Jinszim, baro wôżnym wątkã, a mòże nôwôżniészim w Coteczce, òkòma kaszëb-sczégò, je religijny mòtiw. Dokładno przëzéróm sã ùróbkòwi Żakewicza i zdôwô mie sã, że prawie w slédnym tomie òpòwiôdaniów ùsôdzca w nôwikszim stãpieniu zdôwô sã wmikac w Krëjamnotë slédnëch sprawów. Katolëckô religiô w całoscë parłãczi sã z żëcym kaszëbsczégò lëdu, towarzi mù w pòwszédny codniowòscë, przë robòce, swiãtach, pòkrzésnikù, zabawie abò kùreszce – pògrzebie. „Cekawé są sztótë, czej w swiat wierzeniów pò-
gańsczich abò lëdowëch wchôdają ele- mentë christianiznë (…) szepnã co-teczka, chtërna naczãła parłãczëc fak- të i nen nôwôżniészi, że kania ni mù- szi bëc nijak kanią. I to, że w nen wieczór kania mùszi cerpiec za lëdz- czé grzéchë, spłôcającë krëwią swò- ją òfiarã przënôleżną bògóm, a to za wiôlgą głëpòtã, jaką je człowiek”. Gò- rzi je wnenczas, czej ùsôdzca „nôùczô”
przëjimającë gestë kaznodzeje. Wnen-czas zdania brzëmią doktrinerskò abò czëc je w nich zesztiwniałą retorikã.
Ale nimò to, nie jidze prozë Żakewi-cza w ji religijnëch akcentach, òdmó-wic głãbòk gòrąca i wiarë w òstateczné prôwdë. Widzec tam je czëstą prôwdã, głãbòk przeżëtą i przemësloną, bez cë-gaństwa i falszëwòtë. To ùjimô i wzrë-sziwô. Dodôwô òptimizmù i wiarë w szëk i dobro lëdzczégò jistnieniô,
Matka Bòskô Òstrobrómskô
– òbrôzk Józefë Izdebsczi wësziwóny kòralikama (w zbiérach F. Bôsczi-Bòrzëszkòwsczi)
tak samò téż i Christusowégò cerpieniô („jakno mònstrancjô z kaszëbsczi krôjinë z jigłów bëłë parmienie, a zdłuż straszné renë”).
Bòhaterowie ny prozë czasã przejimają mòdła z ewanielicznëch przëpòwiesców.
Czej coteczka rôczi gòscy, to Bùturewicze wëmôwiają sã zdënkã córczi brata, Karabó-nowie-Barabónowie czasã zriwaniô pòtrôwniców, Gebùrtowicz robòtą przë łowienim jantaru, tak tej mdze mùsza jak czedës w Ewanielii, wëchadac na rozestaje i rôczëc kalécznëch i biédnëch.
W òpòwiôdanim Swiãti Òdżin nimò te, że jak krziknął kanonik, jednã Bòską Matkã mómë, to równak coteczka mòdli sã do Matczi Bòsczi z Òstri Brómë, bò nawetka smierc nie je strasznô, czej „Naja wiôlgô Lëtewskô Ksãżnô ju nas rozpòznô.
Òd te je Matką Miłoserdzô, a nawetka Apòkalipticzną Niastą, co jidze pòznac pò miesądzowim serzpie”.
Zdrzącë na zachòwania lëdzy w odniesenim do zmaterializowónégò swiata bez-ùstôwnëch miónków, biôtczi ò bëcé, gòńbë za dëtkã, zwënégama, ùrojonym szcze-scym, pòzdrzatk coteczczi nót je wząc so do serca. Prawie głãbòk przeżëtô christia-nizna dôwô nen sztót òdetchniãcô, bezpiekù i pòczëcô swòji wôrtnotë westrzód małowôrtnégò a zjinacziwającégò sã swiata.
Stanisław Gostkowski Wilno i Kaszuby w „Ciotuleńce” Żakiewicza (tłóm. W. Myszk) [w:] „Autograf” 1988 nr 4, s. 64
A jô móm córkã, jedinôczkã, dzeckò spóznioné, ale ju w maturalny klasë – òdezwała sã wastna Swietłowô, téż przëzérającë sã dzecóm.
– Mało szlachùją za òjcã, Łajmingã. Wasta je czëstégò zortu człowiekã grëzyń-sczim, pòcygłô skarń i te swiécącé òczë.
– Matka mòja bëła Grëzónką.
– A pisze?
– Trzë móm lëstë. Jeden z 1925 rokù, a pònemù z 1929 z błogòsławieństwã na zdënk, a trzecy dostelë jesmë łońsczégò rokù – lëstë baro, baro krótëchné, z biédą czile słowów.
– A òjc wierã rozstrzélóny? – żëwò spitała generałowô.
– Nié. Béł półkòwnikã i zdżinął na turecczim fronce w rokù 1916.
(…) Chłop żił jesz dłudżé lata. Béł Ruskã, a kòchôł, jak pòwiôdôł, swòjã drëgą òj-czëznã – Pòlskã. Jegò ùlubienim bëła robòcosc, gòscynnosc i pòmôganié drëdżémù człowiekòwi. Ùmarł w rokù 1964 pò cãżczim płëcnym schòrzenim i pòchòwóny òstôł na słëpsczim smãtôrzu w nôwiãkszi prostoce i cëszë.
Anna Łajming Mój dom,
Gdańsk 1997, s. 273 (tłóm. F. Baska-Borzyszkowska)
IV
Dodóm
Zdrzącë na cemné blónë Barnimk szedł stegną. Wchôdôł na nã samã ùrzmã, na chtërny czedës ùzdrzôł na niebie wiôldżégò ptôcha. Bëło to czej béł mòże szesc abò òsmë lat stôri.
Je terô przëjachóny nazôd do domôcégò gardu pò dzesãcu latach nieprzëtom-noscë. Pierwi szkòła, pózni sztudérowanié w cëzym swiece mają gò zrobioné za ùzdrzeniałégò chłopa. To ju nié nen sóm Barnimk, co gò ómka pò głowie sëchą i delikatną rãką smùka. Naju Barnimk, a pò prôwdze cali Barnim, mô ne swòje kòl piãcdwadzesce lat, ceszną a òdwôżną gãbã, zdrok widny. Stanął na stegnie…
pòzdrzôł w górã…
Òb nen czas, czej béł tuwò, tej cziles lat temù, bëła pësznô słuńczëzna. Grelë z knôpama ze szkòłë, jak wiedno pò ùczbie, sedzelë i gôdelë. W jednym sztóce, chtos tam miôł kòpłé balã na bùten, Barnimk zawrzeszczôł:
– Aùt!
– Jo, le aùt je dlô naju, wa na nie doch môta wëbité!
– Bzdë! Bzdë! Të wiedno bë chcôł blós dobëwac i dobëwac… aùt je naj!
– Z Wama to je tak…
Môłi Barnimk czuł tej to wszëtkò, co miôł czëté przódë, przez jegò mùsk nëkałë òbrazë z ùszłotë.
„Wa Kaszëbi to blós do płëga”… jaczi cemny pòmión zawisł nad głową. Wdôrzôł gwës z òpòwiescë – historiã swòji ómczi. Na kòbiéta, ùrodzonô we Wòlnym Gardze, jak wikszosc tuwò mieszkającëch òb wieczi, nie bëła niżódną Miemką. Ji kaszëbizna bëła kąsk jinszô, jak nëch, co Krësztofa w rzëc mùszelë kùszkac. Ji zdrzenié na swiat bëło kąsk jinszé, jak naszińców z głãbi lądu. Czëła jem dejade, jak pòtikającë sã z nyma na rënkù, gôda nym samim jãzëkã. Rozmia jich. Miemiecczégò baro długò ni mia sã naùczoné, pòlską mòwã pòzna dopiérkù pò wòjnie i bëła baro zdzëwionô, że tëli je nëch Pòlôchów z pôłniô, i że òni pò prôwdze jinaczi gôdają.
Rëbë kùpòwa kòl jednégò stôrégò rëbôka, co bôt swój òstôwiôł na samim kùńcu mòla. Nigdë tegò głosno ni mia rzekłé nikòmù, że nen człowiek przëbôcziwôł ji pierszą miłotã. Czasë, czej jesz dosc bòkadno żëła, jesz kòl starszich, na Dolnym Gar-dze. Terô kùpòwa bantczi kòl stôrégò Tónë, chtëren tak wiedno ùtobaczony sedzôł na bôce i pògóniôł młodégò knôpika – gwës ùczącégò sã na rëbôka. Zôs zerwôł sã, scygnął wãps i zakrzikł:
– W naju mòrze… wezmi miã Bòże... – pôdł na dek bôta. Knôpik skòcził kù niemù, ùrzasłi:
– Wùja, wùjkù, cëż je lóz? – wùja Tóna nie òdpòwiôdôł. Wòlno brzątwia sã wkół ùrma lëdzy zdrzącëch na rëbôka, knôpka i Anã stojącą z bantkama w taszë. Szła V
cëszno, chòc chlëdë ji lecałë pò skarniach. Nawetka òbrôz, òmana nick ju nie par- łãcził z dôwnym ùkòchónym. Schilëła sã nad młodim:
– Pòj, kòl naju mdzesz.
Pòmësla: mdze mie za sëna.
Barnimk nigdë nie znôł swòjégò starka, òjc miôł mù czedës rzekłé, że nen ùmarł, czej béł òn môłi knôp. Le nigdë nawetka përzinczi òdjimka starka nie widzôł. Pôda, zapitóny ò starka nick mù ni miôł rzekłé.
Terô jidącë przez las òd Wrzeszcza do Òliwë miôł czas mëszlec. Gwësné bëło dlô nie, że to jegò gard, i czejbë chto gò pitôł, gdze je jegò plac na zemi, òn bë pòwie-dzôł „hewò”. Z drëdżi stronë wszëtcë knôpcë ze szkòłë i pózni téż ze sztudiów mielë swòjã rodzënã, czãsto tak wiôlgą, że pòłwë ji nie wdôrzelë. Barnima skriwa jakôs krëjamnota. Skądka je, pò co je, czemù, kògùm?
Wòjanów Pioter Cëchô Erba [w:] „Òdroda” 1/2002, s. 6
Cwiczënczi:
l Jaczi cësk miôł môl pòchòdzeniô na pózniészé żëcé Różë Òstrowsczi?
l Co sprawiło, że R. Òstrowskô pòzwała Kaszëbë swòją môłą òjczëzną?
l Jaczé bëło sparłãczenié R. Òstrowsczi z Wdzydzama?
l Jaczé bëło òdniesenié narratorczi do Kaszëbów, jich jãzëka i kùlturë?
l Pòdzelë sã wiadą ò artisce Apòlinarim Pastwie.
l Òpòwiédz ò dokònaniach R. Òstrowsczi dlô kaszëbiznë. Wspòmóżką mdze cë téż rozdzél Séwôrzów szlachã… w dzélu I ùczbòwnika, s. 38–40.
l Przedstawi stegnã dzectwa narratora tekstu Kaszubską stegną i ji znaczenié w pózniészim jegò żëcym.
l Jaczi cësk na żëcé narratora miało wëdarzenié z 1944 rokù?
l Òpiszë i nazwij wseczëca narratora wanożącégò swòją „stecką”, a pòzdze jiny-ma stegnajiny-ma.
l Co sprawiło, że narrator wrôstôł w kaszëbską zemiã i czuł, że wrôcô nazôd
„do se”?
l Òpòwiédz, w czim narrator widzôł sparłãczenié Kaszëbów ze swòjima rodôkama.
l Pòdôj synonimë słowa stegna.
I
II
l Wëpiszë do tôbelczi znanczi parłãczącëch sã w Ciotuleńce wątków, nacéchò- wónëch przez recenzenta.
wileńsczi kaszëbsczi
l Jaczé znaczenié dlô Z. Żakewicza mô jegò „drëgô tatczëzna”?
l Òpiszë twòjã wëprawã / wanogã z rodzëcama z dzecnëch lat, np. na rëbë, w las itp.
l Jaczé je òdniesenié coteczczi do zemi dzecnëch i terôczasnëch lat?
l Jak recenzent òceniwô przedstawienié przez Z. Żakewicza akcentów reli- gijnëch?
l Dlôcze mòtiw religijny je pasowny z wątkã kaszëbsczim?
l Wëpiszë do zesziwka òkreslenia Matczi Bòsczi Òstrobramsczi.
l Jak, wedle recenzenta, ùsôdzca Ciotuleńki przekazywô òdniesenié do òstatecz-nëch prôwdów?
l Òpiszë ùlëdóné przez ce artisticzné przedstawienié wizerënkù Matczi Bòsczi.
l Napiszë wëpòwiesc na temat: Kùlt Matczi Bòsczi na Kaszëbach. Wëzwëskôj mi-dzë jinszima materiał z pòdrozdzélu Miona naji Królewi, s. 353–370 w II dzélu ùczbòwnika.
l Zazdrzë do zdrzódłów, np. Jan Kulas Tczewskie ślady w biografii A. Łajming [w:] „Kociewskim Magazynie Regionalnym” 2/2006 i przedstawi w pisemny charakteristice chłopa Anë Łajming.
l Scharakterizujta w karnach gard, w jaczim dzeje sã akcjô Cëchi Erbë, i lëdzy w nim mieszkającëch.
l Òpòwiédz, jaczé widzysz sparłãczenia midzë titlã Cëchô Erba a przedstawio-nyma w dokazu sytuacjama.
III
IV
V
l Na spòdlim znónëch dokazów lëteracczich i włôsny wiédzë pòdzelëta sã wiadła-ma ò rozwiadła-majitëch spòsobach rozrzesziwaniô problemów midzë lëdzawiadła-ma z róż- nëch etnicznëch, religijnëch itp. karnów, mieszkającëch w jednym môlu.
l Na spòdlim znónëch cë tekstów napiszë wëpòwiesc na témã: Na Kaszëbach nalezlë swòjã nową môłą òjczëznã.
Po latach widzę jego szorstkie dłonie, które trzymały nie wiosło, tylko lejce dwu-konnego zaprzęgu, a jednak mimo tej różnicy pan Bieszk wypływa z krainy pamięci jako przewoźnik nie z jednej dzielnicy miasta do drugiej. Może nazywał się Bieszke?
Na pewno nie Bieszczański. Kaszubi nie nosili takich nazwisk. Przynajmniej nie ci, których znaliśmy z targu w Oliwie, Gdańskiej Wyżyny albo wiosek na Helu.
Więc niech już tak zostanie – Bieszk. Dlaczego jednak zaczynam od niego? Miał powykręcane reumatyzmem palce, symetryczne blizny na obu policzkach, zawsze trzydniowy zarost, który nigdy nie stawał się regularną brodą, pachniał przy tym cały tabaką, końmi i ciężką pracą, a ulgę w niej przynosił mu od czasu do czasu łyk czegoś mocniejszego. Kiedy zaciął batem Gniadosza i Baszkę, gdy wóz załadowany naszym dobytkiem zaczął powoli toczyć się aleją lipową w dół, do bruku ulicy Po-lanki, spojrzałem za siebie i w oknie dużego pokoju, za pożółkłą firanką ujrzałem panią Gretę. Kiwała dłonią najwyraźniej tylko do mnie, jakbym był jej wnukiem.
Jakby chciała zatrzymać mnie jeszcze na chwilę po tamtej stronie. Ale Bieszk z kozła już podśpiewywał po kaszubsku:
– Chcemë so wëpic z ti malinczi bùdelczi – czemu nieśmiało towarzyszył, po-mrukując, mój ojciec.
Mama milczała. Jednak po chwili, gdy wóz turkotał już na Polankach, powie-działa:
– Nareszcie. Coraz dalej od Niemry!
Kopyta perszeronów człapały o kamienie ułożone tutaj za czasów kajzera Wilhel-ma, a ja byłem właściwie szczęśliwy, że przeprowadzimy się do nowego mieszkania, w którym nareszcie będę miał własny kąt. Właśnie mijaliśmy przęsła zerwanego mostu umarłej linii kolejowej, które – niczym żebra starożytnego mamuta – od-dzielały tamtą część Oliwy od Wrzeszcza, gdy pan Bieszk odwrócił się z kozła do mnie, pytając:
– Wëzgódka?
Skinąłem głową w oczekiwaniu.
– Co to je: nie bòdze, chòc mô rodżi, nie chòdzy, chòc mô nodżi?
– Stół – odparłem natychmiast.
Ledwie przytaknął i natychmiast zadał następną zagadkę.
– Co to je: je zeloné, wisy na drzewie i spiéwô?
Nie znajdowałem odpowiedzi. Pan Bieszk uśmiechnął się triumfalnie i wreszcie powiedział: