I
òbrôzkama jaż nié do wiarë. I narôz wzãła mie pragniączka pòstawic na nim stopã, legnąc so na jegò nagrzóny, piôszczëti ùbiedrzé i pòd rozcygnionym całã pòczëc pùlsowanié ti zemi.
(…) – Në jo. Tu je rôj, wiész Waleska?
(…) Jak baro sparłãczony są ze sobą ti lëdze – mëslała jem terô. Waleska i stôri Pastwa, stôri Pastwa i całô wies. Wepchniãti tu, midzë Wiôlgą Wòdã, z jaczi nie je wòlno jima żëc, i lasë, chtërnëch nie je wòlno jima tknąc, pòwtikóny jak ji kòrusowaté chòjnë w jałową piôszczëstą zemiã, kòżdô òsóbno, a równak razã.
Róża Ostrowska Wyspa, Gdańsk 2005, s. 7–8, 19, 27, 43, 55, 71 (tłóm. F. Baska-Borzyszkowska)
Pònemù nadeszedł wërok. Òkôzało sã, że miast suchòtów mô òsoblëwą pòstac reka òskrzelów. W Palmòwą Niedzelã 1975 rokù ju nie żëła. Pògrzéb miôł môl w Wiôldżim Tidzeniu (26 strëmiannika 1975 rokù). Jesz krótkò przed smiercą robiła nad òstatną ksążką (òsta wëdónô, nieskùńczonô, w 1977 rokù pòd titlã Mój czas osobny), jesz pòprôwiała zéwiszcza do nowégò wëdaniô Bedekera kaszubskiego, a ju pòmału gùbiła swiądã. Mòże wrôcała sã nazôd na tamtą, kresową, wileńską stronã?
Andrzej Mestwin Fac Notatki do portretu Róży Ostrowskiej (tłóm. F. Baska-Borzyszkowska)
[w:] „Pomerania” 3/2015, s. 38–39
Kùli bëło stegnów w mòjim żëcym?
Wiele. Nôpiãkniészô stegna wszëtczich stegnów pramëmka stegnów, darżënków – to stegna mòjégò dzectwa. Nie bëła tej pòzwónô stegną. Leno „stecką”. Szła òna òd rodzynnégò dodomù na wszëtczé stronë swiata, a swiat nen béł wiôlgòscë Kòsmòsu.
I jô tą „stecką” chòdzył. Jô to lubno robił i z zamiłowanim, mijającë szasëje i dep-towniczi, i nié dlôte, że w mòjim Miastkù nie bëło jich za wiele, le prawie dlôte, że na „stecce” jô béł dlô se panã.
„Stecka” szła tam, gdze chca, wëmëslno i nié do przewidzeniô, le prawie dlôte mie sã zdôwało, że jô jem Kòlumbã, òdkriwającym nowé swiatë. Jaż hewò terô, na Piotra i Pawła pamiãtnégò 1944 rokù, pò nocnym bómbardowanim, jô rëgnął z mëmką
„stecką” na zôpôd. I jô ju nigdë ni miôł wrócëc nazôd do swòji pratatczëznë, do swòji wileńsczi Eùropë jakno człowiek, chtëren pò òdkrëcym Nowégò Swiata ni mòże wë-cygnąc nazôd do stôrégò. Nowé gò pòżarło.
II
Le prawie młodeczańsczé, panizczé, léònpòlsczé „stecczi” naùczëłë mie wano-żeniô „na cknienié”. Naùczëłë téż wanowano-żeniô w samòtnoscë, bò cëż jidze ùzdrzec w gromadze? Stegnë, „stecczi”, szlachë, darżënczi nëkającé tądka i nądka, prowadzącé w niespòdzóné môle, rozprzenôszającé òdkriwanim, le téż nierôz prowadzącé na pùstinné place, gdze ùcemiãga, sëszô i òpùszczenié.
Tak tej jô nôpiérwi zeszedł z wileńsczi „stecczi”, bë wanożëc mazowiecczima, slą-sczima, karpacczima stagnama i turama. I hewò lato òdkrëcô 1970 rokù, ze swòjim òrzłowsczim drëchã Jãdrzejã Smùlkòwsczim jô przewanożił barabónama wprzék całé Kaszëbë: òd Òrzłowa do Czôrny Wòdë nad Wdą. I tej pierszi rôz pòd nogama jô pòczuł kaszëbską stegnã. (…)
Pierszé lata na Kaszëbach bëłë latama jesz rôz wrostaniô w zemiã pò repatriacyj-nym exodusu 1946 rokù. I hewò pierszi rôz òd henëtnëch czasów jô to czuł, że jô wrôcóm nazôd „do se”.
Pierszé, na co jô dôł bôczenié, to takô sama flora: taczé same lasë i ôrtë drzéwiãtów (òkòma bùków), krzów i zelów, czësto szlachùjący za tamtim krôjmalënk, bò takô sama geògrafnô szérzô, nen sóm pas skandinawsczégò lodnika.
Òblubienié so òstôwianiô gbùrstwów bùten wiesczi zabùdowë, co stwòrzëło ù naju
„òkòlé”, a bëło pòòstałoscą pò szlachecczich dwòrach, a mòże nawetka lëtewsczich
„laùksach”. Téż dosc swójskô bëła apartno niedbałosc, czasã nawetka szërmëcel na pòdwòrzach i òtemkłosc na rodã: nieùjarzmioną i nôtërną, i to òblubienié do òbsô-dzaniô gbùrstwa dankama abò brzózkama. Rozmajitosc drzéwiãtów i krzów na grań-cach i kòl zakùrzonëch, pólnëch drogów. Dało sã czëc, że lud tuwò mieszkający żił òd wiedna na wòlny przestrzeni, mało zalëdzony, cëwilizacyjno młodi, w nieùstôwny łączbie z rodą. A co to za lëdze są tu? Pierszi pòzdrzatk prôwdac nôwôżniészi i òn wëapartnił nen nôród òd dobrze ju znónëch „łodzôków”, òpòlsczich Szlązôków abò mieszkańców Karpacczégò Pògórzô. Czë to bez nen krôjmalënk, ôrt bùdowiznë, czë jaczés intujicyjné merkanié – Kaszëbi w niepòjati spòsób przëbôcziwelë mie Biôłoru-sków z òbéńdë Wilniznë. Z biôłoruską przësłowiową mùczkòwatoscą, dobrotlëwòscą i tolerancją, z wëzbëcym sã do czësta gwôłtownoscë, wstrzëmòwnym kònserwatizmã i zataconą niedowiarą, chtërna je znanką mòcny etniczny jawernotë. Czej zôs òb czas swòjégò wanożeniô co sztërk jô czuł wëpòwiôdóné ze sromòtną bùchą: „Më Kaszëbi”, i na nóta mia bëc ùsprawiedlëwienim, że jich Kaszëbów nie rozmiejã, jak téż i pòdsztrichnienim swòji nobilitëjący stôrodôwnoscë wzglãdã mie – pòtłukôcza i wãdrowczika ze swiata. Wnenczas jô so przëbôcził naje pògrańczné, wileńsczé:
„a më jesmë stądka”.
Tak tej kaszëbsczi lud, jak przëstało na prôwdzëwé przëgrańczé, mòcno je wrosłi w swòjã etniczną i dëchòwą juwernotã, swòjã apartnosc i samòswòjosc.
Zbigniew Żakiewicz Kaszubską stegną (tłóm. W. Myszk)
[w:] W cieniu morza czasu, pod red. M. Borzyszkowskiej-Szewczyk, Gdańsk 2013, s. 82–84
Wątk wileńsczi z kaszëbsczim krziżëją sã nieùstôwno na kartach prozë. Widzałosc pòrządnëch grobniców stôrëch kaszëbsczich rodów: Bòrzëszkòwsczich, Trzebiatowsczich, Rekòwsczich, Czedrowsczich na jaczis ôrt zajimô cotecz-kã, chtërna na lëpnisczim smãtôrzu mùszi wëbrac môl dlô swòjich gnôtów. Bò jak nadpòmkła coteczka – „Gnôtë najich starków scërze cygnãłë pò pòlach, a te rozmajité prze-tlałé sëknie i żubrónë lôtałë w lëfce jak jesénnô pajiczëna”.
A na rodny zjôzd coteczka rôczi Bùtarewiczów, Karabanów, Léòszów, kôże przërëchtowac żubrówkã i lëtewsczi miodny krëpnik. I temù, chtos scwierdzywô nawetka, że tuwò, na Kaszëbach „roda, jakbë nie zdrzôł, takô sama jak na Lëtwie,
bò i geògrafnô szérzô za nią szlachùje. Lodë nã krôjinã stwòrzëłë” czë ùdba, że na Lëtwie jistno jak na Kaszëbach żëwé są przepòwiôstczi i znanczi na niebie i na zemi, to wiedno te kònstatacje parłãczą sã ze wspòminkama i taconą tesznotą tatczëznowëch stronów:
Bòłtuc wspòminô òb czas kôrbiónczi z coteczką, jak òjc brôł gò na całonocné wëprawë na Zeloné, Sulbińsczé Jezoro, na Werkòwsczé Stawë, abò na Wiejã, Wilenkã abò Wakã, żebë łowic i przëzerac sã mòwie reków. Zajimającé są to òpisënczi. „– Z jezora wëchô-dałë reczi! Zatrzimiwałë sã na méter, półtora òd ògniszcza w mòkri òd rosë trôwie, przebiérałë klészczama, rëszałë wąsama i wëdôwałë le knap do ùczëcô zwãczi, czejbë pãkającëch bąbelków lëftu. Bąbelczi szło nawetka òbaczëc na kùńcu gãbny dzurë”.
I zemia kaszëbskô je równo snôżô, bò jak nadczidô coteczka, je to krôjna bògatô w rëbë i grzëbë, kamienie, błota, torfòwiska a lasë. Tuwò na torfòwiskach, mòkradłach, lesnëch rozestajach, w nocë wëchôdają dëchë nôrozmajitszich Pùrtków, Mùmôczów, Stolemów, Szôlińców i Smãtków.
(…)
Dlô Żakewicza, chtëren ùrodzył sã we Wilnie i tam przeżił dzecné lata, Kaszëbë są „drëgą tatczëzną”, chtërnã próbùje zestawiac z Arkadią dzecnëch lat. Dlô niegò prawie mitë, pòdania, kaszëbsczé legendë są czims nowim i egzoticznym, a téż są zdrzódłã twórczich inspiracjów.
Stanisław Gostkowski Wilno i Kaszuby w „Ciotuleńce” Żakiewicza (tłóm. W. Myszk) [w:] „Autograf” 1988 nr 4, s. 63–64
– Biédã jô móm z tobą, nick le biédã samã. Żebë jô bëła wiedzała co i jak – na tã grańcã jô bë z tobą nie przëszła – rzekła coteczka wërazno skòmùdzałô, tej i słunuszkò przëkrëło sã blóną nie wiedzec skądka wëczarowóną.
III
– Të stracył tuwò slëbny piestrzéń, a jô narãcznice i no wszëtkò, co bëło mie nôdrogszé, i nie pòwiém, nawetka dosc widzałé. Nick to! Më sã zôs zeńdzemë: dësza mòja ze mną samą i z tobą, i z tą tuwò zemią, chtërnã pòdarowôł nama Bóg – za henëtné lasowé rzmë, za zeloné łączi, pòla malowóné i rapsã, i bùkwitą, i kléwrã i czegò tam jesz nie bëło... Bòh, të mój Bòh i Të, Miłosernô Ksãżniczkò w Òstri Brómie swiécącô!
Zbigniew Żakiewicz Ciotuleńka. Opowieści żartobliwe, Gdańsk 1988, s. 138–139 (tłóm. W. Myszk)