ŚĆ IIELLANEA i finansowego wyróżnia się dwa rodzaje
przedsię-biorstw zagrożonych upadłością6: przedsiębiorstwa z
•
trudnościami ekonomicz-nymi (economic distress) – problemy w takiej firmie wynikają z nieefektywności operacyjnej firmy i nie mają związku z poziomem jej za-dłużenia;
przedsiębiorstwa z
• trudnościami finansowymi (financial distress) – w takiej firmie zobowiązania wobec wierzycieli nie są dotrzymywane lub są realizowane z trudnością. Jest to bezpośrednio związane z decyzją o zastosowaniu dźwigni fi-nansowej.
Z jednej strony firma, która ma trudności finansowe może być sprawna operacyjnie i nie jest zagrożona trudnościami ekonomicznymi. Z drugiej strony przed-siębiorstwo może być zagrożone trudnościami eko-nomicznymi, mimo że nie ma trudności finansowych związanych z zobowiązaniami wobec wierzycieli7. Elementy teorii bankructwa
Odpowiedź na pytanie, dlaczego przedsiębiorstwa bankrutują, nie znalazła jeszcze odpowiedzi w po-staci spójnej teorii. Elementy teorii bankructwa są rozproszone w różnych teoriach ekonomicznych i traktowane fragmentarycznie. W literaturze ame-rykańskiej występuje określenie bankruptcy theory, co w tłumaczeniu na język polski może sugerować istnienie teorii bankructwa. Jednak zagadnienia te do-tyczą różnego rodzaju koncepcji i procedur upadłości przedsiębiorstw. Według nich zainteresowanie przed-siębiorstwem rozpoczyna się w momencie jego nie-wypłacalności i odpowiada na pytanie, w jaki sposób rozwiązać ten problem z punktu widzenia wierzyciela, dłużnika i interesariuszy. Jest to podejście prawne do problemu bankructwa.
Obecny dorobek naukowy dotyczący bankructw przedsiębiorstw opiera się głównie na teorii do-tyczącej finansów przedsiębiorstw, w tym przede wszystkim na modelowaniu predykcji bankruc-twa. Akcent kładziony jest przede wszystkim na kwestiach zaspokojenia roszczeń interesariuszy przedsiębiorstwa, zwłaszcza wierzycieli. W anali-zach tych jako przyczyny bankructw i upadłości wskazuje się trudności finansowe przedsiębiorstwa (np. zbyt wysokie zadłużenie i trudności ze spłatą długów) lub inne trudności ekonomiczne, w tym związane ze zmianami w krajowym i globalnym otoczeniu przedsiębiorstw, przy czym występują tu sprzężenia zwrotne. O ile trudności finansowe są
6 L.W. Senbet, T.Y. Wang, Corporate Financial Distress and Bankruptcy: A Survey, “Foundations and Trends in Finance” 2012, vol. 5, no. 4, s. 243–335.
7 Ibidem.
przedmiotem wielu badań, m. in. w ramach teorii struktury kapitału, o tyle w odniesieniu do trud-ności ekonomicznych wyraźne są braki podstaw teoretycznych tłumaczących przyczyny bankructwa.
Ze społecznego punktu widzenia zakłada się, że dąży się do utrzymania działalności przedsiębiorstw, które mają trudności finansowe, ale zarazem mają szanse na poprawę kondycji, natomiast dopuszcza się upadłość przedsiębiorstw, których działalność trwale nie jest dostosowana do wymogów otoczenia zewnętrznego. Dzieję się tak, ponieważ wierzyciele przedsiębiorstw z trudnościami ekonomicznymi są bardziej zainteresowani zaspokojeniem swoich rosz-czeń niż ratowaniem firmy. W przypadku przedsię-biorstw z trudnościami finansowymi wierzyciele mogą uzyskać całkowity zwrot wierzytelności tylko wtedy, jeśli firma nadal istnieje. Wskazują na to obwiązujące w wielu krajach regulacje prawne do-tyczące upadłości przedsiębiorstw8.
Problem bankructwa w teorii ekonomii Studia literatury przedmiotu potwierdzają, że pewne elementy teorii bankructwa można zidentyfi-kować w różnych nurtach teorii ekonomii: w ekonomii klasycznej, ekonomii neoklasycznej, instytucjonal-nym nurcie ekonomii, ekonomii ewolucyjnej, a także w przedsiębiorczej teorii J. Schumpetera i ekonomii behawioralnej.
Problem bankructwa poruszany był już w pierw-szych tekstach poświęconych nauce ekonomii. Uwa-żany za ojca tej nauki Adam Smith (1723–1790) twierdził, że „bankructwo jest chyba największą i naj-bardziej upokarzającą klęską, jaka może spaść na nie-winnego człowieka”9. Richard Cantillon (1680–1734) zwracał uwagę na niepewność co do popytu i ceny, która „stwarza taki stan niepewności interesów tych przedsiębiorców, że co dzień widzi się bankrutują-cych”10. Przedstawił to ma przykładzie sprzedawców kapeluszy: „jeżeli w jakimś mieście lub na jakiejś ulicy jest za wielu kapeluszników w stosunku do liczby osób kupujących kapelusze, kilku z nich, ma-jących najmniejszą klientelę, musi zbankrutować”11. Według Jeana ‑Baptista Saya (1767–1832) przedsię-biorca może utracić swój majątek nie z własnej winy, lecz z powodu oszustwa czy innej niesprawiedli-wości (np. konfiskaty, zniszczenia statków, sporów
8 International Bank for Reconstruction and Develop-ment, Doing Business, Washington 2018.
9 A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogac-twa narodów, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954, s. 433.
10 R. Cantillon, Ogólne rozważania nad naturalnymi prawami handlu, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 1938, s. 77.
11 Ibidem, s. 78.
sądowych itp.)12. Z kolei Jean Charles Leonard Si-monde de Sismondi (1773–1842), szwajcarski przed-siębiorca i ekonomista w Nowych zasadach ekonomii politycznej, czyli o bogactwie i jego stosunku do lud-ności zauważył, że bankrutują banki, które nadmiernie uszczuplają depozyty. Z tego powodu „Posiadacze biletów banków prowincjonalnych co dzień narażeni są na ruinę wskutek częstych, w pewnym stopniu epidemicznych upadłości bankierów”13.
John Stuart Mill (1806–1873), autor dzieła Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej zauważył zależności między ry-zykiem niepowodzenia działalności a możliwością sukcesu: „można stwierdzić, że w tych samych zatrud-nieniach również częste są bankructwa i że widoki na większe powodzenie są równoważone przez większe prawdopodobieństwo zupełnego niepowodzenia”14.
Ekonomiści neoklasyczni nie podejmowali wątku bankructwa w takim stopniu, jak to czynili ekonomiści klasyczni. Zakładali bowiem, że przedsiębiorstwo jest elementem rynku – „czarną skrzynką” przekształca-jącą nakłady w wyniki. Choć dostrzegali zagrożenia, z powodu których przedsiębiorstwa były narażone na straty, to jednak nie analizowali szczegółowo na-stępstw tych strat dla istnienia przedsiębiorstwa.
W instytucjonalnym nurcie ekonomii eksponowane jest znaczenie instytucji w procesie gospodarowania.
Kluczowe są transakcje, które odbywają się, jeśli strony transakcji przekonane są o korzyści z jej zawarcia.
Uczestnicy transakcji zakładają, że druga strona wy-wiąże się z zobowiązań, ponieważ jest to w jej interesie.
W rzeczywistości gospodarczej założenia te nie zawsze jednak są spełniane. Transakcje Bernarda Madoffa15 czy Enronu16 są spektakularnym tego przykładem.
Uczestnicy transakcji mają jednak świadomość, że istnieją instytucje, które w razie niedotrzymania zo-bowiązań są w stanie je wyegzekwować. W analizie kwestii bankructw istotne znaczenie ma teoria agencji, w której rozróżniane są dwie strony transakcji, pryn-cypała i agenta oraz są identyfikowane zjawiska, takie jak negatywna selekcja i pokusa nadużycia.
12 J.B. Say, A Treatise on Political Economy or the Pro-duction, Distribution and Consumption of Wealth, Augustus M. Kelley Publishers, New York 1971.
13 J.C.L.S. de Sismondi, Nowe zasady ekonomii politycz-nej, czyli o bogactwie i jego stosunku do ludności, PWN, Warszawa 1955, s. 6.
14 J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i jej zastoso-wania do filozofii społecznej, t. 1, PWN, Warszawa 1965, s. 645.
15 P. Manning, P.J. Stokes, M. Visser, C. Rowland, S.Y. Tarba, Dark open innovation in a criminal organizatio-nal context: the case of Madoff’s Ponzi fraud, “Management Decision” 2018, vol, 56, no. 6, s. 1445–1642.
16 G. Benke, Risk and Ruin. Enron and the Culture of American Capitalism, University of Pensylwania Press, Philadelphia 2018.
Problem bankructwa uwypuklony został w eko-nomii ewolucyjnej, zgodnie z którą koniec istnienia przedsiębiorstwa stanowi jeden z etapów jego funk-cjonowania. Według niej przetrwają przedsiębiorstwa najlepiej przystosowane do istniejących warunków.
Koncepcja ta ukierunkowana jest na wyjaśnianie, dlaczego niektóre firmy są w stanie sprostać konku-rencji na rynku i efektywnie funkcjonować, a inne bankrutują.
Bankructwo firmy w teorii J.A. Schumpetera
„nie jest spowodowane niekorzystnymi warunkami zewnętrznymi, ale spóźnionym dostosowaniem do nowych wymagań rynku – brakiem innowacyjności w zakresie technologicznym, produktowym i organiza-cyjnym. Niektóre przedsiębiorstwa bowiem marnotra-wią zasoby, nie kreują nowych i nie alokują właściwie posiadanych zasobów. „Twórcza destrukcja” sprawia, że aktywa bankrutujących spółek, dzięki innowacjom i lepszej organizacji, można wykorzystywać w bar-dziej efektywny sposób.
Problem bankructwa był poruszany z punktu widzenia decyzji podejmowanych przez człowieka w ekonomii behawioralnej. Decyzje są błędne z po-wodu ludzkich ograniczeń – człowiek nie jest w stanie wybrać najbardziej optymalnej decyzji lub popełnia błędy myślowe, co wynika z ograniczeń ludzkiego mózgu.
Zagadnienia bankructw w publikacjach noblistów
Alfred Nobel w testamencie w 1895 roku posta-nowił przyznawać nagrody ludziom, którzy „uczynili najwięcej dla dobra ludzkości na polu fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny; są twórcami najwybitniej-szego działa literackiego; dokonali rzeczy najlepszej lub najwięcej przyczynili się do braterstwa pomiędzy narodami”17. Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla jest jednym z najbardziej cenionych wyróż-nień naukowych na świecie. „Nimb otaczający Na-grodę Nobla czyni ją przedmiotem marzeń wszyst-kich naukowców świata i powoduje, że każdego roku w październiku powszechnie wstrzymuje się oddech, oczekując wiadomości ze Sztokholmu i z Oslo. Ta fa-scynująca procedura trwa już ponad sto lat18.
17 Testament Alfreda Nobla, https://www.nobel-prize.org/alfred ‑nobel/full ‑text ‑of ‑alfred ‑nobels ‑will‑2/
(15.11.2018).
18 S. Czaja, Rozwój współczesnej ekonomii w kontek-ście Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, w: Wyzwania współczesnej ekonomii. Wybrane problemy, red. S. Czaja, A. Becla, J. Włodarczyk, T. Poskrobko, Difin, Warszawa 2012, s. 34–35. Zob. również E. Mączyńska, Triumf eko-nomii opartej na faktach, „Biuletyn PTE” 2015, nr 4(71), s. 8; E. Mączyńska, Kim jest Jean Tirole?, „Biuletyn PTE”
2014, nr 4(67), s. 4.
ŚĆ IIELLANEA Nagrody po raz pierwszy przyznano w 1901 roku.
Nagroda w dziedzinie nauk ekonomicznych została ustanowiona w 1969 roku z okazji 300. rocznicy istnienia Szwedzkiego Banku Centralnego (Sveriges Riksbank). Fundusz, z którego wypłacane są nagrody pochodzi z darowizny tego banku na rzecz Fundacji Alfreda Nobla. Dlatego wyróżnienie dla ekonomistów nosi nazwę Nagrody Banku Szwecji imienia Alfreda Nobla19. Pierwszymi laureatami tej nagrody byli Ho-lender Jan Tinbergen i Norweg Ragnar Frish. W latach 1969–2018 nagrodę przyznano 50 razy. Otrzymało ją 81 laureatów. Wśród nich była tylko jedna kobieta – amerykańska ekonomistka Elinor Ostrom20.
Można wyróżnić pięć podstawowych obszarów badawczych21, którymi zajmowali się laureaci Na-grody Nobla w dziedzinie ekonomii: teoria równo-wagi ogólnej, pozostała część mikroekonomii, ma-kroekonomia, metody analizy ekonomicznej, badania interdyscyplinarne22.
Dorobek laureatów Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii (określa-nej w uproszczeniu jako Nagroda Nobla) jest zróż-nicowany i sytuuje się w wielu nurtach w ekonomii, co stwarza pole dla analizy problemu bankructwa z różnych punktów widzenia. Daje to zarazem moż-liwość uzyskania szerszego obrazu tego zjawiska.
Analiza problematyki bankructw przedstawianych z uwzględnieniem wybranych kontekstów prac nobli-stów umożliwia eksplorację obszarów badawczych, które do tej pory nie były kompleksowo uwzględniane w pracach naukowych.
Żaden z Noblistów nie zajmował się bezpośred-nio problemem bankructwa przedsiębiorstw. Jednak zagadnienia, które poruszali, dotyczą pośrednio tego tematu i związane są z: teorią przestępczości, ograni-czoną racjonalnością, teorią perspektywy, asymetrią informacji, teorią kontraktu, teorią kosztów transak-cyjnych, bankructwem dla zysku.
Prace Gary Beckera i George’a Stiglera wskazują, że przestępstwa są popełniane, ponieważ korzyści
19 The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel.
20 Zob. www.nobelprize.org; zob. również W. Breit, B.T. Hirsch, Lives of the Laureates Eighteen Nobel Eco-nomists, The MIT Press, 2004.
21 Zagadnienie obszarów badawczych laureatów Nagrody Nobla poruszane było również w: D. Jabłoński, Klasyfikacja dorobku laureatów Nagrody Nobla, w: Zarządzanie przed-siębiorstwem w pracach doktorantów, red. B. Dobiegała‑
‑Korona, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009;
D. Jabłoński, Nurty i szkoły w ekonomii na przykładzie lau-reatów Nagrody Nobla, w: Zarządzanie przedsiębiorstwem w praktyce. Prace doktorantów, red. B. Dobiegała ‑Korona, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010.
22 L.J. Jasiński, Nobel z ekonomii 1969–2016. Przegląd laureatów w zarysie, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2017, s. 267.
z naruszenia prawa są większe niż korzyści z legalnej pracy23. Przestępca według tej teorii jest racjonalny.
Oblicza bieżącą stopę zwrotu oraz koszty z działal-ności przestępczej i porównuje je z rentowdziałal-nością i kosztami innej działalności przestępczej i pracy legalnej. Bierze pod uwagę prawdopodobieństwo pozbawienia wolności i surowość kary24. Dotyczy to również przestępstw tzw. białych kołnierzyków (white ‑colar crimes) czego przykładem są oszu-stwa takich firm jak Afinsa Bienes Tangibles SA czy Refco, Inc.
Herbert Simon uznał, że człowiek nie jest w stanie działać racjonalnie, nawet wówczas, gdy tego bardzo chce. Popełnia bowiem zbyt wiele błędów. „Pod-miot, aby móc działać z doskonałą racjonalnością, musiałby dysponować pełnym opisem konsekwencji wynikających z każdej z możliwych strategii i mu-siałby porównać te konsekwencje. Mumu-siałby znać w najdrobniejszych szczegółach zmiany, jakie zajdą w otoczeniu w wyniku jego zachowania się w ten, a nie inny sposób i musiałby prześledzić konse-kwencje swojego zachowania w nieograniczonej perspektywie czasu, przestrzeni i zbiorów warto-ści”25. Herbert Simon stwierdził, że menedżerowie podejmują decyzje satysfakcjonujące zamiast decyzji optymalnych. Poza tym mają oni cele osobiste, które nie muszą iść w parze z celami organizacji. Zda-niem Roberta Shillera ludzie podejmują działania bez liczenia się ze zdrowym rozsądkiem i racjo-nalną analizą sytuacji. Menedżerowie podejmują np. zbyt wysokie ryzyko w dużych i strategicznych przedsiębiorstwach, wiedząc, że ich bankructwo ma konsekwencje dla całej gospodarki. Uzasadnia takie zachowanie Richard Thaler: „Jeśli zajrzycie do pod-ręczników ekonomii, dowiecie się, że homo oecono-micus potrafi myśleć jak Albert Einstein, ma pamięć jak Big Blue IBM i silną wolę jak Mahatma Gandhi.
Ludzie, których znamy, tacy jednak nie są. (...) Nie są homo oeconomicus, lecz homo sapiens”26 oraz Georg Akerlof i Robert Shiller twierdząc, że: „ludzie są ludźmi, to znaczy, natura wyposażyła ich nie tylko w rozum, ale też obdarzyła ich podświadomością,
23 Essays in the Economics of Crime and Punishment, red. G.S. Becker, W.M. Landes, Columbia University Press, New York 1974, s. 9.
24 G.J. Stigler, The Optimum Enforcement of Laws, w: Essays in the Economics of Crime and Punishment, red. G.S. Becker, W.M. Landes, Columbia University Press, New York 1974.
25 H.A. Simon, Podejmowanie decyzji i zarządzanie ludźmi w biznesie i administracji, Helion, Gliwice 2007, s. 102.
26 R. Thaler, C.R. Sunstein, Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia, dobrobytu i szczęścia, Zysk i S‑ka, Poznań 2017, s. 17. Zob. również E. Mączyńska, Nobel z ekonomii – Richard H. Thaler lektury obowiązkowe,
„Biuletyn PTE” 2018, nr 3(82), s. 63.
która nieraz kieruje ich działaniami bez liczenia się ze zdrowym rozsądkiem i racjonalną analizą sytuacji”27.
Według Kahnemana ludzie przeceniają własną wiedzę i zdolności oraz wykazują zbytnią ufność we własną kontrolę nad pojawiającymi się problemami, a także bezpodstawnie zakładają optymistyczny przebieg realizowanych projektów. Szacują praw-dopodobieństwo zdarzeń, opierając się na własnych wcześniejszych doświadczeniach. Przywiązują nad-mierną uwagę do faktów, które nie mają znaczenia.
Mają trudności z prognozowaniem zjawisk, które opierają się na rachunku prawdopodobieństwa, sto-sując do ich oceny intuicję. Zbytnio ufają wynikom, które opierają się na małej próbie badawczej lub przedstawiane są określonej kolejności. Decydenci podejmują decyzje opartą na bieżącym punkcie od-niesienia, nie biorą pod uwagę całkowitych zaso-bów, niechętnie ryzykują, jeśli w grę wchodzą zyski, ale są w stanie podjąć większe ryzyko, jeśli chodzi o stratę. Dążąc do poniesienia mniejszej straty, ry-zykują większą.
Asymetria informacji prowadzi do zjawiska, jakim jest pokusa nadużycia. Występuje ona w warunkach braku wystarczającego nadzoru właścicielskiego.
Zarządzający przedsiębiorstwem mogą mieć skłon-ność do zwiększania ryzyka inwestycji. Udana in-westycja przy zwiększonym ryzyku jest korzystna dla właścicieli przedsiębiorstwa, ponieważ zwięk-sza jego wartość, z kolei z punktu widzenia wie-rzycieli nie wnosi dodatkowej wartości. Otrzymują oni jedynie wcześniej uzgodnione oprocentowanie od udostępnionego kapitału. W przypadku porażki inwestycji większe konsekwencje ponoszą akcjona-riusze i właściciele przedsiębiorstwa. Porażka może oznaczać niewypłacalność z tytułu zaciągniętego długu, w konsekwencji upadłość i utratę własności na rzecz wierzycieli. Ponoszenie większego ryzyka niż planowane w sytuacji porażki jest przenoszone na właścicieli i akcjonariuszy.
Problem określany w literaturze przedmiotu jako
„za duży, aby upaść” (to big to fail) spowodował, że duże przedsiębiorstwa zmuszone były ogłosić upadłość, ponieważ nie zostały uratowane za sprawą pieniędzy publicznych państwa. Znanym przypad-kiem była upadłość banku Lehman Brothers, który uruchomił lawinę dalszych upadłości banków. Stał się też symbolem początku kryzysu finansowego.
Na problem „za duży, aby upaść” uwagę zwracali Joseph Stiglitz i Robert Shiller, którzy negatyw-nie oceniali pokusę nadużycia menedżerów dużych przedsiębiorstw oraz istnienie bardzo dużych przed-siębiorstw.
27 G.A. Akerlof, R. Shiller, Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010, s. 14.
Problem bankructwa wywołanego przez właści-ciela przedsiębiorstwa stał się przedmiotem badania podjętego przez Georga Akerlofa i Paula Romera w artykule Looting: The Economic Underworld of Bankruptcy for Profit28. Analizowali oni problem bankructwa dla zysku, który ma miejsce wówczas, gdy przedsiębiorstwo dysponuje słabymi służbami księgowymi, brakuje regulacji prawnych lub też ni-skie są kary za nadużycia. Właściciele takich przed-siębiorstw uzyskują bodziec do wypłacenia sobie kwoty przewyższającej wartość ich przedsiębiorstwa.
Następnie zaprzestają płacenia zobowiązań, dopro-wadzając do bankructwa firmy. Upadłość tego typu najczęściej występuje, gdy obligacje takiej firmy mają gwarancje rządowe. Akerlof i Romer różnicę pomiędzy korzyściami osiąganymi przez właścicieli a stratami społecznymi, jakie powodują swoim postę-powaniem określają jako grabież (looting). Problem ten jest nadal aktualny. Naciąganie i oszustwa są wciąż obecne w gospodarce rynkowej na co wska-zują George Akerlof i Robert Shiller. Metaforycznie wskazują na „rybaków”, którzy drogą manipulacji i oszustwa nakłaniają ludzi („rybki”) do zrobienia czegoś co jest w ich interesie. To łowienie klientów przypomina łapanie frajerów, co ma wyraz w ty-tule książki Złowić frajera29. W ten sposób Akerlof i Shiller wskazują na niesprawność mechanizmu rynkowego.
Istnienie spójnej teorii może przekładać się na wyż-szą trafność analiz dotyczących predykcji bankructw i szanse przeciwdziałania im. Pomocne w osiągnięciu tego celu może być uwzględnienie rozproszonego dorobku dotyczącego bankructw przedsiębiorstw w teorii ekonomii, teorii laureatów Nagrody Nobla, jak i dorobku naukowego dotyczącego upadłości przedsiębiorstw.
28 G.A. Akerlof, P.M. Romer, Looting: The Economic Underworld of Bankruptcy for Profit, “Brookings Papers on Economic Activity” 1993, no. 2, s. 1–73. Zob. również G.A. Akerlof, Behavioral Macroeconomics and Macroeco-nomic Behavior, Nobel Prize Lecture, December 8, 2001;
W.N. Moulton, H. Thomas, Bankruptcy as a Deliberate Strategy: Theoretical Considerations and Empirical Evi-dence, “Strategic Management Journal” 1993, vol. 14, no. 2.
Zob. również K. Malaga, Profesor Paul Michael Romer – wybitny amerykański uczony, ekonomista, przedsiębiorca, twórca praktycznych idei, „Biuletyn PTE” 2018, nr 4(83), s. 16.
29 G.A. Akerlof, R. Shiller, Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2017. Zob. również L. Oręziak, Ciemna strona kapitalizmu – nie tylko w świetle książki G.A. Akerlofa i R.J. Shillera Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszu-stwa, „Biuletyn PTE” 2018, nr 2(81), s. 92; E. Mączyńska, Niezbywalne funkcje państwa – refleksje wokół książki G.A. Akerlofa i R.J. Shillera pt. Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa, „Biuletyn PTE” 2017, nr 3(78), s. 49.
ŚĆ IIELLANEA Bibliografia
Adamska A., Główka G., Sobiecki G., Pieniądz, kapitał i nieruchomości w procesie finansjeryzacji, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2018.
Akerlof G.A., Behavioral Macroeconomics and Macro-economic Behavior, Nobel Prize Lecture, December 8, 2001.
Akerlof G.A., Romer P.M., Looting: The Economic Under-world of Bankruptcy for Profit, “Brookings Papers on Economic Activity” 1993, no. 2, s. 1–73.
Akerlof G.A., Shiller R., Złowić frajera. Ekonomia mani-pulacji i oszustwa, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2017.
Akerlof G.A., Shiller R., Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010.
Bankructwa przedsiębiorstw. Efektywność postępowań upadłościowych, „Biuletyn PTE” 2013, nr 1(60).
Benke G., Risk and Ruin. Enron and the Culture of Ameri-can Capitalism, University of Pensylwania Press, Phila-delphia 2018.
Breit W., Hirsch B.T., Lives of the Laureates Eighteen Nobel Economists, The MIT Press, 2004.
Cantillon R., Ogólne rozważania nad naturalnymi pra-wami handlu, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 1938.
Czaja S., Rozwój współczesnej ekonomii w kontekście Na-grody Nobla w dziedzinie ekonomii, w: Wyzwania współ-czesnej ekonomii. Wybrane problemy, red. S. Czaja, A. Becla, J. Włodarczyk, T. Poskrobko, Difin, Warszawa 2012, s. 34–35.
de Sismondi J.C.L.S., Nowe zasady ekonomii politycznej, czyli o bogactwie i jego stosunku do ludności, PWN, Warszawa 1955.
Essays in the Economics of Crime and Punishment, red. G.S. Becker, W.M. Landes, Columbia University Press, New York 1974.
Finanseryzacja gospodarki i jej wpływ na przedsiębiorstwa, red. A. Fierla, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2017.
International Bank for Reconstruction and Development, Doing Business 2018, Washington 2018.
Jabłoński D., Klasyfikacja dorobku Laureatów Nagrody Nobla, w: Zarządzanie przedsiębiorstwem w pracach doktorantów, red. B. Dobiegała ‑Korona, Oficyna
Jabłoński D., Klasyfikacja dorobku Laureatów Nagrody Nobla, w: Zarządzanie przedsiębiorstwem w pracach doktorantów, red. B. Dobiegała ‑Korona, Oficyna