że dotyczy ona „sensownych” układów figur szachowych (pamięć układów
„bezsensownych” pozostaje na poziomie nowicjusza).
Doświadczeni fizycy analizując problemy fizyczne wydają się stosować nieco inne niż {
laicy strategie myślenia – koncentrują się raczej na podstawowej strukturze problemu, pomijając powierzchowne szczegóły, które mogłyby okazać się mylące.
Badania doświadczonych muzyków sugerują, że osoby te słuchając muzyki angażują {
obszary mózgu wykorzystywane przez większość ludzi do rozumienia mowy.
Powyższe przykłady sugerują, że sposób funkcjonowania poznawczego ekspertów jest przynajmniej w pewnym stopniu odmienny od tego, który obserwuje się laików. Co istotne, różnice te są widoczne tylko w określonej dziedzinie: ekspert w jednej dziedzinie zachowuje się jak laik w innej.
CO DECYDUJE O STAWANIU SIĘ EKSPERTEM?
Odpowiedź nie jest zaskakująca – długotrwałe ćwiczenia i wieloletnie doświadczenie.
W literaturze pojawiają się często wzmianki o regule „dziesięciu lat” lub „dziesięciu tysięcy godzin”, które trzeba poświęcić praktykowaniu w danej sferze. Jest to oczywiście liczba umowna – zarówno dziedziny wiedzy, jak i ludzie różnią się między sobą na tyle, że nie sposób sformułować uniwersalnego prawa.
Samo doświadczenie nie jest jednak wystarczające. Z pewnością każdy z Czytelników może przywołać przykłady osób, które mimo wieloletniej praktyki nie stały się ekspertami, tracąc za to na elastyczności i możliwości adaptacji do nowych sposobów działania. Co różni takie osoby od ekspertów, którzy potrafili lepiej wykorzystać podobne doświadczenia?
Pytanie to postawił sobie zespół Aninke de Bruin, analizujący czynniki wpływające na rozwój młodych duńskich szachistów. Jedną z najciekawszych obserwacji zebranych w trakcie tych badań jest różnica w liczbie godzin praktyki obserwowana pomiędzy osobami, które osiągnęły poziom zawodowych graczy, a tymi, którym się to nie udało. Różnica ta nie dotyczyła jednak ogólnej liczby godzin gry w szachy (tu doświadczenie obu grup
Doniesienia zespołu de Bruin są spójne z poglądami wielu psychologów, akcentujących rolę refleksyjnych, ukierunkowanych ćwiczeń, zorientowanych na poprawę wybranych aspektów wykonania zadania. Wielokrotne powtarzanie jakiejś czynności może doprowadzić do opanowania jej w zadowalającym stopniu – wzniesienie się na poziom eksperta wymaga jednak czegoś więcej: świadomego, celowego samodoskonalenia.
4.2 Monitorowanie i kontrola
Czego potrzeba, by skutecznie dążyć do osiągnięcia poziomu eksperta poprzez „refleksyjne ćwiczenie” umiejętności? Przede wszystkim, dobrego źródła informacji na temat różnych aspektów pracy i sposobu wykonywania zadań.
Źródła, z których czerpie się tego rodzaju informacje to:
informacja zwrotna od innych: opinie, komentarze i sugestie dotyczące sposobu {
wykonania zadań i rozwiązania stojących przed kimś problemów
analiza wyników pracy: ocena różnych aspektów „dzieła” (np. koncertu, raportu, {
publikacji) które jest wynikiem zastosowania umiejętności
monitorowanie własnej aktywności poznawczej: refleksja nad sposobem myślenia {
i działania w określonych sytuacjach; identyfikacja czynników sprzyjających i niesprzyjających dobrym wynikom.
Choć wszystkie wymienione źródła mogą odgrywać ważną rolę, specyfika kompetencji związanych z myśleniem utrudnia zadanie zewnętrznym obserwatorom. Większość procesów związanych z samodzielnym rozwiązywaniem problemu dokonuje się po prostu „w głowie”
– niezwykle trudno do nich dotrzeć bez stwarzania bardzo szczególnych warunków (takich jak np. „głośne myślenie”). Dlatego informacja zwrotna ma ograniczoną użyteczność w doskonaleniu kompetencji związanych z myśleniem. Analiza wyników pracy jest w tym wypadku łatwiejsza, ale niesie ze sobą ograniczony zasób informacji:
Przypuśćmy, że oceniając napisany przez siebie raport, pewien analityk dojdzie do wniosku, że uwzględnił w nim tylko jedną interpretację prezentowanych danych, całkowicie pomijając inną, równie uzasadnioną. Jest to dla niego cenna informacja – ale stanowi dopiero punkt wyjścia.
Prawdziwe pytanie brzmi: „Dlaczego tak się stało?”. Przyczyny mogą być różne:
nadmierny pośpiech – skłonność do „chwytania się” pierwszej dostępnej konkluzji, {
obciążenie poznawcze – trudności w poradzeniu sobie z bardzo złożonym zagadnieniem, {
wpływ „modelu mentalnego”: poszukiwanie potwierdzenia dla akceptowanej wcześniej {
koncepcji,
niska tolerancja na niepewność – skłonność do poszukiwania „ostatecznych wyjaśnień”, {
myślenie „linearne”: preferencja dla prostych ciągów przyczynowo-skutkowych, {
i wiele innych...
{
Sama ocena wyniku pracy nie pozwala rozstrzygnąć pomiędzy możliwymi wyjaśnieniami, ani zidentyfikować procesów, które do nich doprowadziły. Dlatego niezwykle potrzebnym, choć trudnym w zastosowaniu sposobem poszukiwania potrzebnych informacji wydaje się monitorowanie własnego myślenia. Polega ono na próbie wyjścia „poziom wyżej”
– poświęceniu części uwagi myśleniu o problemie, części zaś „myśleniu o myśleniu” – zastanawianiu się nad przebiegiem aktywności poznawczej, ocenianiu co przybliża, a co oddala od celu itd.
Zaobserwowanie obszaru / etapu wymagającego zmian i poprawy to dopiero pierwszy krok.
„Druga strona medalu” to kontrola myślenia. Polega ona na wprowadzaniu zamierzonych zmian w zachodzące procesy poznawcze. Przykładem może być próba celowego poszerzenia pola własnej uwagi, podejmowana by objąć nią szerszy kontekst i uwzględnić większą liczbę danych lub rozwiązań.
Połączenie skutecznego monitorowania i kontroli jest potężnym narzędziem wspierającym rozwój sprawności w „refleksyjnym ćwiczeniu” – a przez to dochodzenie do poziomu umiejętności eksperta.
4.3 Metoda monitorowania stylu myślenia: ’Kapelusze de Bono’
Zdaniem de Bono, każdy człowiek ma wykształcone preferencje w niektórych stylach myślenia, podczas gdy skuteczne rozwiązywanie problemów wymaga różnorodności stylów oraz umiejętności ich chwilowego „wyłączania” lub „włączania”.
Sześć stylów myślenia to według de Bono:
Styl obiektywny
{ - wymagający koncentrowania się na faktach, a unikania ocen, zwłaszcza emocjonalnych
Styl krytyczny
{ - wykrywanie wad i niedoskonałości istniejących rozwiązań, jak też wrażliwości na możliwe zagrożenia
Styl emocjonalny
{ - kierowanie się w myśleniu pozytywnymi i negatywnymi uczuciami
Styl konstruktywny
{ - bezustanne dostrzeganie dobrych stron istniejących rozwiązań, jak też wrażliwość na ukryte lub na razie niewidoczne możliwości
Styl produktywny
{ - nieustanne generowanie nowych pomysłów Styl kontrolujący
{ - monitorowanie i kontrola procesów myślenia, zarówno własnych, jak i cudzych.
Mówiąc metaforycznie, osoba używająca w danym momencie jednego ze stylów „nakłada na głowę niewidzialny kapelusz” w pewnym, odpowiadającym stylowi kolorze. I tak:
Kapelusz biały: analizuje fakty, liczby, dane, informacje {
(Co wiemy? Jakie dane musimy zdobyć?)
Kapelusz czerwony: odzwierciedla emocje, odczucia, intuicja {
(Co odczuwamy w związku z tą sprawą w tej chwili?)
Kapelusz czarny: ostrożność, osądzanie, sprawdzanie faktów {
(Czy fakty są spójne? Czy to będzie funkcjonować?) Kapelusz żółty: korzyści, zalety, zyski, oszczędności {
(Dlaczego warto to zrobić? Jakie będą korzyści?)
Kapelusz zielony: możliwości, sugestie, pomysły, innowacje {
(Co tu się da zrobić? Czy można to zrobić w inny sposób?)
Kapelusz niebieski: myślenie o myśleniu, kontrola i sterowanie procesem myślenia, {
program rozwiązywania problemu
(Dokąd doszliśmy? Jaki powinien być następny krok?)
4.4 Metoda stop-klatki
Doskonalenie monitorowania i kontroli to nic innego, jak tylko ćwiczenie się w autorefleksji.
Angażowanie się w nią nie wymaga stosowania żadnych specjalistycznych narzędzi – wystarczy możliwie duża otwartość, spostrzegawczość i motywacja do zmiany. Istnieją jednak proste narzędzia, które pomagają planować i porządkować refleksję. Jednym z nich jest metoda stop-klatki.
Metodę stop-klatki stosuje się w trakcie rozwiązywania problemu, szczególnie w sytuacji kiedy praca nad nim jest na tyle wymagająca, że nie zostawia miejsca na równoczesną refleksję. Polega ona na „zatrzymaniu akcji” – przerwaniu pracy nad problemem, „zamrożeniu myślenia” i spojrzeniu na nie z perspektywy zewnętrznego obserwatora.
Ważne jest, by „stop-klatka” rozpoczęła się w momencie intensywnej pracy i dużego zaangażowania w problem – a zatem dokładnie w chwili, gdy bardzo łatwo jest o niej zapomnieć. Można sobie z tym poradzić ustawiając odroczony o godzinę alarm w momencie rozpoczęcia pracy: dzwonek będzie sygnalizował początek „stop-klatki”. Inna metoda, to zastosowanie stop-klatki w chwili kryzysu – w momencie, w którym bezskuteczne próby rozwiązania problemu doprowadzają nas do frustracji.
W trakcie trwania stop-klatki warto zadać sobie kilka prostych pytań:
W jaki sposób podchodzę do problemu? Na czym koncentrowało się moje myślenie {
tuż przed rozpoczęciem stop-klatki?
Dlaczego działałem (działałam) tak, a nie inaczej? Czy moje działanie przybliżało {
mnie do celu?
Jak postąpiłaby osoba analizująca problem w zupełnie inny sposób niż ja?
{
Które z możliwych podejść i sposobów działania najlepiej teraz zastosować?
{
4.5 Podsumowanie – potęga autorefleksji
Przedstawiona w tych materiałach wiedza o przebiegu procesów poznawczych w rozwiązywaniu problemów, podobnie jak propozycje zastosowania konkretnych metod i narzędzi, dotyczyły wielu szczegółowych dziedzin i aspektów. Z pewnością da się jednak wskazać motyw przewodni: staramy się zaakcentować znaczenie świadomego, refleksyjnego podejścia do sposobu pracy.
Samoświadomość i refleksyjność jest ważna dla rozwoju w bardzo różnych obszarach – ma jednak szczególne znaczenie, jeżeli bierze się pod uwagę kompetencje związane z myśleniem.
Jest to dziedzina trudno dostępna dla nauczycieli, pozbawiona gotowych, konkretnych recept (trudno znaleźć skuteczny instruktaż, który rzeczywiście nauczyłby kogoś „dobrze myśleć”).
Najlepszą w tej sytuacji alternatywą jest zwiększanie wrażliwości na przebieg myślenia, związane z nim pułapki i sposoby ich unikania. Właśnie w taki sposób warto potraktować szkolenie „Plantacja”.
Spis treści
1. Podstawy teoretyczne 2
1.1 Co to jest twórcze myślenie? 2
1.2 Twórcze operacje umysłowe 2
1.3 Strategie rozwiązywania problemów 5
1.4 Fazy rozwiązywania problemów 6
1.5 Fazy procesu twórczego 7
1.6 Zasady komunikacji i współpracy w grupie kreatywnej 8
2. Techniki twórczego myślenia wykorzystywane w trakcie warsztatu 9
2.1 Kruszenie 9
2.2 Burza mózgów 9
2.3 Chińska encyklopedia 10
2.4 Zalety, Wady, Interesujące 11
2.5 Superpozycje 12
2.6 Basń 13
2.7 Analiza morfologiczna 14
2.8 Zmiana sekwencji 16
2.9 SCAMPER 17
2.10 Superbohaterowie 18
Zalecana literatura 19