płockie w stronę ziemi dobrzyńskiej, przez Sierpc do Rypina, a potem przez Strzygi, Osiek i Gorczenicę kierowano się do Brodni-cy, położonej już na terenie zaboru pruskiego. Na czele eskorty krakusów po-stawiono mjr. Walentego Zwierkowskiego, człowieka cieszącego się dużym za-ufaniem nie tylko w armii, ale także wśród cywilów148.
Z Sierpca w dniu 25 września 1831 r. prezes Rządu Narodowego, Bonawentu-ra Niemojowski wysłał list do naczelnego wodza gen. Macieja Rybińskiego, prze-kazując mu „atrybucje prezesa Rządu Narodowego”, prosząc jednocześnie o przysła-nie na teren przygraniczny części oddziałów wojska w celu „zasłonięcia okolicy od rabunku i osób schraniających się do Prus od napaści”149. Tę ostatnią prośbę Niemojow-ski, wskutek zapewne braku należytego rozpoznania w sytuacji, argumentował faktem, iż w nocy z 22 na 23 września 1831 r. do Sierpca wkroczył oddział „złożo-ny z dezerterów i awanturników” pod dowództwem Schreibera, żądając od miesz-kańców okupu i dopuszczając się w mieście gwałtów. W liście tym donosił jed-nocześnie, że 23 września brat, Wincenty Niemojowski i kasztelan hr. Narcyz
146Ibid., s. 167.
147W. Zwierkowski, Działania wodza, rad wojennych, parlamentarzy, prezesa rządu i Sejmu od 8 września do 4 października 1831 r., Paryż 1846, s. 88.
148W. Zwierkowski, Działania wodza…, op. cit., s. 128; Odpowiedź Teodora Morawskiego na odpowiedź pp. Chełmickiemu i Zwierkowskiemu ogłoszoną przez F.D. Chotomskiego w Paryżu w 1843 r., Paryż 1913, s. 23.
W. Zwierkowski, odprowadziwszy rząd do granicy i oddawszy mu po raz ostatni honory woj-skowe, wrócił do armii. Do 2 października 1831 r. przebywał przy naczelnym wodzu i wraz z człon-kami Sejmu i Senatu, wojewodą A. Ostrowskim, senatorem Pacem, Lelewelem i innymi miał za za-danie nie dopuścić do kapitulacji armii.
149Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, rkps 3919, cyt. za: J. Danielewicz, Sejm powstańczy…, op. cit., s. 18.
Olizar zostali zatrzymani w Rypinie przez oddział Czerkiesów150. „(…) Około po-łudnia przybyliśmy do Rypina, drugiej z kolei poczty. Mój towarzysz wysiadł z powozu i w kilka minut powrócił z wiadomością, że w Rypinie są Czerkiesi (…), więc aresztowani byliśmy przez żołnierzy rosyjskich”151. Obecny w karawanie uchodźców cywilnych redaktor Jan Nepomucen Janowski zapisał: „Wcześniej przed Sejmem wyjechali pocztą kasztelan Narcyz Olizar i Wincenty Niemojowski. Gdy przybyli do Rypina, przyszła Niemojowskiemu fantazja do głowy kazać trąbić poczwarkowi. Na głos trąbki pocztarskiej wrócili do miasta kozacy (Czerkiesi), z którego przed chwilą byli wyszli, i zabrali obydwóch… Kasztelan hrabia Olizar zdołał ujść z kazamat petersburskich i przybyć na emigrację do Francji… Nieszczęśliwy Win-centy Niemojowski, wywieziony z Petersburga do Moskwy, umarł tamże w więzieniu w kilka lat później”152. W dniu 25 września mieli być oni przewiezieni do obozu rosyjskie-go pod Toruniem, a stamtąd do twierdzy więziennej w Petersburgu153. W liście tym prezes Rządu Narodowego prosił naczelnego wodza, by siłą odbił jego bra-ta z rąk wroga. Wódz naczelny armii polskiej odpowiedział listownie o podję-tych działaniach dla zapewnienia bezpieczeństwa dla rządu, jednakże nie wspo-mniał o Wincentym Niemojowskim154. Rybiński polecił, aby pułk przeznaczony do eskortowania rządu do granicy pruskiej, po wypełnieniu zadania, powrócił i patrolował teren na granicy północnego Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej, mię-dzy Sierpcem i Bieżuniem oraz Skępem i Rypinem155.
Aresztowanie i uwięzienie Olizara i Niemojowskiego, nazywanego z szacun-kiem powszechnie „Panem Wincentym”, znalazło swój wyraz w wiadomości, którą przekazał jego bratankowi, Janowi Nepomucenowi Niemojowskiemu przez carskiego dostojnika, generała-majora margrabiego Pauluzzi: „W 1831 r.
przywieźli Wincentego Niemojowskiego po ujęciu wraz z Narcyzem Olizarem do kwatery Pau-luzziego, który ujrzawszy, że Wincentemu łzy popłynęły, podał mu filiżankę herbaty z ciastami i pocieszał tymi słowy: — Nie płacz Pan, trzeba się z wolą Bożą zgadzać. Na to Wincenty:
— Ty jesteś młody człowiek, a ja jestem stary człowiek, Ty nie wiesz, że ja nie nad sobą, ale nad moją Ojczyzną płaczę. Wielce to wzruszyło Pauluzziego, poszedł do drugiego pokoju, gdzie swój pamiętnik pisał i ze łzami w oczach zamieścił to sobie”156.
W Rypinie157 zatrzymała się grupa członków Sejmu Królestwa Polskiego na czele z marszałkiem Władysławem Ostrowskim oraz prezesem Rządu
Narodo-150Pamiętnik kasztelana Narcyza Olizara, [w:] K. Bronikowski, Pamiętniki polskie, Przemyśl 1883, s. 21–
34; N. Kasparek, Powstańczy epilog…, op. cit., s. 194; M. Bejger, Powstanie listopadowe…, op. cit., s. 111.
151Pamiętniki kasztelana Narcyza Olizara. Rok 1831, cz. I, Warszawa 1907, s. 5, 16.
152Cyt. za: M. Brandys, Koniec świata szwoleżerów…, op. cit., s. 225–226.
153Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej…, op. cit., t. 4, s. 244; M. Krajewski, Rypin w okresie zabo-rów…, op. cit., s. 144.
154J. Danielewicz, Sejm powstańczy…, op. cit., s. 18.
155W. Rostocki, Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wrocław 1955, s. 228–229.
156Cyt. za: M. Brandys, Koniec świata szwoleżerów…, op. cit., s. 226.
157Rypin w roku 1831 r. liczył około 1.619 mieszkańców, w tym 941 chrześcijan i 678 Żydów.
Był miastem liczbowo mniejszym od Lipna (2.769 mk), Dobrzynia nad Wisłą (1.839 mk) i
Dobrzy-wego Bonawenturą Niemojowskim, a także liczni politycy, m.in. prof. Joachim Lelewel oraz znani poeci: porucznik Wincenty Pol i Seweryn Goszczyński. Ma-rian Brandys, który dokładnie rozpoznał epilog powstańczy zapisał „Ostatnią stacją najwyższych władz powstania w ich drodze na emigrację, było miasteczko Rypin, do któ-rego dotarło 26 września”158. Wobec narastającego konfliktu między władzą cywil-ną a wojskowymi, w dniu 26 września już w Rypinie, opuszczający granice kraju Rząd Narodowy na czele z B. Niemojowskim wydał odezwę-manifest, w któ-rym oświadczył, iż skoro „władza Sejmu nie jest szanowna”, a Rząd Narodowy „z god-nością dłużej urzędować nie może”, opuszcza z rządem kraj, dodając, iż „cokolwiek wódz naczelny (gen. Maciej Rybiński — dop. M.K.) wyszedłszy z granic swej władzy przedsię-weźmie, ani honorowi, ani sprawie ojczystej przesądzić nie może”159. Major Walenty Zwier-kowski pod datą 26 września 1831 r. zapisał: „Prezes rządu, Marszałek i wielu Posłów przybywa do Rypina, gdy Wódz rządzi samowolnie w Płocku. Prezes podaje pod datą w Ry-pinie Manifest, czyli akt urzędowy kontrasygnowany przez ministra Spraw Wewnętrznych i przez sekretarza Rządu podpisany. Akt ten będzie wieczną pamiątką, że Rząd nie zatwierdzał ukła-dów, protestował, gdy Wódz popełnić poważył się nadużycie”160.
Znaczenia manifestu rypińskiego trudno przecenić, stąd jego treść warto przy-toczyć in extenso: „Sejm Polski uchwałą z dnia 24 stycznia r. b. postanowiwszy, aby kieru-nek siły zbrojnej narodowej do Wodza Naczelnego należał, ograniczył władzę jego co do ukła-dów, dozwalając mu tylko tych, które się do zawieszenia broni ściągają, inne zaś wszystkie Rządowi Narodowemu oddając, sobie samemu ostateczną sankcję zastrzegł. Generał Maciej Rybiński, Wódz Naczelny, wchodząc z nieprzyjacielem w układy z obozu pod Modlinem, ma-jące na celu zawieszenie broni, nie wyszedł z granic władzy swojej, lecz gdy po oświadczeniu w imieniu feldmarszałka rosyjskiego, za pośrednictwem generała Morawskiego uczynionym, iż w żadne układy z wojskiem polskim wchodzić nie chce, tylko w imieniu swego monarchy bezwarunkowego poddania się i wysłania do cesarza Rosji deputacji żądał, Naczelny Wódz na radzie wojennej, w dniu 23 b.m. w głównej kwaterze odbytej, poddał pod głosowanie genera-łów i dowódców pułków pytanie, czyli deputacja ma być wysłana, wtenczas wyszedł z granic władzy uchwałą wyżej wspomnianą zakreślonej. Prezes Rządu Narodowego, do którego z obo-wiązku czuwanie nad postępowaniem Wodza Naczelnego należy, miał dwa środki zaradzenia złemu: przez odwołanie Wodza Naczelnego, lub przez złożenie w ręce Sejmu swej władzy i zo-stawienie temu decyzji względem przedsięwzięcia dalszych kroków. Gdy dla zbiegu okoliczności,
nia Nad Drwęcą (1.764 mk). Był miasteczkiem raczej biednym, gdzie „fabrykantów prócz czterech garba-rzy i tyluż sukienników więcej nie ma. (…) Miasto Rypin upadać zaczyna, mieszkańcy jego są biedni”: W.H. Ga-warecki, Opis topograficzno-historyczny ziemi dobrzyńskiej z ryciną i tabella, wykazującą Obwodu lipnowskiego gminy, wsie, dymy i Dziedziców, Płock 1825, s. 47, 56, 59, 76.
T. Dziki, Rypin w latach 1793–1918…, op. cit., s. 379 pomylił liczbę mieszkańców Dobrzynia nad Wisłą, podając taką samą jak w przypadku Dobrzynia nad Drwęcą, czyli po 1.764 osoby.
158M. Brandys, Koniec świata szwoleżerów…, op. cit., s. 226.
159Cyt. za: W. Zajewski, Powstanie listopadowe…, op. cit., s. 233; Upadek powstania…, op. cit., s. 311–
312.
160Cyt. za: M. Brandys, Koniec świata szwoleżerów…, op. cit., s. 226.
przy zmianie Naczelnego Wodza po złożeniu tej godności przez byłego zastępcę generała Mała-chowskiego, wybór jego przez prezesa generałom i dowódcom zostawiony został, prezes Rządu Narodowego sądząc, iż odwołanie Wodza przez Izby sejmowe stosowniejszym było, złożył swą władzę w ręce Sejmu, od którego ją odebrał. Sejm postanowił odwołać generała Macieja Ry-bińskiego i większością głosów wybrał Naczelnym Wodzem generała Macieja Umińskiego, jednego z tych, którzy duchowi wojska ufali, o sprawie publicznej nie zwątpili i do ostatka nie-podległości narodowej bronić przedsięwzięli, Prezesa zaś Rządu powtórnie na tenże urząd po-wołał. Lecz gdy część wojska, nie szanując decyzji Sejmu, oświadczyła się, iż wodza przez Sejm wybranego nie uznaje, generał Umiński, szczędząc krajowi niesnasek domowych, złożył do-wództwo.
Prezes Rządu widział się zniewolonym przywrócić generała Rybińskiego, aby przez rozdwo-jenia w wojsku wojny domowej nie wzniecić, a przekonawszy się, że tam, gdzie władza Sejmu nie jest szanowana, Rząd Narodowy z godnością dłużej urzędować nie może, oddawszy skarb publiczny pod dozór komisji województwa płockiego, opuścił miasto Płock i przeniósł się za granicę kraju, dla usprawiedliwienia zaś postępowania swego niniejszy wydając manifest, oświadcza, iż cokolwiek Wódz Naczelny, wyszedłszy z granic swej władzy, przedsięweźmie, ani honorowi, ani sprawie ojczystej przesądzić nie może.
Prezes Rządu Narodowego w Radzie Ministrów (–) Niemojowski
Minister spraw wewnętrznych i policji (–) Świrski
Radca Sekretarz Jeneralny Rządu (–) A. Plichta”161.
Odezwa B. Niemojowskiego zredagowana została w domu burmistrza Rypi-na162, Szczepana Obrębskiego w obecności 30 członków izb parlamentarnych i trafiła w odpisach do naczelnego wodza gen. dyw. Macieja Rybińskiego, burmi-strza Rypina, prezesa Komisji Województwa Płockiego Michała Małowieskiego
161Manifest Rządu narodowego zawierający protest przeciwko układom podjętym przez naczelnego wodza, gen. Ma-cieja Rybińskiego — Rypin, 26 września 1831 r., [w:] Historia powstania listopadowego…, s. 368; Źródła do dziejów wojny…, t. 4, op. cit., s. 246–247; Mazowsze Północne…, s. 105–106. Także w tym brzmieniu:
N. Kasparek, Powstańczy epilog…, op. cit., s. 195.
162W Zbiorze Kartograficznym Archiwum Głównym Akt Dawnych nie zachował się plan urba-nistyczny Rypina z XIX w.: A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Kartografia miast Mazowsza i ziemi do-brzyńskiej do końca XIX wieku, Warszawa–Pułtusk 2006, s. 128–129. Z opisu miasta przedstawionego w 1825 r. przez Wincentego Hipolita Gawareckiego, Opis topograficzno-historyczny ziemi dobrzyńskiej…, op. cit., s. 59 dowiadujemy się natomiast, że rypiński „ratusz z drzewa dachówką pokryty w środku rynku stojący”. Dlatego nie można zgodzić się z poglądem P. Bireckiego, Sztuka w dziejach miasta Rypina, [w:]
Rypin. Dzieje miasta…, t. 1, op. cit., s. 523, że „ratusz nie zachował się do dnia dzisiejszego, bowiem, jak podaje literatura, został rozebrany w 1821 r., odbudowany następnie w 1857 r.”. Wiarygodności ustaleń wybitnego historyka płockiego, W.H. Gawareckiego trudno kwestionować.
oraz dowódcy eskorty, mjr. Walentego Zwierkowskiego163. Jeszcze tego samego dnia Rząd Narodowy Bonawentury Niemojowskiego164 w grupie 40-osobowej posłów, senatorów i członków rządu pod eskortą pułku „krakusów” po dowódz-twem mjr. W. Zwierkowskiego przekroczył granicę Prus i znalazł się w Brodni-cy165. Zwierkowski pod tą datą zanotował: „Eskorta odprowadziła Prezesa i Marszałka (Sejmu — dop. M.K.) do samych słupów pruskich. A gdy rozstali się wojskowi z cywilny-mi, odezwała się muzyka, trębacze jazdy zagrali „Jeszcze Polska nie zginęła” — był to rozczu-lający moment, ale dowód, że i w nieszczęściu nie wierzono, aby Polska już zginęła. Cywilni rozbrojeni wskazany mieli pobyt swój opodal granicy, Wojskowi wracali do swej armii; Ułani natychmiast cofnęli się, Krakusy zaś czekać musieli na powrót szwadronu w pogoń za Czerkie-sami wysłanego, a potem udali się nazajutrz przez Skępe do Lipna, a następnie z Lipna ku Wło-cławkowi”166. Wraz z Niemojowskim na teren Prus weszli posłowie i senatoro-wie, rodziny towarzyszące oficerom i ochotnikom, którzy obawiali się carskich represji. Przedstawiciele rządu i posłowie wyjechali z Rypina przez Osiek i Gor-czenicę do Brodnicy w cztero- i pięciokonnych karetach, dobrze zaopatrzeni w pieniądze. Naoczny świadek tamtych wydarzeń zapamiętał: „Przez ulice Brod-nicy coraz częściej toczyć się zaczynały zapylone, ciężko opakowane czterokonne i pięciokonne karety, a z nich wychodzili w mundurach i nie w mundurach mężowie okazalej postawy inte-ligentnych rysów twarzy. Byli to senatorowie, którzy przed cofającą się armią uchodzili z kra-ju. Byli oni w powszechności suto zaopatrzeni w pieniądze i dlatego żyli wprawdzie w cichej samotności, ale nie bez pewnej nobliwości. Do nich przyłączyli się ci wszyscy, którzy, nie posia-dając urzędu, skompromitowali się jakkolwiek i mieli powód obawiać się”167.
Nieco później, już w pierwszych dniach października, w Brodnicy pojawiło się mnóstwo chłopskich podwód, na których siedziały wygłodzone kobiety i dzie-ci. Za nimi podążały wygłodzone rzesze uchodźców cywilnych „najprzód mnó-stwo prostych chłopskich podwód, zaprzężonych w liche, zamorzone szkapiny i w nieładzie snujących się przez ulice miasta. Na nich siedziały niemal wyłącznie kobiety i dzieci, żony i ro-dziny polskich podoficerów i ochotników. Zestrachane, zabiedzone to było i zamorzone, że aż litość brała patrzeć, a oczy ich z niepokojem biegały po domach i po twarzach mieszkańców, którzy wyroili się na ulicę. Ale i nikomu na myśl nie przyszło temu biedactwu czynić jakąkol-wiek krzywdę. Oszem, wybiegano z domów, czym kto miał, chlebem, serem, resztkami obiadu, z litością w sercu przypatrywano się, z jaką to chciwością pochłaniane bywało przez wygłod-niałych biedaków. Ręce im się po prostu trzęsły na widok jadła, a oczy gorzały chorobliwym,
163W. Zwierkowski, Działania wodza…, op. cit., s. 911.
164B. Niemojowski jako ostatni prezes Rządu Narodowego zaocznym wyrokiem carskiego sądu kryminalnego z 4 (16) września 1834 r. skazany został na „karę śmierci przez ucięcie głowy”.
165Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1831, nr 228, z 1 X, s. 1217.
166Cyt. za: M. Brandys, Koniec świata szwoleżerów…, s. 227; także: M. Krajewski, Sierpc w XVIII i w po-łowie XIX wieku…, op. cit., s. 196.
167R. Łazęga, Brodnica…, op. cit., s. 70. Relację tę w fragmencie cytuje również S. Kiczyński, Grą-żawy, Łaszewo i okolice. Zarys dziejów, Łaszewo 2009, s. 94.
powiedziałbym niemal, dzikim blaskiem. A oto i odgłos licznych kopyt końskich rozległ się bru-ku ulicznym i w miasto wjechał jeden z pułków ułańskich”168.
Za cywilami, uciekającymi przed armią powstańczą, do nadgranicznego mia-sta na Drwęcą położonego, za kilkadziesiąt godzin od granicznej Pissy wcho-dzić miał korpus gen. M. Rybińskiego, który niemal przez całą ziemię do-brzyńską, od Płocka przez okolice Dobrzynia nad Wisłą, Szpetal Górny, Lipno, Skępe, okolice Rogowa, Rypina, Świedziebni kończył swój marsz bez podjętej bitwy. Niestety!