W historii języka czeskiego przeplatały się okresy przyzwolenia na zapożycza-nie wyrazów obcych z okresami wzmożonego puryzmu, kiedy to – inaczej niż w Rosji, Polsce czy Anglii – społeczeństwo czeskie broniło się przed napływem obcych wyrazów, szczególnie niemieckich, przede wszystkim z obawy przed utratą tożsamości narodowej i z obawy o los swojego języka.
Postawy wobec zapożyczeń w Czechach
47
Puryzm pełnił w dziejach literackiego języka czeskiego przede wszystkim funkcję obronną. Polegał na oczyszczaniu języka i miał zapobiec sukcesywne-mu niszczeniu go przez języki obce, które uzyskiwały – rzekomo lub faktycz-nie – pozycję dominującą. Już w XV w. Jan Hus podejmował starania, aby faktycz-nie używać germanizmów typu hantuch zamiast wcześniejszego czeskiego ubrusec, podobnie šorc zamiast zástěrka lub knedlík zamiast šiška (Jelínek 2002: 364). W XVI w. germanizmy krytykował znany przedstawiciel humanizmu, Jan Bla-hoslav. W XVII i XVIII w., tj. w okresie baroku, działania purystów były skie-rowane głównie przeciw grecko-łacińskim nazwom specjalistycznym. Czescy autorzy chcieli ujawnić możliwości nazwotwórcze czeszczyzny, ale ponieważ nie znali zasad czeskiego słowotwórstwa, w rezultacie szkodzili językowi (pro-ponowali np. słowo učna zamiast škola czy ohybatelka zamiast deklinace).
Ruch Odrodzenia Narodowego w Czechach jest często wymieniany w związku z puryzmem, gdyż oprócz ogólnego ukierunkowania przeciwko elementom obcojęzycznym miał również dodatkową misję, zgodną z narodo-wym i antyniemieckim podtekstem społecznym oraz zabiegami o wskrzeszenie czeskiego języka literackiego. Starano się na przykład uzupełnić język czeski o specjalistyczne nazwy z różnych dziedzin, aby udowodnić jego równorzęd-ność wobec języków używanych w międzynarodowej komunikacji naukowej. Usuwano wtedy nie tylko ogólnie znane germanizmy, używane zwłaszcza przez wyższe warstwy społeczeństwa (mimo że na początku pojawiły się uwagi o pewnych zaletach germanizmów i językowej inklinacji do języka niemieckie-go, np. w kulturze i nauce), ale nawet międzynarodowe nazwy specjalistycz-ne, powstałe w większości z greckich i łacińskich rdzeni. Szczególnie Josef Dobrov ský, twórca slawistyki w Czechach, który na przełomie XVIII i XIX w. opisał system słowotwórczy literackiego języka czeskiego, miał niemałe zasługi w tym, że do amatorskich ingerencji w język i niepohamowanego tworzenia nowych słów wprowadzono pewien ład. Paradoksem jest, że nowe słowa, które w tym okresie powstały, zostały utworzone z czeskich podstaw i afiksów, ale pod względem swojej struktury semantycznej i formalnej naśladowały wyrazy greckie, łacińskie lub niemieckie. Jako przykłady można podać kalkowane zło-żenia typu zeměpis (zamiast geographia), vlastnoručně (zamiast eigenhändig) itp. Dopiero w połowie XIX w. w terminologii naukowej zaczyna się używać ponownie wyrazów grecko-łacińskich.
Co więcej, dopiero w przybliżeniu w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. w języku czeskim pojawiła się rzeczywista fala puryzmu. Została wzniecona przez czeski nacjonalizm i puryzm niemiecki, skierowany przeciwko
galicy-zmom. Inaczej niż w okresie Odrodzenia Narodowego ówczesnym purystom nie chodziło już tylko o uzupełnienie czeskiego słownictwa, ale przede wszyst-kim o usuwanie widocznych germanizmów leksykalnych i syntaktycznych, a także innych zapożyczeń, kalk semantycznych i idiomów, nie wyłączając tych, które już były wtedy częścią zwyczaju językowego. Tworzono podręczniki za-wierające wykazy środków językowych „nieprawidłowych” i „prawidłowych”, z nich najbardziej znany jest Brus jazyka českého. Do znanych purystów należe-li František Vaškovský, František Bartoš i František Štěpán Kott.
Za podstawowe kryteria oceny języka puryści uważali przede wszystkim kryterium narodowe (wówczas o wyraźnie antyniemieckim nastawieniu), kry- terium ciągłości tradycji historycznej (ważne już od czasów Josefa Dobrov-skiego) i kryterium estetyczne. Ich starania o oczyszczenie języka czeskiego z wpływów obcych miały szlachetne intencje, niemniej jednak prowadziły też do usuwania licznych potrzebnych środków językowych, w szczególności wy-razów abstrakcyjnych, i do ograniczania synonimii w języku. Ponadto prefe-rencja dla wyrazów ze starszych okresów rozwoju języka czeskiego powodowa-ła archaizację normy literackiej.
Na przełomie XIX i XX w. działalność purystyczna osłabła, a w okresie po powstaniu Republiki Czechosłowackiej przyjęła inny kierunek: starano się wtedy o stworzenie czeskiej terminologii w tych dziedzinach, gdzie do tej pory przeważał język niemiecki, np. w wojskowości i administracji państwowej. Swoją rolę w walce przeciwko puryzmowi odegrało założone w 1916 r. cza-sopismo „Naše řeč”, w którym kulturę językową pojmowano inaczej niż jako usuwanie germanizmów. Pod koniec lat 20. jednak i tutaj, pod kierunkiem re-daktora naczelnego Jiřego Hallera, zaczęto traktować germanizmy, faktyczne lub domniemane, jako błędy językowe. Wśród zapożyczeń leksykalnych wła-ściwych piętnowano nawet te, które są udokumentowane w dawnej czeszczyź-nie i powszechczeszczyź-nie używane do dziś, np. flaška, špunt. Krytykowano ponadto ukryte germanizmy, mające formę kalk leksykalnych, frazeologicznych i skład-niowych, np. pracovat na něčem czy na základě čeho. Według Zdeňka Starego (1992) czeski puryzm lat 20. był ostatnim przejawem tendencji, którym począ-tek dało Odrodzenie Narodowe w ostatnich dekadach XVIII w.
Jak podaje Milan Jelínek (2001: 76), było oczywiste, że purystyczne poj-mowanie kultury języka szkodzi standardowej czeszczyźnie i że działania kul-turalnojęzykowe należy oprzeć na nowych podstawach teoretycznych. W Pra-skim Kole Lingwistycznym język ujmowano z punktu widzenia kryteriów funkcjonalnych, w reakcji na puryzm i ujęcia historyzujące. W szczególności
Postawy wobec zapożyczeń w Czechach
49
w zbiorze Spisovná čeština a jazyková kultura Roman Jakobson (1932: 117– 118) w artykule O dnešním brusičství českém przypominał, że języki kulturalne zawsze podlegają hybrydyzacji, rozwijają się w kontakcie z innymi i w ten spo-sób wzbogacają swoje środki wyrazu. Co więcej, Jakobson zwracał uwagę, że bliskość języków czeskiego i niemieckiego to fakt trwający już kilkaset lat, że czeska inteligencja była od dawna po części dwujęzyczna i związana z kul-turą niemiecką, tak że starania szlifierzy języka (brusičů) o usunięcie z niego germanizmów mijają się z celem. Jeżeli bowiem jakiś wyraz się upowszechnił, to trudno go uważać za zbyteczny i trudno go w pełni zastąpić innym.
W następnych latach do puryzmu i historyzmu już prawie nikt spośród językoznawców nie wracał, przynajmniej nie w takim stopniu jak poprzednio. Puryzm wyczerpał się jako podstawa kultury języka, mimo że w społeczeń-stwie czeskim postawy purystyczne są żywe do dziś (Kraus 1998: 18). Po II woj-nie światowej, w trakcie 40 lat totalitaryzmu, pojawiały się próby tworzenia czeskich ekwiwalentów dla nowych zapożyczeń (np. světlohra – kino,
dálko-mluv – telefon, rozvid – telewizja), jednak kończyły się one niepowodzeniem,
podobnie jak daremna próba zastąpienia wyrazem magnetoskop (nb. zawiera-jącym morfemy obcojęzyczne) zapożyczenia videorekordér. Z drugiej strony jednak przyjęły się wyrazy typu kopaná, házená albo rozhlas jako synonimy zapożyczeń fotbal, handbal i rádio.
W odróżnieniu od zapożyczeń z języka niemieckiego anglicyzmy nie spo-tkały się w pierwszej połowie XX w. z wyraźniejszym odruchem obronnym, zapewne dzięki rozwojowi kontaktów językowych czesko-brytyjskich i innych. Systemowe odrzucanie anglicyzmów, motywowane ideologicznie, nastąpiło dopiero w okresie komunizmu, szczególnie w latach 70., kiedy kręgi polityczne negatywnie reagowały na przenikanie angielskich słów wraz z innymi elemen-tami „obcych ideologii” i na kontakty ze światem anglosaskim. Jednak poje-dyncze słowa przedostały się do języka czeskiego, np. big beat, koktejl, džíny, niektóre za pośrednictwem języka rosyjskiego, np. dispečer, kombajn.
Po 1989 r., w wyniku zmian społecznych, do języka czeskiego zaczęła przenikać niebywała liczba zapożyczeń z języków obcych, a w społeczeństwie ujawniły się postawy niechętne wszystkiemu, co w języku obce, inne, niezgod-ne z tradycją i zagrażające jego stabilności. Dały się zauważyć tendencje za-chowawcze i podjęto starania o obronę języka czeskiego, niektórzy jego użyt-kownicy obawiali się bowiem, że napór elementów obcych stanowi dla niego zagrożenie. Zanotowano również głosy nawołujące do interwencji instytucjo-nalnych, a nawet pojawiły się propozycje ustawy mającej chronić język czeski,
nie spotkały się one jednak z aprobatą. W działaniach tych nie chodziło o hi-storyczną czystość języka, tylko o obronę przed niekontrolowanym napływem wyrazów obcych.
Stanowisko najważniejszych językoznawców czeskich przełomu wieków uwzględniło nowo powstałą sytuację językową i ich interwencje zapobiegły uchwaleniu ustawy o ochronie języka. Według Františka Daneša (2002) język cze-ski nie jest ani bardziej, ani mniej zagrożony niż inne języki europejcze-skie. Eduard Lotko (1999: 145) zauważa, że język czeski ze względu na swoje cechy typologicz-ne nie jest podatny na zapożyczanie z języków obcych w takiej mierze, jak języki odchylające się od typu fleksyjnego, np. język polski lub rosyjski. W porównaniu z nimi zapożyczeń jest w czeskim mniej, co może mieć związek z negatywnym stanowiskiem części czeskiej opinii publicznej do wyrazów obcych.
Według badań socjologicznych, które dotyczyły stosunku użytkowników współczesnego języka czeskiego do zapożyczeń (Dickins 2008), 48% responden-tów uważa, że język czeski zawiera zbyt wiele zapożyczeń, a około 44% ocenia ich liczbę jako odpowiednią. Podobnie 47% respondentów sądzi, że wyrazy obce zu-bażają język czeski, a 39% jest zdania, że dzięki nim staje się on bogatszy. Ogólnie biorąc, gotowość do akceptacji zapożyczeń rośnie wraz z wykształceniem, a male-je wraz z wiekiem badanych, trochę wyższa male-jest też u kobiet niż u mężczyzn (od-wrotnie niż w polskiej ankiecie CBOS). Porównanie z wynikami wcześniejszego badania z początku lat 70. ujawnia, że gotowość akceptowania zapożyczeń jest w społeczeństwie czeskim obecnie nieco większa, zwłaszcza w młodym pokole-niu, co niewątpliwie ma związek z rosnącą znajomością języków obcych.