Czynniki konkurencyjności regionu kluczowe dla gospodarki opartej na

Jak już wspominano w podrozdziale 2.1., przewagę konkurencyjną regionu kształtują coraz bardziej zaawansowane (oparte na innowacjach) czynniki. W takich regionach dominuje gospodarka oparta na wiedzy. Przedsiębiorstwa nie tylko przejmują technologie powstające zagranicą, ale także tworzą swoje własne rozwiązania [Mansfield 1962, s. 1023-1051]. Podstawą przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw są technologie, innowacje i zróżnicowana oferta, a nie czynniki kosztowe [Lambooy 2002, s. 1019-1035].

Poniżej przedstawiono kluczowe czynniki dla regionów, których gospodarka oparta jest na wiedzy:

• Kapitał ludzki

Kapitał ludzki jest to „wiedza, umiejętności, kompetencje i inne atrybuty posiadane przez jednostki, które sprzyjają tworzeniu osobistego, społecznego i

ekonomicznego dobrobytu” [OECD 2001, s. 18]. Jack Fitz-Enz [2009] opisał kapitał ludzki jako kombinację następujących czynników:

˗ cechy, które osoba wnosi do pracy – inteligencję, energię, ogólnie pozytywne nastawienie, spolegliwość, zaangażowanie,

˗ zdolność uczenia się – uzdolnienia, wyobraźnia, kreatywność i to, co często nazywane jest naturalnym sprytem [street smarts] i „pomyślunkiem” [savvy] (wiedza, jak doprowadzić sprawy do końca),

˗ motywacja do dzielenia się informacjami i wiedzą – duch zespołowy i orientacja na cele.

Sięgając do początków pojęcia w literaturze, jako pierwszy z ekonomistów wartość w kapitale ludzkim dostrzegł Adam Smith, dla którego kompetencje ludzi stanowiły czynnik wytwórczy. Nikt jednak długo nie kontynuował tego nurtu myślenia i termin został rozpowszechniony dopiero dzięki publikacjom noblistów w latach sześćdziesiątych XX wieku: Theodora Schultza i Garry’ego Beckera oraz Jacoba Mincera. Następnie nowoczesne teorie wzrostu gospodarczego, rozwijane od lat osiemdziesiątych XX wieku (pionierskie prace Romera [1986], Lucasa [1988] i innych badaczy) traktują kapitał ludzki jako istotny czynnik rozwoju gospodarczego, co szerzej zostanie omówione w rozdziale 3. Jakość kapitału ludzkiego nabrała szczególnego znaczenia dla gospodarek krajów rozwiniętych, wraz z przyspieszeniem procesu globalizacji. Mobilność kapitału doprowadziła do sytuacji, w której o jego alokacji w danym kraju w coraz większym stopniu, obok ceny pracy, systemu podatkowego i jakości infrastruktury materialnej i instytucji, decyduje jakość siły roboczej.

Nie ulega wątpliwości, że kapitał ludzki, jako jedna z podstawowych determinant konkurencyjności, odgrywa coraz większą rolę w gospodarce krajów i regionów. Fenomen rozwoju Japonii, Tajwanu czy Korei Południowej, któremu towarzyszył potężny skok edukacyjny, utrwalił przekonanie o znaczeniu edukacji w procesach rozwoju gospodarczego i dostępności wysoko wykwalifikowanych kadr jako warunku wzrostu. Ważne jest jednak to, że kompetencje, a nie formalny poziom wykształcenia, są wskazywane jako kluczowy składnik kapitału ludzkiego. W Europie wciąż trwa dyskusja w jaki sposób efektywnie konkurować ze Stanami Zjednoczonymi, które utrzymują swój innowacyjny poziom, czy Chinami, w których dynamicznemu wzrostowi gospodarczemu towarzyszy również aktywna polityka edukacyjna i naukowa państwa. Inwestowanie w kapitał ludzki dla władz Chin stanowi strategiczny priorytet

na najbliższą dekadę, co ma dać temu krajowi możliwość przejścia na wyższy, oparty na tworzeniu technologii poziom rozwoju i konkurencyjności.

W odniesieniu do sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz działalności parków technologicznych ważne jest, aby kapitał ludzki w danym regionie cechował się wysokim poziomem przedsiębiorczości, skłonnością do ponoszenia ryzyka, podejmowania inicjatywy, a także doświadczeniem związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej [Fukuyama 1997, s. 24].

• Instytucje

Kolejnym czynnikiem konkurencyjności regionalnej jest otoczenie instytucjonalne, które zostało określone w dokumentach Komisji Europejskiej [2009] i OECD [2008], składające się z:

˗ podstawowego systemu edukacyjnego dla ogółu ludności, który określa minimalne standardy kształcenia siły roboczej oraz krajowego rynku konsumenckiego,

˗ systemu szkolnictwa wyższego,

˗ systemu specjalistycznego kształcenia technicznego, ˗ bazy naukowo-badawczej,

˗ wspólnych zbiorów skodyfikowanej wiedzy, takiej jak publikacje, standardy i normy techniczne, środowiskowe i zarządcze,

˗ polityki innowacyjnej oraz polityki publicznej w innych sferach, wpływających na innowacje w firmach,

˗ otoczenia prawnego i makroekonomicznego, takiego jak prawo patentowe czy podatkowe,

˗ infrastruktury komunikacyjnej i sieci telekomunikacyjnych,

˗ instytucji finansowych, które determinują na przykład łatwość dostępu do kapitału wysokiego ryzyka (venture capital),

˗ dostępności rynku, w tym możliwość nawiązania bliskich relacji z klientami oraz aspekty takie jak wielkość rynku i łatwość dostępu do rynku,

˗ struktury sektora oraz otoczenia konkurencyjnego [OECD 2008, s. 39].

W wąskim znaczeniu infrastruktura instytucjonalna jest definiowana jako: ˗ instytucje publiczne (władze, szkoły wyższe),

˗ instytucje pozarządowe sektora obywatelskiego (np. fundacje i stowarzyszenia wspierające rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności: centra transferu technologii, parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości),

˗ stowarzyszenia sektora prywatnego (np. stowarzyszenia zawodowe),

˗ instytucje prywatne (np. fundusze venture capital) [Chądzyński, Nowakowska i Przygodzki 2007, s. 150].

Otoczenie instytucjonalne jest bardzo istotne z punktu budowy pozycji konkurencyjnej, stwarza bowiem możliwości dla wykorzystania w regionie jego kapitału intelektualnego i społecznego oraz jest współodpowiedzialne za tworzenie odpowiedniego środowiska dla działalności innowacyjnej, a także kreowania postaw przedsiębiorczych. Z obserwacji wynika, że oferta parków technologicznych nie zawsze trafia do innych podmiotów z regionu. Przyczyn upatruje się często w zamykaniu się niektórych instytucji na działania innowacyjne, utrudnionych procedurach wynikających z przepisów prawa, braku zaufania. Dlatego bardzo istotną kwestią dla lokalnej administracji publicznej jest integracja poszczególnych aktorów regionalnego systemu innowacji, celem stymulowania aktywnej współpracy między nimi.

• Kultura innowacji

W wielu publikacjach pojawia się stwierdzenie, że wskaźnik innowacyjności w Polsce jest bardzo niski w porównaniu do innych państw, czego potwierdzeniem jest publikowany co roku raport European Innovation Scoreboard. W tym miejscu pojawia się pytanie, jakie należy podjąć działania w celu zmiany tego negatywnego trendu. Można wyróżnić następujące grupy działań, które z jednej strony są oczywiste, z drugiej zaś trudne, wymagają bowiem zmian przede wszystkim świadomościowych i kulturowych. Niewątpliwie należy kontynuować działania mające charakter strategiczny, obejmujące wiele obszarów wpływających na innowacje [Górzyński i Woodward 2003, s. 17-18]. Polega to przede wszystkim na poprawie otoczenia prawnego, ochronie praw własności intelektualnej i przemysłowej, uproszczeniu procedur podatkowych i administracyjnych, zwiększeniu finansowania działalności innowacyjnej, przyciąganiu inwestycji zagranicznych. Drugą kwestią, z którą ma problem cała Europa, jest zwiększenie nakładów na badania prowadzone przez firmy,

tworzenie nowych firm technologicznych, intensyfikacja współpracy pomiędzy instytucjami badawczymi, uniwersytetami i firmami, wzmocnienie zdolności MSP do absorpcji technologii i know-how. Po trzecie, jest to tworzenie kultury innowacji, na przykład edukacja, szkolenia, podnoszenie wiedzy społeczeństwa w zakresie innowacji, promowanie współpracy na rzecz innowacji. Kultura innowacji najczęściej odnosi się do działalności przedsiębiorstw, niemniej jednak powinna być wprowadzana na jak najwcześniejszym etapie kształcenia, w celu rozwoju kreatywności i działań praktycznych.

• Badania i rozwój

Innowacyjność jest pochodną działalności kapitału ludzkiego i intelektualnego. GOW wymaga zatem kreowania i wspierania tego kapitału poprzez następujące czynniki:

˗ podstawowe badania naukowe w dziedzinach istotnych dla GOW, ˗ badania naukowe stosowane,

˗ transfer technologii i innowacji,

˗ kształcenie potencjalnych i obecnych pracowników innowacyjnych przedsiębiorstw.

Działalność badawcza i rozwojowa (B+R) czyli systematycznie prowadzone prace twórcze, podjęte dla zwiększenia zasobu wiedzy i znalezienia nowych zastosowań dla niej, stanowi kluczowy czynnik budowania gospodarki opartej na wiedzy. Obejmuje ona trzy rodzaje badań:

˗ Badania podstawowe, to jest prace eksperymentalne lub teoretyczne, podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów, bez nastawienia na praktyczne zastosowania ani użytkowanie.

˗ Badania przemysłowe (dawniej stosowane) ‒ badania mające na celu zdobycie nowej wiedzy oraz umiejętności celem opracowywania nowych produktów, procesów i usług lub wprowadzenia znaczących ulepszeń do istniejących produktów, procesów lub usług; badania te obejmują tworzenie elementów składowych systemów złożonych, szczególnie do oceny przydatności technologii rodzajowych, z wyjątkiem prototypów objętych zakresem prac rozwojowych; do 2006 roku pod nazwą

„stosowane”, zgodnie z Ustawą z dnia 15 VI 2007 roku o zmianie ustawy o zasadach finansowania nauki (Dz. U. Nr 115, poz. 795).

˗ Prace rozwojowe – obejmują nabywanie, łączenie, kształtowanie i wykorzystywanie dostępnej aktualnie wiedzy i umiejętności z dziedziny nauki, technologii i działalności gospodarczej oraz innej wiedzy i umiejętności do planowania produkcji oraz tworzenia i projektowania nowych, zmienionych lub ulepszonych produktów, procesów lub usług. Prace rozwojowe nie obejmują rutynowych i okresowych zmian wprowadzanych do produktów, linii produkcyjnych, procesów wytwórczych, istniejących usług oraz innych operacji w toku, nawet jeżeli takie zmiany mają charakter ulepszeń.

Badania podstawowe, przyczyniające się do wzrostu zasobu i jakości wiedzy, prowadzą uczelnie i instytuty PAN, natomiast badania stosowane (rozwojowe), pozwalające jak najszerzej zastosować tę wiedzę w praktyce, co jest istotą GOW, prowadzą instytuty badawcze oraz tak zwane jednostki badawczo-rozwojowe. W statystykach nie jest to, niestety, rozdzielane i wszystkie podmioty prowadzące badania naukowe traktowane są jako „jednostki prowadzące działalność badawczo-rozwojową”.

Problematyką potencjału naukowego i jego znaczenia dla budowy GOW oraz rozwoju regionalnego zajmują się badacze różnych dyscyplin ekonomicznych, społecznych i technicznych. Łączy się ona z koncepcjami konkurencyjności krajów, regionów, kapitału ludzkiego i społecznego oraz przedsiębiorczości i innowacyjności jako czynnikami rozwoju społeczno-gospodarczego w warunkach postępującej globalizacji i metropolizacji. Szczególne miejsce wśród nich zajmują prace poświęcone uwarunkowaniom, procesom i skutkom tworzenia GOW w skali regionalnej i lokalnej, co podejmują publikacje zbiorowe pod redakcją: Kuklińskiego [2003], Gaczek [2005], Markowskiego i Drzazgi [2008], Szlachty i Zaleskiego, [2008], Bąka i Kulawczuka [2009], a także prace Chojnickiego i Czyż [1997, 2006], Grossego [2007], Ratajczaka [2008], Gaczek [2009] i Golińskiej-Pieszyńskiej [2009].

2.3.2 Współczesne wyzwania wpływające na budowanie konkurencyjności