Istota i definicje konkurencyjności oraz gospodarki opartej na wiedzy

Pojęcie konkurencyjności jest bardzo złożone, ze względu na wielość definicji, źródeł oraz różnie postrzegany w literaturze jej zakres. W odniesieniu do niniejszej dysertacji uwagę poświęcono zagadnieniu konkurencyjności regionalnej oraz jej powiązaniu z budową gospodarki opartą na wiedzy. Rozbieżności w definiowaniu pojęcia konkurencyjności wynikają przede wszystkim z różnych punktów odniesienia do tego zagadnienia. Inaczej analizuje się konkurencyjność na poziomie mikroekonomicznym, mezoekonomicznym oraz makroekonomicznym. O ile bowiem głównym celem przedsiębiorstwa jest przetrwanie na rynku i maksymalizacja zysku w długim okresie, o tyle dla państwa celem jest zwykle poprawa standardu życia społeczeństwa. Należy przy tym zauważyć, że poszczególne poziomy są ściśle ze sobą powiązane, bowiem konkurencyjność przedsiębiorstw oddziałuje na kształtowanie się konkurencyjności regionu, w którym dane przedsiębiorstwo funkcjonuje i odwrotnie, co z kolei determinuje konkurencyjność gospodarki narodowej [Kruk 2010].

Inną istotną kwestią, jaką należy brać pod uwagę przy definiowaniu pojęcia konkurencyjności, jest jego zmienność w czasie, dlatego na poziomie makroekonomicznym Bieńkowski [1995], analizując gospodarkę amerykańską dokonał rozróżnienia pozycji konkurencyjnej i zdolności konkurencyjnej. Pozycja konkurencyjna to osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego, który ocenia się przez poziom dochodu narodowego, efektywność wykorzystywania czynników wytwórczych czy pozycję w handlu zagranicznym. Zdolność konkurencyjna, zwana też konkurencyjnością czynnikową, jest oceniana na podstawie czynników charakteryzujących wielkość, strukturę i wykorzystanie zasobów produkcyjnych, system społeczno-ekonomiczny, politykę ekonomiczną oraz międzynarodowe otoczenie gospodarcze. W ujęciu dynamicznym odnosimy się do dochodzenia do określonego poziomu konkurencyjności w ramach procesu dziejącego się w czasie. Mowa o konkurencyjności ex ante – stanie oczekiwanym możliwym do osiągnięcia w przyszłości [Gorynia 2010, s. 48–66]. Ze względu na fakt, że występuje zależność pomiędzy pozycją i zdolnością konkurencyjną, zastosowanie podejścia wyłącznie czynnikowego bez uwzględnienia pozycji konkurencyjnej może prowadzić do przyjęcia błędnych założeń co do zestawu czynników konkurencyjności, gdyż ten zmienia się wraz z osiąganą przez daną gospodarkę pozycją konkurencyjną. Z tego powodu, definiując konkurencyjność gospodarek państw wysokorozwiniętych, Bieńkowski uznaje, że „miarą zdolności konkurencyjnej państw wysoko rozwiniętych będzie nie tylko zachowanie zdolności do zyskownego wzrostu, ale także zdolności do tworzenia i współtworzenia nowych struktur podaży i popytu, i że proces ten powinien mieć miejsce w warunkach gospodarki otwartej”. Z kolei oceniając konkurencyjność państw słabiej rozwiniętych uznaje, że ocena ich zdolności konkurencyjnej polega przede wszystkim na ocenie skuteczności realizowanej przez nie strategii doganiania krajów wysoko rozwiniętych. Na tej podstawie można wyróżnić dwa typy definicji konkurencyjności państw:

• Definicje wynikowe, odnoszące się do rezultatów osiąganych przez daną gospodarkę. Skupiają się one na ocenie osiągniętej przez dane państwo pozycji konkurencyjnej.

• Definicje czynnikowe, skupiające się na ocenie źródeł konkurencyjności gospodarki, które wpływają na przyszłą pozycję konkurencyjną, w tym między innymi wielkość i strukturę zasobów produkcji czy efektywność ich wykorzystania.

Procesem, który znacząco oddziałuje na znaczenie konkurencyjności, jest postępująca globalizacja gospodarki, w wyniku której następuje coraz łatwiejszy przepływ kapitału, usług, dóbr, wiedzy i ludności. Globalizacja zmienia również kluczowe czynniki konkurencyjności, powodując, że podmioty rynkowe w coraz większym stopniu swoją efektywność działania uzależniają od innowacyjności i przedsiębiorczości, co determinuje dążenie wielu krajów do budowy gospodarki opartej na wiedzy. Wynika to z faktu, że popyt staje się coraz bardziej wyrafinowany, wymagając nowszych, bardziej zaawansowanych dóbr. W rezultacie, silna konkurencja na rynku stymuluje ciągłe innowacje. Efektami zewnętrznymi takiego stanu rzeczy jest rozpowszechnianie wiedzy i postępu technicznego. Wśród pozytywnych następstw globalizacji wymienia się [Jewtuchowicz 2005]:

• wzrost produktywności i związany z tym wzrost dochodów i poziomu życia, • łatwość komunikowania się i zwiększony dostęp do informacji,

• obniżenie kosztów działalności (w tym transakcyjnych), • wzrost skali oraz tempa odkryć i innowacji,

• możliwość międzynarodowej koordynacji działań, między innymi w dziedzinie zapobiegania degradacji środowiska czy prowadzenia wspólnych badań naukowych.

W teorii rozwoju regionalnego utwierdza się pogląd, że tradycyjne czynniki rozwoju – ziemia, praca i kapitał ustępują miejsca wiedzy. Zgodnie z definicją OECD i Banku Światowego, gospodarka oparta na wiedzy to model gospodarki, „w której wiedza jest tworzona, przyswajana, przekazywana i wykorzystywana bardziej efektywnie przez przedsiębiorstwa, organizacje, osoby fizyczne i społeczności, sprzyjając szybkiemu rozwojowi gospodarki i społeczeństwa.” Kapitał ludzki i społeczny stanowi główne źródło przekazywania wiedzy innowacyjnej do gospodarki. Coraz bardziej konkurencyjność regionu rozpatruje się w kategoriach zdolności do kreowania i efektywnego wykorzystania działania czynników, które determinują występowanie i rozwój GOW, prowadząc do uzyskania przewagi konkurencyjnej.

Budowa nowej gospodarki opartej na wiedzy (GOW) rozpoczęła się najwcześniej w krajach wysoko rozwiniętych i tam też możemy obserwować rezultaty procesu przechodzenia od tradycyjnej gospodarki do gospodarki opartej na potencjale technologicznym. Najbardziej zaawansowane pod tym względem są między innymi

takie państwa, jak Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Japonia, Singapur, Korea Południowa i Finlandia. Tam również funkcjonują najlepiej rozwinięte parki technologiczne grupujące na swoim obszarze innowacyjne podmioty. We współczesnej gospodarce opartej na wiedzy kluczowymi czynnikami, które decydują o przewadze konkurencyjnej krajów i regionów, jest tempo oraz zakres kreowania, wdrażania i dyfuzji innowacji. Gospodarka oparta na wiedzy rozumiana jest na cztery sposoby, w zależności od zasięgu przedmiotowego [Chojnicki i Czyż 2006]:

• GOW stanowi sferę lub typ gospodarki, której rozwój dokonuje się pod dominującym wpływem nauki lub wiedzy naukowej przeważającej nad innymi czynnikami.

• GOW to część gospodarki, którą wyznacza wiedza technologiczna oraz oparte na niej innowacje.

• GOW tworzą nie tylko oddziaływania innowacyjne, lecz również procesy kształcenia tworzące kapitał ludzki i intelektualny.

• GOW cechują oprócz wiedzy naukowej, innowacyjności i kształcenia także uwarunkowania instytucjonalne i finansowe oddziałujące na efektywność transferu wiedzy i wykorzystania kapitału ludzkiego.

Oparcie gospodarki na wykorzystaniu nowego czynnika rozwoju jakim są innowacje oznacza, że pozycja konkurencyjna regionów może zależeć od ich zdolności do wytworzenia, rozwinięcia i rozprzestrzenienia innowacji. Innowacyjność regionu jest określana najczęściej, jako „zdolność regionu do zmian, ulepszeń, do wprowadzania reform i nowatorskich rozwiązań w różnych dziedzinach życia społeczno-gospodarczego (…) w celu poprawy funkcjonowania mechanizmów wspierających rozwój w regionie” [Przygodzki 2007]. Jest ona możliwa do określenia przez ustalenie czynników istotnie wpływających na kreowanie, rozwijanie i dyfuzję nowej wiedzy. Zaliczamy do nich: innowacyjność przedsiębiorstw działających w regionie, potencjał naukowo-badawczy, poziom kapitału ludzkiego i społecznego, postawę władz publicznych względem polityki innowacyjnej, działalność ośrodków wspierania innowacji [Przygodzki 2007, s. 144]. Jak wskazują badania empiryczne, pomiędzy działalnością innowacyjną w regionach a poziomem ich rozwoju zachodzi dość silna zależność [Misiewicz 2008, s. 255-263].