I
– To je slédz!
– Ale śledź nie jest zielony – zawołałem.
– Czej të gò wëmalëjesz, tej òn mdze zelony.
– Ale śledzie nie wiszą na drzewach – wątpiłem.
– Czej të gò pòwiesysz, tej òn mdze wisôł.
– No, ale śledź nie śpiewa – wątpiłem.
– To jô tak rzekł – uśmiechnął się pan Bieszk – żebës nie wëzgôdł.
Ojciec, który siedział obok mamy na drewnianej ławeczce zaśmiał się cicho, a pan Bieszk uznał, że musi jeszcze coś do mnie powiedzieć. Przeszedł w tym momencie na polski.
– I co się smucisz? Nie ma co. Przeprowadzka to nie wojna. Nie pożar. Nie cho-roba. To początek. A nié kùńc – zakończył jednak po swojemu.
Paweł Huelle Śpiewaj ogrody, Kraków 2014, s. 8–9
Namiar na célôczu, mierzoné pitania przez całi żëwòt nachôdają na wizér:
Czej jem zeszedł z ławë swiôdków przed sąd, pòd scaną ùstawiony, gdze sã grańce kùńczą rzékama, Szesc tësąców métrów pòwëżi smrodu, w chëczë frizéra òchùchôł zdrzadło a jegò pôlc pisôł:
Czej ùrodzony? Në, gadôj gdze?
To je na nordowim wschòdze, na zôpôd òd i jesz wiedno pòdskôcô òdjimników.
Na to rôz gôdelë tak, a dzysô tak.
Mieszkelë tam jaż, òdtądka tam mieszkelë.
Lëterëjã: Wrzeszcz, taczé bëło chùtni jegò miono Dodóm jesz stoji, le nen pùc.
Smãtôrz, jaczi jô, ni ma gò ju dzysô.
Gdze czedës płotë, kòżdi mòże przeńc.
Tam gòtickò dami so Bóg.
Bò zôs miéwô sã za wiôldżé dëtczi Jô czëpë rechòwôł, niżóden nie felôł:
dogòniwają sã strzédné wieczi.
Le nen pòmnik z wiechą zdrzi na zôpôd i stądka nëkô.
II
Günter Grass
Aùtopòrtret II – Selbstporträt II, 1972 [w:] Günter Grass. Grafika, Słupsk 19
A kòżdô paùza niese pitanié;
czej jô, midzë mùszlama, nuzlôł sã w piôskù
czej jem w Brãtowie plata z grobù nalôzł, czej jem papiorë zrësziwôł w archiwùm i w piãc mòwach w hòtelu pitanié Czej ùrodzony i gdze, czemù?
Gòniącë spòwiédz,
spòwiôdóm mòje pisadło:
(…)Czej ùrodzony? Gdze? Czemù?
To jô cygnął w tã i nazôd,
Topiącë w Renie, pòd Hildesheim zakòpiwającë
le pòdwòdnicë òdkrëlë i kòszama szła Pieglëszczów bòkadosc nëkòwnyma
pasama na wiérzch.
Wrëk, jantar, lemòniada w proszkù tóny nożik i hewòtnô kalkòmaniô, kùńszt za kùńsztã, lëczbë tomów ùdwigù wskôzniczi minutów, gùzë a dëtczi dlô kòżdégò môla je tuta wiatru.
Skłôdaniô ùczi mòje bióro nalazłëch zgùbów pôchë, wëcarté nogą prodżi,
zminioné dłudżi, baterijczi le szczestlëwé w taszlãpach
i nôzwëska, co są le nôzwëskama Elfriede Broschke, Siemoneit,
Guschnerus, Lusch i Heinz Stanowsczi;
i Chòdowiecczi téż, Schopenhaùer tam rodzony bëlë. Czej? Czemù?
(…)Chto jesz sã pitô gdze? Mój jãzëk sedzy je òchëbno bôłtowò-swójno-cepło Jak robi Bôłt? – Blubb, piff, pschpsch...
Z niemiecka, z pòlska: Blupp, piff, pszcz...
Günter Grass Zamki na piasku (z pòl. tłóm. W. Myszk) [w:] W cieniu morza czasu,
pod red. M. Borzyszkowskiej-Szewczyk, Gdańsk 2013, s. 47–48 Günter Grass
Aùtopòrtret z stôrnią i piórã
– Selbstporträt mit Butt und Feder, 1980 [w:] Günter Grass. Grafika, Słupsk 1993
Zweifel ni miôł niżódnégò célu, le dosc tëli strachù. (Kaszëbë, chtërne za centrum i stolëcã miałë Karthaùs, dzysô Kartuzë, mdą òb czas wanożeniô pòzéwóné Kaszëb-ską Szwajcarëją)1. Strach je nieòbéńdnym drëchã wanodżi. (Kąsk grzãpòwato roz-cygają sã Kaszëbë òd Tczewa kòl Wisłë2 jaż do Słëpska na Pòmòrsce, òd Pùcczi Plëtë i Élsczi Kòsë jaż do kòscérsczégò krézu)3. Pò drodze Zweifel mdze sã smiôc ze sebie i swòjégò strachù. (W wanożnëch prospektach je napisóné: Na Kaszëbach je skòpicą jezorów z wielnyma rekama)4. Midzë Żukòwã a Dzerzążnã5 przëjachôł Zweifel przez drobny deszcz, chtëren równak niżódnëch drogòwëch slëmieniów z jejich kòlszasëjowëch grobów nie wëcygnął: bëło jesz za wczas. (Tobie, Raòùlu6 dlôte, że zajimają ce gałãze genealogòwégò drzewa i nieùpòrządkòwóné kòl-graniczné ùprocëmnienia, piszã òbjasniającë: Kaszëbi7, chtërnëch do dzysô mia-ło pòòstac jesz trzësta tësąców, są prasmia-łowiańsczim lëdã, chtëren gôdô dżinącą mòwą, naszpikòwóną niemiecczima i pòlsczima zapòżëczeniama). Prawie że ju czësto wëschłi, zmerkôł Zweifel krótkò Kartuz, że jachôł na pãkłi slédny òpònie.
Mòja rodzëna je òd stronë matczi kaszëbskô i téż të, Raòùlu, jak i twòja sostra8,
1 W oryginale: „Kaschubische oder Kassubische Schweiz”. Okazuje się, iż dla Grassa po dziś dzień, jak przez wiele lat dla mnie samego, Kaszuby i Szwajcaria Kaszubska to pojęcie mogące występować zamiennie. Podczas gdy dziś jest mi to wiadomym na pewno, iż jedynie środkowa część Kaszub, właśnie ta „przykartuska” bywa tak właśnie z europejska, zresztą ostatnio coraz rzadziej, nazywana. Po prostu dla Grassa, Kaszuby „kartuskiego”, jasną jest rzeczą, iż to właśnie Kartuzy stanowią w stopniu największym o istocie Kaszub. Swoisty
„kartuzocentryzm”, który pojmuję i jak najbardziej doceniam.
2 Najwyraźniej upodobał sobie Grass to miasto. Już na pierwszych stronach „Blaszanego Bębenka” napisał o Tczewie, jako o mieście wyznaczającym kres jego kaszubskiemu patrze-niu. Może działa tu niegdysiejsze hallo wzniesione wokół tego miasta przez międzywojenną propagandę, kiedy to doprawdy niewiele brakowało, aby Tczew pełnił funkcję największego (i jedynego) – w miejsce Gdyni – polskiego portu na Bałtyku. Więc raczej nie Tczew pełnił rolę wobec Kaszub graniczną. Położony, jak do dziś określamy, na Pomorzu Nadwiślańskim, od Kaszub jest oddzielony jeszcze skrawkiem Kociewia.
3 Bez dwóch zdań: powiat chojnicki oddaje Grass w pacht Kosznajdrom i Kosznajderii.
Patrz: powieść Grassa „Psie lata”. W tej to powieści wiele uwagi poświęca Grass – Tulla Po-kriefke jest z Kosznajderii rodem – właśnie tym sprawom. Jednakowoż wówczas sytuował Grass tę dość odrębną grupę etniczną na południe od Chojnic w rejonie wsi Ostrowite, co zgodne jest z historyczną i najbardziej współczesną miarą rzeczy. A zatem: Wiele, Brusy, same Chojnice, owa „Brama Kaszub”, zostały tu przez Grassa pominięte Licentia artistica?
4 W oryginale: „Taschenkrebse” – raki kieszonkowe (?). A więc drobne, jak wolno mnie-mać, racze (?) gatunki.
5 W tekście książki: „Zuckau” i „Seeresen”.
6 Jeden z bliźniaczych synów Güntera Grassa.
7 W oryginale: „Die Kaschuben oder Kassuben”
8 Córka Grassa, jedyna, ma na imię Laura.
III
jak i twòji bracynowie9, jesta w jed- ny czwiôrti Kaszëbama. Jaż do sto- lëcë krézu pònëkôł Zweifel swòjim kòłã. (Kartuzë leżą midzë Karczem- nym Jezorã òd pôłnia10 a Klôsztor-nym òd nordë. To jezoro je tak pò- zwóné, bò zôkón kartuzów w 1381 rokù wedle ùdbë jednégò gwësno znudzonégò swiatã kaszëbsczégò ksążãca zbùdowôł klôsztór: kartës- czi Rôj Mariji, môl kòntemplacji).
Zweifel znôł Kartuzë. Klôsztorny kòscół z jegò dakã w sztôłce zar-kòwégò dekla szmërgôł i szmërgô swòje zdrzadłowé òdbicé w jezo-rze. (W 1818 rokù òstôł ùtwòrzo-ny prësczi kréz kartësczi). Tak tej, czedë ten krézowi gard pòmidzë dwùma swiatowima wòjnama na
nowò béł zwóny Kartuzama, Zweifel przewanożił Kaszëbë razã z ùczniama gim-nazjum miona pòsobnika tronu Wilema, pózni z ùczniama żëdowsczi strzédny szkòłë. (W Kartuzach béł kòlklôsztorny browar, ropny młin, mléczarniô i sztë- rë tartaczi, chtërne Zweifel dalek z zôpadnym wiatrã miôł jesz ùczëc). Òb czas jegò òstatnégò wëleceniô na pòczątkù lata tegò rokù, co wëbùchła wòjna, ùczeń Zweifala Fritz Gerson nalôzł w ólszkach kòl ùbrzegù Redëni wiãkszą lëczbã slë- mieniów z dwùma zãbama. (To ce Raòùlu gwës mdze cekawiło: dzysô w Kartu- zach je kaszëbsczé mùzeùm. Jachac11 tam czedës i pòsznëkrowac w kronikach...).
Günter Grass Z dziennika ślimaka (z pòl. tłóm. W. Myszk)
[w:] Ciemiński R., Kaszubska glossa Guntera Grassa [w:] „Pomerania” 8/1983, s. 17–18
9 Franciszek, brat bliźniaczy Raoula (nazwany tak dla uczczenia pamięci rozstrzelanego na Zaspie w r. 1939 Franciszka Krause, wuja autora „Blaszanego bębenka”. Najmłodszy syn Grassa ma na imię Bruno.
10 Jezioro Karczemne podchodzi pod same okno kartuskiego mieszkania familii Wróblów z Grassem skuzynionej i spowinowaconej („W okolicy Kartuz mam około setki krewnych”, mówił w wywiadzie dla tygodnika „Polityka” w roku 1971), a mieszkającej przy dawnej ulicy Zamkowej, obecnej ulicy Armii Czerwonej.
11 A słowo ciałem się stało. Odwiedzili Günter i Raoul Grassowie kartuskie muzeum przy okazji pobytu na Pomorzu Gdańskim podczas kręcenia przez zachodnioniemiecką ekipę filmu podług „Blaszanego bębenka”.
Günter Grass
Wanożącë pò Pòlsce – In Polen unterwegs, 1972 [w:] Günter Grass. Grafika, Słupsk 1993
Ò sprawie Hanemanna gôdało sã na Langer Markt, w biórach Hersena, na Òstrowie Spichrzów, ù Kaùff- mana, na dłudżim Pòbrzegù, ale tak pò prôwdze mia-sto nie chcało ò tim czëc, zajãté jinszą robòtą, jinszim wachtowanim. W szuflôdach, szafkach i szelbiągach, na spódkù skrzëniów, kùfrów i blaszanëch pùdełków, w schòwkach, pòd ùstrzechama, na pòlëcach i ksąż-kòwëch szafach, w sklepiczkach, w kòmòrach, na sto-łach i na òknownikach zachë trzimóné na wszelejaczi wëpôdk i zachë, co co dzéń z zawzãtoscą są ùżiwóné do szëcô, przëbijaniô, krajaniô, pòlerowaniô, przë-cynaniô, skrobaniô i pisaniô, wszëtczé te zachë czëłé i wëszczérzné, płënącé w bezrëszny arce miasta razã z wastną Stein, Hanemannã, wastną Walmann, Aną, wastą Kòhlã, Alfredã Rotką, Stellą, Albertã Fòrsterã,
wastą Zimermannã, Albertã Pòsacczim, Hansã Wichmannã, Greiserã, wastną Bier-nestein, Emilã Białkòwsczim, małżeństwã Schulzów, profesorã Ùngerã, asystentã Retzã, Hermanã Raùschningã, wastą Lempke, Hildą Wirth, wszëtczé ne zachë rëch- towałë sã do drodżi.
Ju terô, w cëszë zalégający miasto, òdbiwôł sã slédny sąd – zajimniãcé pasownëch môlów, mitczé pòdsuwanié sã pòd rãkã, bë wiedno bëc na wiérzchù i bëc na czas.
Zachë, bez chtërnëch nie jidze żëc, òddzeliwałë sã òd nëch, co pùdą w niwecz.
Biôłé serwisë w sztôłcë kôłpiów i pelikanów, lubné cëczernice ze strzébra w sztôłce dzëczich kaczków z turkùsowim òczkã, bôcëczi na krëszkòwą kònfiturã – damiłë ò prosti rówiznie blachów, dôwającëch sã letkò wsënąc pòd pòdłogã abò midzë balczi stodołów i pòòstawionëch młënów. Jesz sã bùszniłë mërgòtnyma łiskama na niedzélnëch òbrëskach w mieszkaniach na Breitgasse, Fraùengasse, Jaschkentaller (pisënk!) Weg, jesz szpôsowno pòbrzãkiwałë stikającë sã ze strzébrną łëżeczką, a ju na spódkù, wnetka jak cemnô patina, cygła sã gwësnosc, że są môłima sarkòfagama.
Liselotte Paltz filcową szmatką pòlerowa wiérzch garnuszka òd kawë, chtëren nocą snił, że je statkã smiercë. Lëchtarze i òdłiskiwné tarcze przekłoté wësok na scanie w Artusowim Dwòrze ùdôwałë redotã bëcô, jesz bùszniłë sã jidżelnicama swiéców, le ju w karbùnkùłowëch złoceniach tacëła sã płomnô gwësnota, że czej przińdze czas, stopią sã w ògniu w grëbé walce stëdnącégò kòpru. Sédmëremienné lëchtarze z synagòdżi kòl Karrenwall, dërżącé płomkama w gòdzënã szabasu, ju ùdżibałë sã swòjim strzébrnym łiskã w czerënkù Erfùrtu, bë przëòzdobic szlachetnym metalã paradną szablã sturmbannführera Greùtze. Kòmùż z naju w latné pòpôłnia, fùl IV
słuńca, krzikaniô czirków, skwirleniô jaskùlëczków, bë przëszło do głowë, że złoté zãbë Anë Janowsczi z Bröse-ner Weg 63 stopią sã we wiôlgą kilo- wą grużlã złota z piestrzeniama biał-ków z Theresinstadtu i dëtkama Żë-dów z Saloników?
Szafë ù Minclów, Jabłonowsczich, Hasenvellerów fùl pòscelë ùłożony na pòlëcach wnetka jak bezpieczné szëch- të miocenu, dãbòwé łóżka z wëkùmó-nym òpiarcym ù Greùtzów, Schultzów, Rostkòwsczich, stołë ù Kleinów, Gòld- steinów, Rosenkranzów, drzémiącé pòd przëkrëcym płôchtów héklowónëch
w gwiôzdowé mòdła, cegłë mùrów na Pòdwalim, domòwé sztukaturë na Hùndegasse, żelôzné kratë na Jopengasse, złoté pòrtale na Langer Markt, granitowé kùgle przedpro-żów na Fraùengasse, kòprowé rënë, òknowé ramë, dwiérzowé łoża, sztaturë, dakówczi – wszëtkò to spłiwało w òdżin, lżészé òd mléczowégò pùchù.
Stefan Chwin Hanemann,
Gdańsk 1996, s. 25–26 (tłóm. W. Myszk)
Wiôldżé òkno z marmùrową òknicą
W malowinie szari, përzinkã z farbą òdprisnioną Z nótą krëjamnoscë knôpiczą cekawòscą Z widã na pich na bezpòczątk.
Łiszcze i nãcy mòsągòwô wërzinónô klëczka Cëchò zdrzi – mô cos bënë ùtaconé…
Òtemknąc?! I ju jes we wiôldżim swiece dzejów Za mòzajką tãcznégò òkna epòk.
Czej ju wzérôsz przez òkno lëdzkòscë Nie chcesz òdińc, wtopiony w kòrzenie
Leno pitanié pitanim, òdpòwiédz – tësąc pitaniów I rozmiejesz? Mądri chce bëc głupim, głupi mądrim.
Tëli nôrodów, lëdzy, bëlnëch mësli
Widzałëch zómków, mésternëch wôłtôrzów
Günter Grass pochyla się nad
„Hanemannem” Stefana Chwina [w:] Tadeusz Skutnik Syzyfowe zabawy,
„Dziennik Bałtycki” 13.06.2005
V
Miłotë, cerpieniégò i réga zachów
Na jaczé człowiek kùrz i pajiczënã zarzucył.
Czë ju rutë mdą żôłknąc, òbróc głowã a ùzdrzisz Lubòtny krôj, drëchów, familijã
Czas, jaczégò tak kò gwësno ni ma I mòdrawé niebò, sejącé nôdzejã I Bòga co w kwiacënie sã schòwôł.
Òdińdzmë na sztót òd òkna i zazdrzijmë w se Na nënkã, sostrã, bracynã, na chëcz
I jic z kwiatã do Tegò, chtërnégò ju ni ma.
Michał Pieper Historiô
[w:] Pieper M., Wanoga pò mëslach, Banino–Rëmiô 2002, s. 24
Szemar lëdzy chlëchającëch, Co jidze westrzód mùrów A chtëren béł swiôdkã, Bómb, płaczu, bólu, Trójnëch parad wòjskòwëch A cësnął sã przed nima, W rëjinã – na kòlana.
Fùchtnosc òd łzów,
jakô wpijô sã w mòje płëca, słono, metło, słodkawò, Tak jiscebnô z pamiãtanim.
A bùcha nad dakama, wieżama, Réskô, przedzérając dôkã Redosnym waranim.
Òdcësnioné cepłé stopë
Miliónów, przechôdającëch tim miastã, Przede mną, dzysdzéń i przódë
Tëch bëlnëch, nijaczich,
Bùdowónëch i w gruzgòt rozwôlającëch Tëch, chtërny krew wëléwelë,
Czë pò prôwdze wiedno wôrto.
Gardné wieże,
Brómë, wësoczé szpëce, Bùszné lwë przed bùdinkã, Kòscołë – lubno znobné, Czë czëją historiã.
Jôrmarkòwé zwëczi, Teszné kùfrë – niezgaróné Melodiô łąk z òstã scygnionëch,
Gôdka jich zwãcznô, swiergòlenié ptôchów, Jim téż je teszno.
Pësznosc sztôłtów, liniów,
W przënôleżny zgòdze ùstawionëch Znak, chtëren tu téż twòrzëlë.
Krew krążącô
W niespòkójnym célu, Brëkùjącô mòrza, wiatru, Pòjudżi, miru, prôwdë, Nowëch miasta dzejów.
Z czëcym i zuchternoscą Òdwôżno kòle ce stojimë.
Michał Pieper Czë czëjã?
[w:] Pieper M., Wanoga pò mëslach, Banino–Rëmiô 2002, s. 17–18
Pòd kòscół Òberskansny wëkùstrził piãc diôbłów. Sztërech do pilnowaniô zwié-dzôków i jednégò – òbiegôcza do noszeniô meldunków Òberskansnémù a téż diôbłóm z òbòcznëch bùdowniów. Pòdług pòlétu Lëcëpera, òberdiôbeł Skansny miôł sóm òdnąd donąd latac pò skansenie i wszëtczégò pilnowac. A òn przë kòżdi bùdownie pòstawił ekstra òbiegôcza, a sóm sôdł so pòd biórã. Skansny są zdzëwòwó-ny pòstawą szefa i ni mògą sã domaklac, co òn w biórze wëcknął, że bez ùstónkù tam sedzy.
Diôblë òd kòscoła nalezlë so môl do pilnowaniô midzë ùsztaplowónyma dãbama do sëszeniô, czësto kòle kòscoła. Tam sedzą i mają dac bôczenié na gôdanié zwié-dzôków ò kòscele.
Drëdżégò dnia, a bëło to trzënôstégò zélnika, Skansny nic nie robilë, bò trzënôsti mòże nawetk diôbłóm wszëtkò pòmachtac. Sztërnôstégò zélnika, w niedzelã, naczãlë swòje òbsprawiac jak sã przënôlégô. Leno ò dzewiąti lëdze z kòscoła wëszlë, ju diôblë VI
ùszë nadstôwielë, czë chtos nie pòdzywiô kòscoła. Rëchło ùzdrzelë dwie białczi i jed-négò chłopa, chtërny ò kòscele gromkò rozprôwielë, jak ò jaczis cëdowny bùdowni.
Tak wëchwôlelë snôżotã kòscoła, jaż to diôbłóm w kótë szło. Tedë pòsłańc òbiegôcz zarô chùtkò drawòwôł do chëczë pòchadny ze Skòrzewa, skądka scygnął drëdżégò diôbła òbiegôcza i przekôzôł jemù nëch troje zwiédzôków, a pònemù z parolą surnął do Òberskansnégò.
Scygniãti z òbòczny chałpë diôbeł miôł przeczidłi jeden róg, a stało sã to jemù przë kùńcu drëdżi wòjnë swiatowi, czej w piekle bëła biôtka przez pòmiloné zakòtło-wanié niekaszëbsczich dësz w kaszëbsczim dzélu piekła. Nen diôcheł razã z trójką zwiédzôków pòlôzł do „swòji” chałpë ze Skòrzewa, gdze do se przëwòłôł dwùch òstałëch tam diôchłów. Bëlë to kąsynk apartny czôrcë. Jeden miôł rzëc òpôloną, bò niłońsczégò rokù òb czas sarcëstégò mrozu kąsk za krótkò ògrzéwôł sã przë pieczel-nym kòcle.
Drëdżi miôł nadgrëzłé ùchò, bò jak czedës zabôwiôł sã z czarownicą w Gòstomiu pòd Łësą Górą to, czej do se zãbë wëszczérzelë, czarownica gò ùżarła.
Chałpã przed zwiédzôkama z „dłudżima pôlcama” pilnowała Irena. Snôżé bëło to dzéwczã, bielôszka z dłudżima włosama i mòdrima òczama. Òblekłé mia biôłą jakã, czôrną sëczenkã z gùbama, bezowé stréfle i biôłé bótë.
Do te dzéwczãca rzekł zwiédzôk:
– Wëzdrzi tu, jakbë lëdze mieszkelë!
– Nié, nicht w skansenie nie mieszkô – òdrzekła Irena.
Le zwiédzôk nie dôł wiarë dzéwczãcu, bò czej ju pòmale wëchôdiwelë, tej pitôł sã białków:
– Jem cekawi, chto stądka, z ny chëczë gwôscëceli wënëkôł?
– Chòba Niemcë – òdezwała sã białka w mòdri sëkni.
– Nié Niemcë, le Ruscë – rzekła drëgô.
– Wa chòba òbarchniałë! – chłop òstro sôdł na białczi. – Tec to naji lëdze, Pòlôsze, to zrobilë… Jak ny w Klukach.
Troje zwiédzôków stanãło pòd wëstôwkã i tam dali naczãlë sã spierac. To diôbłóm pasowało i zarôzka na zwiédzôków sedlë. Nen z ùchã nadgrëzłim sôdł na białkã w mòdri sëkni, diôbeł z przëpôloną rzëcą sôdł na drëgą białkã, a nen z przeczidłim rogã na chłopa.
Diôblë szeptalë rągadła na ùszë zwiédzôkóm, a ti sã wadzëlë corôz głosni. Le czëc bëło wëzwëska: trampkù jeden, faflotka, ùtobaczony cap, zesmôrkónô żaba, chlazdra, niezgódnica, strëpiałi strëch, fizgòlita, kropówka, nieczka, pãpòrzëca, ùczałi lelek, diôcheł spieklony, zezowatô makrela, nieòbëcznica, stôri rup, ùtrôpiélc, wëschłô knaga, przeżarti żłãpała, flóta…
Nen trzôsk scygnął z chałpë Irenã. A czej sã domakla, ò co nëch troje sã sztridëje, tej jima rzekła:
– Ta chałpa je przëwiozłô ze Skòrzewa i z ni lëdzy nicht nie wënëkôł, bò je kùpionô, tu przëwiozłô i òd nowégò pòstawionô. A z Kluków niżódny chałpë ni mómë.
Diôblë sã zestraszëlë anielsczi snôżotë Irenë, zlezlë ze zwiédzôków, chùtkò sã schòwelë i ùtacëlë sã w jamach dzëczich trusów, chtërne mielë ju wczasni wëpòra-joné… Zwiédzôcë òprzestalë sã hajtakòwac i pòmalë szlë dali òbzerac jinszé bùdow-nie. Tedë diôbłë wëkùstrzëłë òbiegôcza do Òberskansnégò z parolą ò ògłëpienim trzech zwiédzôków.
Bëło to pierszé diôbelsczé ògłëpienié zwiédzôków, ùczënioné przez Skansnëch w mùzeùm – Parkù Etnograficznym we Wdzydzach Cziszewsczich.
Ryszard Landowski Pierszé diôbelsczé ògłëpienié [w:] „Pomerania” 3/1989, s. 47
Cwiczënczi:
l Czedë i gdze dzeje sã akcjô dokazu P. Hùellegò?
l Jaczi òbrôz Kaszëbë wëkreòwôł ùsôdzca tekstu?
l Wëwidnij òkreslenié „czasë kajzera Wilhelma”.
l Zazdrzë do òpracowaniô Brezë E., Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, Gdańsk 2000 i wëwidnij genezã nôzwëska Bieszk.
l Skądka pòchòdzą słowa: „Jeżlë chto dostôł do rozwiązaniô cãższé zadanié, to gôdô, że mô do „rozgrëzeniô cwiardi òrzeszk” i jô dôwóm Wóm do rozgrëze-niô pònad pół tësąca cwiardëch òrzeszków i żëczã wiele ùcechë”. Zazdrzë do I dzélu ùczbòwnika s. 190.
l Na czim zanôlégô stilizacjô w teksce?
l Jaczé problemë przëszło rozrzeszëwac liriczny òsobie wiérztë Zómczi na piôskù i jak mòże je parłãczëc z biografią samégò ùsôdzcë?
l Òpòwiédz ò wspòminkach liriczny òsobë z ùszłotë i ji terôczasnym dzejanim, wpisëjącë do tôbelczi w zesziwkù òkreslenia z wiérztë:
ùszłota liriczny òsobë terôczasné dzejanié liriczny òsobë
l Zastanowi sã nad titlã wiérztë i pòdzelë sã swòjima refleksjama nad jegò pa-sownoscą w òdniesenim do zamkłoscë wiérztë.
I
II
l Günter Grass w lësce dołączonym do wiérztë Zómczi na piôskù, przesłónym òrganizatoróm cyklu seminariów tikającëch pamiãcë i tożsamòscë dôwnëch i dzysdniowëch mieszkańców Gduńska Wspólnô jizba (Wspólny pokój), napisôł: „Jem ùdbë, że wspòminóm w ni czile sprawów, chtërne bë mògłë bëc tematã kôrbiónków we „wespólny jizbie”. Napiszë wëpòwiesc, w chtërny ùdokaznisz brëkòwnotã i wôrtnotã taczi debatë. Wskaż mòżlëwé òbkrãża kôr- biónków, ò jaczich mësli G. Grass.
l Òpòwiédz ò zamiłowaniach G. Grassa do kùńsztów.
l Na spòdlim przëpisów R. Cemińsczégò do tekstu Z dziennika ślimaka:
– wëwidnij zjinaczenia midzë pòjãcama Kaszëbë i Szwajcariô Kaszëbskô, – òkreslë òdniesenia G. Grassa do zwiédzónëch gardów i môlów na Pò-
mòrzim,
– przedstawi rodzënã G. Grassa, – wëmieni dokazë G. Grassa,
– òpòwiédz ò bëtnoscë Grassa na Pòmòrzim.
l W karnach ùstalta kògùm, ò czim i na jaczi ôrt prowadzy dialog narrator?
l Òpiszë, gdze i czedë dzeją sã zdarzenia w Hanemannie? Òkreslë atmòsferã panëjącą w miesce?
l Wëmień, jaczé lëteracczé strzodczi wëzwëskôł ùsôdzca, cobë òddac drãgòsc mùszebnoscë òstôwianiô swòjégò pòmieszkaniô?
l Przediskùtuj, dlôcze ùsôdzca tëli placu pòswiãcywô òpisóm bòkadoscë za-chów i jich rozmajitoscë, i jaczi dzãka temù ùdostôł brzôd?
l Napiszë òpòwiôstkã przedstôwiającą historiã twòji ùlëdóny pamiątczi.
l Pòdzelë sã wiadą ò ksążce S. Chwina:
– na jaczé jãzëczi òsta przełożonô, – jaczé dobëła nôdgrodë,
– dlô jaczich ùsôdzków bëła inspiracją.
l Przedstawi pòstacjã Stefana Chwina i jegò dokazë.
l Jak zòbrazowôł pòéta „historiã”?
l Jaczi wedle liriczny òsobë je swiat dzejów i co je zataconé w ùszłoce?
l Jaczé wskôzë dôwô liricznô òsoba dzysdniowémù czëtińcowi?
II
IV
V
l Nad czim i na jaczi ôrt rozmiszlô liricznô òsoba w wiérzce Czë czëjã?
l Jaczé dzejowé zdarzenia przëwòłiwô liricznô òsoba, kòmù i czemù sã przëzérô, do kògò i jaczé czerëje zapitania?
l Jak liricznô òsoba pòstrzégô samą se w historii dzejów?
l Wëpiszë w zesziwkù wërazë òddôwającé wseczëca liriczny òsobë, rozmiszlają-cy ò historicznëch zdarzeniach.
l Jaczé widzysz sparłãczenia midzë tematiką dokazu S. Chwina i lirikama M. Piepera?
l Jaczé efektë òsygnął ùsôdzca w teksce Pierszé diôbelsczé ògłëpienié przez wëz- wëskanié mòtiwù diôbła?
l Na czim zanôlégô szpôsownosc tekstu?
l Jaczé dzejowé zdarzenia stałë sã przëczëną spiérków zwiédzôków?
VI