twórstwo – wymowa – pisownia). Ich obserwacje poczynione zostały w związ-ku z adaptacją obcych nazwisk w polszczyźnie, ale zilustrowane przykładami zarówno nazw własnych, jak i pospolitych przejętych z różnych języków. Au-torzy nie opisali szczegółowo materiału, na którym oparli swoje spostrzeżenia, ani przyjętej metody badawczej. Umieszczenie wymowy dopiero na trzecim miejscu w porządku adaptacyjnym może dziwić i prawdopodobnie wynika stąd, że pod uwagę brano głównie nazwy własne, których adaptacja fonetyczna jest często wolniejsza niż w wypadku rzeczowników pospolitych.
W pracach czeskich językoznawców różne przejawy adaptacji zapożyczeń zwykle ujmuje się jako wzajemnie zależne, dlatego wielu autorów mówi ogól-nie o adaptacji ortograficzno-ortoepicznej (Mravinacová 2005: 190). W wy-padku licznych anglicyzmów oryginalna pisownia nie podlega adaptacji lub formy adaptowane nie są aprobowane w słownikach (Bozděchová 1997: 278). Zazwyczaj zakładana kolejność faz adaptacji to WOSP, ponieważ formy nie od-mienione nie są organiczną częścią struktury zdaniowej w języku fleksyjnym, jakim jest czeski (Daneš 2002: 32). Z drugiej strony przymiotniki i czasow-niki obcego pochodzenia są zwykle czeskimi derywatami od zapożyczonych rzeczowników (Světlá 2005: 99, Martincová 2005: 119), co wspiera domysł, że dominującym porządkiem adaptacyjnym może być jednak WSOP.
Dane badawcze
Aby przekonać się, jaki porządek adaptacyjny dominuje w adaptacji anglicy-zmów w języku polskim i czeskim, postanowiliśmy wykorzystać dane z po-przedniego badania, w którym przypisywaliśmy punkty poszczególnym za-pożyczeniom, chcąc liczbowo wyrazić stopień ich adaptacji w języku (zob. rozdział 8). Wykorzystanie tych danych do nowego celu, zakładającego binarną ocenę adaptacji zapożyczeń niezależnie według czterech kryteriów, wymagało jednak pewnych uproszczeń w procedurze, której wtedy używaliśmy. Niezbęd-ne zmiany wyjaśniamy i uzasadniamy poniżej.
Po pierwsze, choć w poprzednim badaniu zapożyczenia otrzymywały jeden punkt za odmianę, jeśli odmieniały się wyłącznie na sposób angielski (np. talkshow, talkshows), a dwa punkty, jeśli odmieniały się za pomocą ro-dzimych morfemów (wyłącznie lub alternatywnie do odmiany angielskiej), to w tym badaniu postanowiliśmy ignorować odmianę czysto angielską i za przy-swojone fleksyjnie uznawać tylko takie wyrazy, które odmieniają się po polsku
lub po czesku. Co więcej, inaczej niż w poprzednim badaniu postanowiliśmy nie zwracać uwagi na sufiksację, czyli dodawanie rodzimych sufiksów do for-my hasłowej zapożyczenia, jak w polskim celebryta i czeskim celebrita, które powstały od angielskiego celebrity za pomocą końcówki -a. W sumie więc – ignorując czysto angielską odmianę i sufiksację – uznawaliśmy zapożyczenie za przyswojone pod względem fleksyjnym, jeśli odmieniało się za pomocą rodzi-mych morfemów fleksyjnych.
Po drugie, chociaż liczba punktów za adaptację wymowy w poprzednim badaniu oscylowała między 1 a 2, za adaptację pisowni między 0 a 2, a za adap-tację słowotwórczą między 0 a 3, zdecydowaliśmy nie czynić różnicy między zapożyczeniami mającymi różną, byle dodatnią liczbę punktów. W rezultacie jakikolwiek wynik dodatni przypisany zapożyczeniu ze względu na jego adap-tację fonetyczną, graficzną lub słowotwórczą sprawiał, że w niniejszym badaniu uznawaliśmy je za przyswojone pod tym względem.
Wyniki
Wyniki badania zawarto w tabelach 21 i 22. W każdej z nich pierwsza kolum-na określa wzorzec adaptacji, oparty kolum-na założonym porządku adaptacyjnym WOSP, druga kolumna wskazuje, ile zapożyczeń z badanej próbki było zgod-nych z danym wzorcem, trzecia kolumna zaś zawiera listę tych zapożyczeń. W nawiasach podano formy oboczne (zgodnie z wynikami kwerend w kor-pusach, zob. rozdział 8), a gwiazdką poprzedzono formy nie potwierdzone w słownikach, choć osiągające próg frekwencji wyznaczony w poprzednim badaniu. Listy zapożyczeń są kompletne (z wyjątkiem ostatniej) i dla wygo-dy ułożone w takim porządku jak w arkuszach Excel dokumentujących wy-niki poprzedniego badania. W każdej tabeli pierwszy wiersz dotyczy zbiorczo wzorców zaczynających się cyfrą 0, czyli zapożyczeń nie zaadaptowanych fone-tycznie, które – z powodów wymienionych w rozdziale 8 – zostały z założenia wyłączone z badania.
Wyniki
165
Tab. 21. Wzorce adaptacji w polszczyźnie, oparte na porządku adaptacyjnym WOSP Wzorzec
adaptacji wystąpieńLiczba Przykłady
0––– 0 —
1000 6 Barbie, CD, DVD, party, smiley, talk-show (talk show, *talk-show)
1001 2 interview (interwiew), show (*szoł) 1010 4 cool, CV, outdoor, PC
1011 2 OK (O.K., okej, okay), online (on-line, on line, *onlajn) 1100 3 coach, deadline, remake
1101 12 bodyguard (*bodygard), briefing (*brifing), cornflakes (korn-fleksy), disc jockey (dyskdżokej, *discjockey), display (displej), drive (drajw), jeep (dżip), *loser (*luzer), make-up (*mejkap), piercing (*pirsing), rockers (*rokers), Skype (*skajp)
1110 27 basketball, break, broker, dubbing, frontman, golf, hambur-ger, hardware, hit, Internet (internet), logować się, marketing, net, notebook, *off-road (*offroad, *off road), paperback, po-ster, reset, roaming, spam, stretching, surf, tuning, undergro-und, VIP (*vip), WAP, Web
1111 44 pozostałe, np. backhand (bekhend), billboard (bilbord,
*bill-bord, *bilboard), celebryta (*celebryt), klik, komiks, kom-puter, kontener, kowboj (cowboy), dealer (diler), deweloper (developer), gej (gay), haker (hacker), playboy (*plejboj), puzzel, skan, skaner, skuter, skrecz (scratch), singiel (singel) Razem 100
Źródło: http://www.approval.uw.edu.pl/anglicyzmy_wyniki (raport 1, aneks)
Tab. 22. Wzorce adaptacji w czeszczyźnie, oparte na porządku adaptacyjnym WOSP Wzorzec
adaptacji wystąpieńLiczba Przykłady
0––– 0 —
1000 0
1001 3 OK (ok, O. K., o. k., oukej, okej, okey, okay), show (*šou), talk-show (talk show, talkshow, *talkšou, *tókšou)
Wzorzec
adaptacji wystąpieńLiczba Przykłady
1011 8 CD (*cédé), cool (*kúl), *CV (*síví), DVD (*dévédé), online (on-line, *on line, *onlajn), party (*párty), PC (*pécé, *písí), SMS (*sms, *esemes)
1100 1 WAP
1101 3 cornflakes (kornfleksy, kornfleky), deadline (*dedlajna), puzzle (*pucle)
1110 28 bodyguard, broker, chill-out (chillout), developer, *Facebook (*facebook), frontman, gay, gender, golf, hamburger, hardware, hit, Internet (internet), logovat, net, notebook, offroad (off- -road, *off road), outdoor, poster, remake, reset, roaming, spam, superman, surf, tuning, underground, VIP (V.I.P., *vip) 1111 56 pozostałe, np. *backhand (bekhend), *basketball (basketbal),
billboard (*bilboard, *bilbord, *billbord), *break (brejk), ce-lebrita, klik, coach (kouč), comics (komiks), computer (kom-puter), kontejner, *cowboy (kovboj), dealer (*díler, *dýler), *dubbing (dabing, dabink), hacker (haker), marketing (mar-ketink), playboy (plejboj), scan (sken), scanner (skener), skútr, *scratch (skreč), singl (*single)
Razem 100
Źródło: http://www.approval.uw.edu.pl/anglicyzmy_wyniki (raport 1, aneks)
Aby ułatwić sobie analizę wyników, warto porównać liczbę wystąpień poszcze-gólnych wzorców w obu badanych językach. Zestawienie takie zawiera tabe-la 23. Można z niej wyprowadzić kilka ciekawych wniosków.
Tab. 23. Wzorce adaptacji a ich częstość w badanym materiale
1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111
Polski 6 2 4 2 3 12 27 44
Czeski 0 3 1 8 1 3 28 56
Źródło: http://www.approval.uw.edu.pl/anglicyzmy_wyniki (raport 1, aneks)
Po pierwsze, adaptacja anglicyzmów w języku polskim i czeskim rzadko za-trzymuje się na poziomie wymowy. Wzorzec 1000 ma tylko sześć wystąpień w materiale polskim i ani jednego wystąpienia w materiale czeskim. Wzorce Tab. 22. Wzorce adaptacji w czeszczyźnie, oparte na porządku adaptacyjnym WOSP (cd.)
Wyniki
167
składające się z dwóch jedynek i dwóch zer są też rzadkie, co znaczy, że nie jest rzeczą typową, aby adaptacja prócz wymowy obejmowała tylko jeden dodatkowy aspekt świadczący o przyswojeniu zapożyczenia pod względem formalnym. Dużo częściej anglicyzmy zaadaptowane są jednocześnie w tro-jaki sposób, np. pod względem fonetycznym, fleksyjnym i słowotwórczym, a najczęściej w materiale obu języków występuje wzorzec 1111, wskazują-cy na adaptację z punktu widzenia wszystkich czterech kryteriów. Ciekawe jednak, że wzorce 1011 w materiale polskim i 1101 w czeskim, na przekór tej ogólnej tendencji, mają bardzo niewiele wystąpień w porównaniu z in-nymi wzorcami zawierającymi trzy jedynki. Zagadka ta znajdzie rozwiąza-nie poniżej.
Po drugie, nie jest sytuacją wyjątkową w polszczyźnie, rzadką natomiast w języku czeskim, aby adaptacja pisowni wyprzedzała adaptację słowotwórczą. Świadczy o tym różna liczebność uogólnionego wzorca --01 (gdzie dywiz re-prezentuje dowolny znak, 0 lub 1), mającego w polskim materiale 14 poświad-czeń, a w czeskim tylko 6.
Po trzecie, nie jest rzadkie w polszczyźnie, rzadkie natomiast w języku czeskim, aby adaptacja fleksyjna wyprzedzała słowotwórczą. Świadczy o tym 15 wystąpień wzorca -10- w materiale polskim i tylko 4 wystąpienia w mate-riale czeskim. Na odwrót, wzorzec -01-, obejmujący przykłady, gdzie adaptacja słowotwórcza wyprzedziła fleksyjną, występuje tylko 6 razy w danych polskich i 9 razy w czeskich.
Po czwarte, liczba anglicyzmów nie zaadaptowanych słowotwórczo, czyli nie mających ani jednego derywatu, jest wyższa w materiale polskim niż w cze-skim. Różnica jest niemała, wyraża się proporcją 23 do 7.
Z powyższego wynika, że typowy porządek adaptacyjny w wypadku ang licyzmów w języku polskim to zgodnie z oczekiwaniem WOSP (kolej-no: wymowa, odmiana, słowotwórstwo, pisownia), drugi zaś co do często-ści wariant to WOPS (pisownia przed słowotwórstwem). W języku czeskim jest inaczej: dominuje porządek WSOP (słowotwórstwo przed odmianą), por. nierzadkie derywaty typu cédéčko (zdrobnienie od CD) lub pártystan (od party), powstałe od nieodmiennych jeszcze rzeczowników. W tym kon-tekście jasne staje się, dlaczego na tle wzorców zawierających trzy jedynki wzorzec 1011 w materiale polskim i wzorzec 1101 w czeskim mają bardzo niską frekwencję: pierwszy jest niezgodny z polską tendencją, aby adaptacja fleksyjna wyprzedzała słowotwórczą, drugi zaś jest niezgodny z odwrotną tendencją w języku czeskim.
Inny porządek adaptacyjny w języku polskim niż w czeskim w połączeniu z mniejszą liczbą anglicyzmów nieaktywnych słowotwórczo w materiale cze- skim świadczy o silniejszej pozycji czeskiego słowotwórstwa w gramatyce czeskiej niż polskiego w polskiej. W rozdziale 8 różnicę te wyjaśnialiśmy w kon-tekście historycznym, por. tabelę 16 oraz komentarze do tabeli 19 i 20.
Warto zauważyć na koniec, że wzorzec 1111, oznaczający pełną adaptację wyrazu, ma więcej poświadczeń w materiale czeskim niż polskim (56 do 44). Można to uważać za ogólną wskazówkę, że w języku czeskim anglicyzmy są silniej zintegrowane z jego wymową, gramatyką i pisownią niż w polszczyźnie. Ten końcowy wniosek jest zgodny z naszym wcześniejszym badaniem, które-mu był poświęcony rozdział 8 tej książki.
ROZDZIAŁ 10