1.3. Wykluczenie bankowe jako obszar wykluczenia społecznego
1.3.2. Determinanty wykluczenia bankowego
Czynniki determinujące poziom wykluczenia finansowego różnią się w po-szczególnych krajach w zależności od rozwoju ekonomicznego i społecznego da-nego obszaru. Z tego względu determinanty, które kształtują skalę wykluczenia finansowego w jednym kraju, niekoniecznie pokrywać się będą w przypadku in-nego. W przypadku państw rozwijających się argumentuje się, że system finan-sowy nie zaspokaja wszystkich potrzeb. Często system bankowy i rynek kapita-łowy są skoncentrowane na realizacji potrzeb osób o wyższych dochodach czy
101 M. Barr, Banking the poor, “Yale Journal on Regulation” 2004, Vol. 21, s. 130.
102 Zamiast określenia banku w literaturze występuje także pojęcie instytucji depozytowej
(de-pository institution).
103 Szerzej: FDIC, National Survey of Unbanked and Underbanked Households, December 2009. Por. European Commission, Consumers’ views on switching service providers. Analytical Re port, Flash Eurobarometer 243 – The Gallup Organiza tion, January 2009, s. 31.
też dużych podmiotów gospodarczych. Z tego względu pozostałe gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa cierpią z powodu utrudnień w dostępie do usług fi-nansowych, hamujących ich wzrost i dobrobyt.
Głównymi czynnikami powodującymi problem wykluczenia finansowego są104: – poziom i zróżnicowanie dochodów;
– zmiany na rynku pracy, w tym niepewność zatrudnienia, a tym samym wysokości dochodów;
– zmiany demograficzne związane ze starzeniem się ludności i zmianą mo-delu rodziny.
Jak wskazuje badanie postaw Polaków powyżej 60. roku życia wobec ob-rotu bezgotówkowego, osoby powyżej 65. roku życia, które są posiadaczami ra-chunku bankowego, nadal preferują osobisty kontakt z bankiem. Deklarują one, że udają się osobiście do oddziału banku, aby wybrać pieniądze z kasy. Wynik ten wyraźnie pokazuje, że u osób starszych, które przełamały już bariery wobec banków i przekonały się do posiadania konta, cały czas duże opory budzi korzy-stanie z bankomatu i wolą one bezpośredni kontakt z osobą z banku. Co więcej, wśród osób z grupy wiekowej 55–59 38% korzysta z bankowości internetowej; wśród osób powyżej 75. roku życia z bankowości internetowej korzysta zaledwie 3%. W grupie 55-latków aż 32% przynajmniej od czasu do czasu płaci rachunki drogą elektroniczną, natomiast w grupie 75+ zaledwie 3%. Wynik ten pokazuje, że właśnie płacenie rachunków przez Internet jest zachowaniem bezgotówkowym obarczonym największymi barierami. Interesujące jest to, że barierą przed płace-niem rachunków drogą elektroniczną przez osoby starsze jest nie tylko brak wiary we własne umiejętności i małe poczucie bezpieczeństwa (lęk, że ktoś może ukraść pieniądze, można zrobić błąd lub przelew nie dotrze do adresata), ale również przekonanie, że jest to droga forma płatności105.
Wykorzystując liczne badania przeprowadzane na skalę krajową i międzyna-rodową, można wskazać na pewne cechy poszczególnych osób lub całych gospo-darstw domowych, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia wyklu-czenia finansowego. Początkowo badania jednoznacznie wskazywały na związek między wysokością dochodów a wykluczeniem finansowym. Osoby lub gospo-darstwa o niskich dochodach częściej były wykluczone finansowo niż te o wyż-szych dochodach.
Przykładem mogą być wyniki badań przeprowadzonych w Wielkiej Bryta-nii106. Relację między dochodem a ubankowieniem przedstawia rysunek 11.
104 Financial Services Authority, In or Out? A Literature and Research Review, “Consumer Research”, July 2000, No. 3, s. 11–15.
105 Badanie postaw Polaków powyżej 60. roku życia wobec obrotu bezgotówkowego, Warsza-wa, kwiecień 2012, http://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/raport_60_plus.pdf, s. 43 (stan na dzień 22.07.2014).
106 Badanie przeprowadzone zostało przez BMRB Social Research na zlecenie Financial Inc-lusion Taskforce na próbie 2007 respondentów w okresie listopad 2005 – styczeń 2006. Na potrzeby
Rysunek 11. Status osoby marginalnie ubankowionej lub w pełni ubankowionej
w zależności od dochodu (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Access to Financial Services by Those on the Margins
of Banking. Final Report, Financial Inclusion Taskforce, November 2006, s. 12
Wyniki badania kwestionariuszowego potwierdzają przyjęte wcześniej założenia. Wraz ze wzrostem dochodów zwiększało się pełne ubankowienie, a zmniejszało ubankowienie marginalne. Podobnie, elementem wzmacniają-cym ubankowienie było zatrudnienie (w porównaniu do bycia osobą bezrobotną lub na emeryturze) oraz posiadanie nieruchomości.
Zbliżone rezultaty zostały osiągnięte podczas badania realizowanego na ska-lę UE. Jego wyniki przedstawia rysunek 12.
We wszystkich krajach wraz ze wzrostem dochodu zmniejszeniu ulegał udział osób wykluczonych finansowo. Podobnie wyraźne różnice wystąpiły w przypad-ku krajów zaliczonych do UE 10, gdzie aż 55% respondentów dysponujących najniższymi dochodami pozostawała wykluczona, a już tylko 14% spośród osób o najwyższych dochodach pozostawało w grupie wykluczonych, jak i w przypad-ku krajów UE 15, gdzie wskaźnik zmalał z 9% do 2%.
Wyniki te można odnieść do rezultatów uzyskanych w tym samym bada-niu na skalę kraju. Posiadanie rachunku bankowego zostało zadeklarowane przez 58,7% respondentów, których dochody nie przekroczyły 1000 PLN. 76,9%
badania przyjęto dwie kategorie osób: marginalnie ubankowione (przynajmniej jedna z osób w go-spodarstwie domowym posiada rachunek bankowy, ale go nie wykorzystuje do codziennego zarzą-dzania płatnościami) oraz ubankowione w sposób pełny (przynajmniej jedna osoba w gospodarstwie domowym w sposób pełny korzysta z rachunku bankowego). Financial Inclusion Taskforce, Access
to Financial Services by those on the Margins of Banking. Final Report, November 2006, s. 1–5.
7 16 7 1 93 84 93 99 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
wszyscy dochód < 10.000 GBP dochód 10.000–20.000
GBP dochód > 20.000 GBP marginalne ubankowienie pełne ubankowienie
badanych, których dochód kształtował się w przedziale od 1000 do 2000 PLN było posiadaczami rachunku bankowego i wskaźnik ten wzrósł do 92,5% w przy-padku osób dysponujących dochodem powyżej 2001 PLN107.
Rysunek 12. Poziom wykluczenia finansowego a dochód (w %)
Źrodło: opracowanie własne na podstawie: European Commission, Financial services provision
and the prevention of financial exclusion, March 2008, s. 32–33
W badaniu przeprowadzonym w 2010 r. na zlecenie NBP przez Dom Ba-dawczy Maison niskie dochody były drugim najczęściej wskazywanym powodem braku rachunku bankowego108. W przypadku tego badania wskazane zostało jed-nak, że brak rachunku bankowego jest charakterystyczny dla osób o rzeczywiście niskich dochodach (renciści, osoby bezrobotne), natomiast w dużej mierze po-strzeganie sytuacji finansowej jest subiektywnym przekonaniem i w przypadku osób o średnich dochodach nie należy przeceniać tej determinanty109.
Wykluczenie finansowe częściowo jest spowodowane niską wiedzą eko-nomiczną i finansową. Niezbędne jest zatem prowadzenie szerokiej edukacji finansowej, rozumianej jako podejmowanie szeroko zakrojonych działań, mają-cych upowszechniać wiedzę oraz wykształcać pozytywne nawyki wśród obywa-teli, prowadzące do podejmowania właściwych decyzji w zakresie zarządzania ich osobistymi finansami oraz efektywnego dysponowania przez nich środka-mi finansowyśrodka-mi, zgodnie z obecnyśrodka-mi i przyszłyśrodka-mi potrzebaśrodka-mi110. Uważa się,
107 P. Błędowski, M. Iwanicz-Drozdowska, Financial Services Provision and Prevention
of Financial Exclusion in Poland, Fininc, Warsaw, September 2007, s. 6–7.
108 D. Maison, Analiza barier dotyczących korzystania z rachunku bankowego, NBP, Warsza-wa, wrzesień 2010, s. 28.
109 D. Maison, Polak w świecie finansów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 79.
110 Szerzej: M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Edukacja i świadomość finansowa.
Doświadcze-nia i perspektywy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011. Por. OECD, Improving Financial Literacy. Analysis of Issues and Policies, OECD Publishing, Paris 2005.
7 9 5 4 2 34 55 37 20 14 0 10 20 30 40 50 60
wszyscy pierwszy kwartyl drugi kwartyl trzeci kwartyl czwarty kwartyl UE 15 UE 10
że niski poziom edukacji finansowej przyczynił się do kryzysu finansowego111. Klienci, którzy nie rozumieją zasad ekonomii i nie potrafią odpowiedzialnie zarządzać finansami osobistymi, nieumiejętnie, a czasem beztrosko korzystają z produktów bankowych, nie potrafią ocenić ryzyka, jakie wiąże się z kontrak-tami finansowymi i dokonują nieefektywnych wyborów. Niebezpieczne jest za-równo nadmiernie optymistyczne lokowanie przez nich środków w instrumen-ty obarczone wysokim ryzykiem, jak i nierozważne zaciąganie kredytów bez wnikliwej analizy możliwości sprostania w przyszłości obowiązkom ich spłaty wraz z odsetkami112.
Jedno z badań prowadzonych nad determinantami wykluczenia finansowe-go poza uwzględnianiem kwestii dochodów rozpatruje także inne czynniki jako predestynujące do pozostawania wykluczonym finansowo. Kompleksowe zesta-wienie przyczyn wykluczenia finansowego dokonane zostało na zlecenie Komisji Europejskiej. Jego wyniki ilustruje tablica 6.
Tablica 6. Główne przyczyny wykluczenia finansowego w wybranych krajach UE*
Główne przyczyny
Liczba krajów uczestniczących w badaniu, w których dana przyczyna wykluczenia finansowego
została wskazana/zidentyfikowana
1 2 3
Czynniki
społeczne Zmiany demograficzne/luka technologicznaZmiany na rynku pracy 10/148/14 Nierówność w poziomie wynagrodzenia 8/14 Liberalizacja rynku, brak uwagi
poświęco-nej segmentom marginalnym 6/14
Pomoc społeczna/socjalna 5/14
Zmiany demograficzne/nadmierne zadłużenie 4/14 Liberalizacja rynku, zanikanie instytucji
de-dykowanych populacji o niskich dochodach 5/14 Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy 3/14
Polityka fiskalna 3/14
Zmiany demograficzne/młodzież 2/14 Zmiany demograficzne/migracje i
mniej-szości narodowe 2/14
Brak gotówki 1/14
111 European Commission Internal Market and Services DG, Review of the Initiatives of the
Eu-ropean Commission in the Area of Financial Education, Staff Working Document of the Internal
Market and Services DG, Brussels, March 2011, http://ec.europa.eu/internal_market/finservices-re-tail/docs/capability/evaluation_financial_education_en.pdf, s. 1 (stan na dzień 20.12.2013).
Tablica 6 (cd.)
1 2 3
Czynniki
podażowe Zarządzanie ryzykiem/ocena zdolności kre-dytowej 8/14
Marketing 8/14
Dostęp geograficzny 7/14
Struktura produktu (warunki) 7/14
Kanały dystrybucji 7/14
Złożoność wyboru 7/14
Cena 4/14
Typ produktu 1/14
Czynniki
popytowe Świadomość na temat kosztówNiska samoocena (nie dla biednych) 8/148/14 Obawa przed utratą płynności finansowej 7/14 Nieufność wobec dostawców usług 7/14 Preferencje wobec alternatywnych
dostaw-ców usług finansowych, czynniki kulturowe 4/14
Religia 4/14
Niechęć do korzystania z usług finansowych 4/14
Złe doświadczenia 1/14
Obawy przed zajęciem majątku 1/14
* W ramach 14 krajów analizie zostały poddane: Austria, Belgia, Bułgaria, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Litwa, Norwegia, Polska, Słowacja, Hiszpania, Holandia, Wielka Brytania.
Źródło: European Commission, Financial Services Provision and Prevention of Financial
Exclusion Study, Brussels 2008, s. 45.
Wprawdzie przyczyny wykluczenia finansowego były różnorodne i dodatko-wo były odmienne w poszczególnych krajach, można wskazać na pewną general-ną prawidłowość, że na ogół czynniki o charakterze społecznym były najczęściej wskazywane jako determinanta wykluczenia finansowego.
Spośród czynników o charakterze społecznym największa liczba krajów wskazywała na zmiany demograficzne/lukę technologiczną jako najczęściej wy-stępującą przyczynę wykluczenia finansowego. Na drugim miejscu znalazły się zmiany na rynku pracy oraz nierówność w poziomie wynagrodzenia. Zarządza-nie ryzykiem/ocena zdolności kredytowej oraz marketing wskazane zostały jako najbardziej popularne determinanty o charakterze podażowym, zaś świadomość na temat kosztów oraz niska samoocena (nie dla biednych) o charakterze popy-towym.