Pozyskiwanie informacji

2.1. Więcej o pozyskiwaniu informacji

Pozyskiwanie informacji jest kompetencją opisującą skuteczność funkcjonowania na etapie poprzedzającym działania związane z myśleniem analitycznym i rozwiązywaniem problemów.

Jeżeli przyjmiemy, że myślenie polega na serii działań i przekształceń dokonywanych na reprezentacjach poznawczych (por. punkt 1), pozyskiwanie informacji będzie odnosiło się do wszystkich procesów i zachowań, które pozwalają takie reprezentacje konstruować.

Opisując proces pozyskiwania informacji można odwołać się do metafory komputera zapisującego na dysku dane, które stanowią następnie materiał wyjściowy dla pracy przetwarzających je programów. Metafora ta zwraca uwagę na dwa zagadnienia:

dobra jakość rezultatów myślenia zależy od ilości i jakości informacji „na wejściu”

{

(odwrotność tej prawidłowości to tzw. zasada GIGO - „garbage in – garbage out”) informacje są użyteczne, jeżeli istnieje „ścieżka dostępu” pozwalająca je {

wydobyć i wykorzystać w odpowiednim celu – wymagają więc odpowiedniego uporządkowania

Metafora komputera może być myląca – ludzie gromadzą wiedzę w sposób, który różni się bardzo od zapisywania ich na dysku komputera. Nowe informacje są zawsze rejestrowane i przetwarzane przez pryzmat już posiadanej wiedzy. Pozyskiwanie informacji nie jest więc prostym dodawaniem nowych elementów, ale raczej dopasowywaniem ich do elementów już posiadanych.

Metaforą pozwalającą lepiej zrozumieć proces pozyskiwania informacji może być tworzenie mapy nowego obszaru przez poznającego go podróżnika. Metafora mapy pozwala dostrzec, że:

nowe informacje mają znaczenie tylko wtedy, jeżeli można je umieścić w pewnej {

relacji do już istniejących

nowe informacje wywierają wpływ na informacje już zmagazynowane {

- uszczegółowiają lub modyfikują całościowy obraz zagadnienia

w pierwszej kolejności przyswajane są często informacje o bezpośrednich {

konsekwencjach dla działania (na mapie zaznaczana jest trasa, która pozwoliła osiągnąć cel)

szczegółowe, wyspecjalizowane informacje są użyteczne wyłącznie dla jednego celu {

i sposobu działania (jednej trasy); natomiast znajomość szerokiego kontekstu pozwala elastycznie dopasowywać się do różnych celów i warunków (modyfikować trasę w zależności od potrzeb)

Przyglądając się wskaźnikom zachowań związanym z pozyskiwaniem informacji można stwierdzić, że odnoszą się one do dwóch różnych, choć równolegle występujących procesów:

Gromadzenie informacji {

Skuteczność w gromadzeniu informacji wymaga wiedzy o ich źródłach i umiejętności wykorzystania jej w praktyce – adekwatnego określenia, gdzie szukać danych dotyczących zagadnienia. Aby zadbać o właściwą ilość danych, trzeba poszukiwać ich odpowiednio wytrwale i intensywnie. Sprzyjają temu cechy związane z motywacją poznawczą – ciekawość i dociekliwość.

Selekcja informacji {

Nie wszystkie napływające informacje są istotne dla analizowanego problemu czy zagadnienia. Ponieważ zwykle występują w nadmiarze przekraczającym możliwości ludzkiego umysłu, konieczne jest odrzucenie znacznej części przed dokładnym przeanalizowaniem. Skuteczność zależy zatem od tego, czy stosowane strategie selekcji działają dobrze, bez inwestowania dużych ilości czasu i wysiłku.

2.2.Uwaga w pozyskiwaniu informacji

Jak już wspomniano, selekcja informacji jest konieczna ze względu na ich nadmiar w porównaniu z ograniczonymi możliwościami ludzkiego umysłu. Mimo praktycznie nieograniczonej pojemności przechowywania, jego efektywność jest blokowana przez „wąskie gardło” – pojemność pamięci krótkotrwałej, w której przechowuje się podręczne, aktualnie wykorzystywane dane. Sięga ona zwykle od 5 do 9 elementów, rozumianych jako pakiety czy bloki informacji. To bardzo niewiele, dlatego ludzie dysponują wyspecjalizowanymi mechanizmami, które pozwalają im chronić te zasoby.

Podstawowym narzędziem są mechanizmy uwagi, ukierunkowujące ludzką aktywność umysłową. Spośród wielu aspektów uwagi (filtrowanie spostrzeżeń, kontrola równolegle wykonywanych czynności, podtrzymywanie czujności przez dłuższy okres czasu) najważniejsza dla rozwiązywania problemów wydaje się selekcja. Funkcjonuje ona na wielu poziomach – od spostrzegania po wybór zachowań – pozwalając na hamowanie informacji nieistotnych dla problemu i torowanie (wzmacnianie) pożądanych.

Działanie mechanizmu selekcji w codziennych sytuacjach przejawia się większą wrażliwością na to, co w jakiś sposób antycypowane, co pasuje do już posiadanych danych. Dzięki niemu możliwe jest dostrzeżenie poszukiwanego elementu pośród wielu podobnych, albo śledzenie jednego wątku rozmowy spośród wielu prowadzonych na przyjęciu. Ludzie potrafią do pewnego stopnia regulować „czułość” filtra uwagowego, w zależności od potrzeb przechodząc w stan bliższy uwadze „ekstensywnej” lub „intensywnej”:

Uwaga intensywna

{ to stan związany z silną koncentracją i odrzucaniem wszelkich bodźców nieistotnych dla głównego przedmiotu zainteresowania, charakterystyczna np. dla osoby pochłoniętej lekturą wciągającej książki. Wiąże się z pozyskiwaniem informacji na zasadzie „z góry do dołu” (top-down), czyli przyjmowaniem tylko tych spośród nich, które odpowiadają odgórnie ustalonym kryteriom.

W trakcie rozwiązywania problemów uwaga pozwala na poświęcenie maksymalnie dużej ilości zasobów najistotniejszym aspektom zagadnienia i skutecznie obronić się przed chaosem niepotrzebnych danych – stwarza jednak ryzyko pominięcia ważnych danych, jeżeli pochodzą z nietypowego źródła lub są podane w niestandardowy sposób.

Uwaga ekstensywna

{ to stan związany z czujnością i wrażliwością na wiele informacji z otoczenia. Można sobie wyobrazić, że jest bardziej charakterystyczna dla zachowania wartownika, który nie jest w stanie dokładnie określić, jakiego zagrożenia się spodziewa. Uwaga ekstensywna sprzyja pozyskiwaniu informacji na zasadzie „z dołu do góry” – myślenie podąża za danymi, które są dostępne w otoczeniu.

Stan uwagi ekstensywnej w trakcie rozwiązania problemu może się wiązać z mniejszym zaangażowaniem w to, co naprawdę ważne i skłonnością do dekoncentracji. Zwiększa jednak wrażliwość na niestandardowo zaprezentowane informacje, które mogą się okazać wartościowe.

Zjawiskiem naturalnym dla osób doświadczonych w rozwiązywaniu określonej klasy problemów jest wykształcenie schematów ukierunkowujących uwagę na określony rodzaj informacji z otoczenia. Sprzyja to stanom zbliżonym do uwagi intensywnej; pozwalając na efektywniejszą pracę i pogłębioną analizę wybranych zagadnień. Jest jednak równocześnie źródłem tzw. „sztywności eksperckiej” – tendencji do pomijania wszystkiego, co nie przystaje do utartych schematów. Aby jej przeciwdziałać, można w świadomy sposób poszerzać spektrum analizowanych informacji – na przykład korzystając z techniki „burzy pytań”

opisanej w dalszej części tekstu.

UWAGA I EMOCJE

Funkcjonowanie uwagi zależy w znacznym stopniu od nastroju i przeżywanych emocji.

Najważniejsze prawidłowości to:

Ograniczenie ilości „zasobów uwagowych” w stanach silnego pobudzenia {

emocjonalnego.

Związek między pozytywnym nastrojem a analizą szerokiego spektrum informacji {

(„poszerzeniem horyzontów”), przy jednoczesnej mniejszej koncentracji na szczegółach i bardziej pobieżnej analizie.

Związek negatywnego nastroju ze skłonnością do dokładnego, sekwencyjnego {

przetwarzania informacji i koncentracji na szczegółach.

2.3. Wskazówki użyteczne w gromadzeniu i selekcji informacji

Często zdarza się, że przystępując do rozwiązania jakiegoś problemu ludzie koncentrują się od razu na działaniu – korzystając przy tym z niepełnych i nieuporządkowanych danych. Aby uniknąć związanego z tym spadku jakości, warto zarezerwować trochę czasu na wstępny etap pracy: przygotowanie „bazy wiedzy o problemie”, rozumianej jako ustrukturyzowany zbiór informacji, które mogą zostać wykorzystane przy jego rozwiązywaniu.

Zależnie od złożoności i powtarzalności problemu, bazy wiedzy mogą funkcjonować na bardzo różnych poziomach – od przygotowywanych na poczekaniu notatek (np. informacje spisane „z pamięci”, by zebrać je w jednym miejscu i unaocznić) poprzez indywidualne zbiory dokumentów (np. artykuły z prasy fachowej przechowywane na dysku komputera), aż po bazy wiedzy w ścisłym znaczeniu, dostępne dla większych zespołów i całej organizacji.