Aktywne starzenie się jest definiowane jako „proces tworzenia optymalnych możliwości w zakresie zdrowia, uczestnictwa i bezpieczeństwa w celu zwięk-szenia jakości życia ludzi w okresie starości”160. Zjawisko to należy rozważać w trzech wymiarach: zatrudnienie, udział w życiu społecznym i samodzielne ży-cie. W tym drugim wymiarze należy mówić o aktywności społecznej rozumianej jako „zwiększanie szans oraz poprawa warunków dla osób starszych do wno-szenia wkładu w życie społeczne w roli wolontariuszy lub osób sprawujących opiekę nad członkami rodziny i do uczestniczenia w życiu społeczeństwa, co ma pozwolić uniknąć izolacji społecznej, a także wielu związanych z nią problemów i zagrożeń”161. Działania podejmowane w tym obszarze można podzielić na dwa rodzaje162:
• działania dostosowawcze – reagowanie na już zaistniałe zmiany demogra-ficzne w taki sposób, aby wdrażane inicjatywy jak najlepiej odpowiadały potrze-bom społeczeństwa,
• działania aktywne – opóźnianie i spowalnianie wycofywania się seniorów z życia społecznego.
W celu zwiększania aktywności społecznej osób starszych podejmuje się oba rodzaje działań. Należy przy tym wskazać, że aktywność społeczna związana jest z pełnieniem funkcji wykraczających poza funkcje jednostki w rodzinie i poza funkcje zawodowe. Szansą dla seniorów na zachowanie aktywności jest wcze-śniejsze planowanie życia na emeryturze, wsparcie ze strony bliskich i rozwój programów służących zaangażowaniu do takich aktywności, które mają dla star-szych osób duże znaczenie i są przez nich uznawane za sensowne.
Działania na rzecz osób starszych powinny promować163: • aktywne zaangażowanie w życie społeczności lokalnych, • działalność woluntarystyczną,
• zdrowy tryb życia, zapewniający dłuższy czas niezależności życiowej se-niorów,
• integrację międzypokoleniową,
• aktywne uczestnictwo w sferze usług społecznych, rozumiane jako działa-nia osób starszych na rzecz innych osób starszych.
160 Active ageing and solidarity between generations.
161 http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?langId=pl&catId=971 (stan na dzień 24.01.2014).
162 W. Zgliczyński, Aktywność społeczna osób starszych w Polsce w ramach wolontariatu
i uniwersytetów trzeciego wieku, „Studia BAS” 2012, nr 2 (30), s. 130–131.
163 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Krajowy Plan Działania na rzecz Europejskiego
Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej 2012 w Polsce, Warszawa
Inicjatywy zwiększające aktywność społeczną mogą mieć formę formalną (przynależność do różnego rodzaju organizacji) oraz nieformalną (spontaniczne działanie). Przykładem tej pierwszej jest wolontariat uznawany za dobry sposób przezwyciężenia przez osoby starsze odosobnienia i przyniesienia pozytywnych efektów dla zdrowia fizycznego i psychicznego, a także poprawy samopoczu-cia164. Niemniej należy wskazać, że ta forma zwiększania aktywności społecz-nej jest mało popularna wśród seniorów165 i raczej nie jest ona priorytetowym kierunkiem działania dla instytucji rządowych i samorządowych166. Działania administracji rządowej opierają się przede wszystkim na organizowaniu konkur-sów na finansowanie projektów (przykładem może być nadzorowany przez Mi-nisterstwo Pracy i Polityki Społecznej program operacyjny „Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Działanie 1.1 Aktywizacja seniorów, integracja międzypokolenio-wa”, mający na celu rozwijanie form uczestnictwa seniorów, wzmacniających ich podmiotowość społeczną w środowisku lokalnym, rozwój solidarności między-pokoleniowej, integrację seniorów i młodych poprzez wykorzystywanie różnych potencjałów tych dwóch grup społecznych)167.
Na poziomie samorządowym, jak wskazują badania przeprowadzone przez Instytut Spraw Publicznych (ISP), działania podnoszące aktywność seniorów są w niewielkim stopniu podejmowane. Wśród inicjatyw wspierających wolontariat seniorów można wymienić np. projekt „Poznański Wolontariat 50+” (PW 50+) rea lizowany przez Centrum Inicjatyw Senioralnych (CIS), polegający na pozna-niu i angażowapozna-niu seniorów w dopasowane do ich potrzeb inicjatywy168.
Jedną z funkcjonujących obecnie form inkluzji seniorów w procesy decyzyj-ne w jednostkach samorządu terytorialdecyzyj-nego są tzw. rady seniorów, które pełnią rolę ciał opiniodawczo-doradczych i reprezentacji interesów tej grupy społecznej wobec władz samorządowych. Inicjatywa ta ma charakter spontanicznej „oddol-nej” aktywności mieszkańców lub lokalnych władz. Należy przy tym wskazać, że w wielu gminach rady seniorów napotykają na opór władz samorządowych, które odmawiają ich powoływania, wskazując na brak bezpośredniej podstawy prawnej169.
Organizacje pozarządowe w życiu seniorów nie tylko świadczą takie usłu-gi, jak usługi bytowe, pielęgnacyjne, wspierające i edukacyjne, ale też prowadzą działania mające na celu zwiększenie integracji społecznej, zawodowej i
samo-164 F. Tang, E. Choi, N. Morrow-Howell, Organizational Support and Volunteering Benefits
for Older Adults, „The Gerontologist” 2010, Vol. 50, No. 5, s. 603–612.
165 Szerzej: Aktywność społeczna w organizacjach obywatelskich, CBOS, Warszawa 2012.
166 Szerzej: J. Przewłocka, Ukryty potencjał? Sektor pozarządowy w starzejącej się Polsce, [w:] M. Racław (red.), Publiczna troska, prywatna opieka, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011.
167 Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009–2013, Fundusz Ini-cjatyw Obywatelskich, Warszawa 2008.
168 www.centrumis.pl/poznanski-wolontariat-o-projekcie.html (stan na dzień 24.01.2014).
rozwoju osób starszych170. Niemniej należy wskazać, że rola sektora pozarządo-wego nie jest doceniana przez władze i same organizacje171. Jednym z przykładów ich działalności jest sieć centrów wolontariatu, które zajmują się m.in. pośred-nictwem ofert pomiędzy organizacjami a osobami chcącymi zostać wolontariu-szami oraz przygotowywaniem obydwu tych grup do współpracy172.
Inną formą działalności na rzecz zwiększania aktywności społecznej osób starszych są Uniwersytety Trzeciego Wieku. W Polsce powstają trzy typy tej instytucji:
• działające w strukturach bądź pod patronatem wyższej uczelni, kierowane najczęściej przez pełnomocnika rektora danej uczelni;
• powołane przez stowarzyszenia prowadzące działalność popularnonaukową; • inne, działające przy domach kultury, bibliotekach, domach dziennego po-bytu, ośrodkach pomocy społecznej itp.
Uniwersytety Trzeciego Wieku zajmują się upowszechnianiem inicjatyw edukacyjnych, aktywizacją (intelektualną, psychiczną, społeczną i fizyczną) se-niorów, poszerzaniem ich wiedzy i umiejętności, uproszczeniem kontaktów z in-stytucjami, takimi jak służba zdrowia, ośrodki kultury, ośrodki rehabilitacyjne i inne, włączaniem w aktywność na rzecz środowiska oraz podtrzymywaniem więzi społecznych i komunikacji międzyludzkiej173.
Wśród inicjatyw integracyjnych, czyli działań o charakterze naukowo-szko-leniowym, towarzyskim i charytatywnym, oprócz Uniwersytetów Trzeciego Wie-ku należy wymienić kluby senioralne, koła gospodyń, towarzyskie spotkania
w restauracjach i kawiarniach oraz grupy samopomocowe. Spotkania
senio-rów mogą odbywać się w domach kultury, remizach, domach osób prywatnych lub miejscach publicznych. Tego typu zrzeszenia mają zachęcić osoby starsze do aktywności społecznej, przy czym należy wskazać, że działalność tych insty-tucji obejmuje nie tylko fizyczne spotkania seniorów (zachętą do tego mogą być kupony uprawniające do zakupu kawy, herbaty, wstępu na imprezy okoliczno-ściowe dystrybuowane po symbolicznej cenie, np. w ramach inicjatywy Kawia-renka dla Seniora174, przyznanie certyfikatów „Miejsca przyjaznego Seniorom”175, organizowanie imprez cyklicznych, np. targów Aktywni 50+176), ale również
wsparcie i edukację (m.in. programy organizowane przez Miejskie Ośrodki
170 Szerzej: P. Sobiesiak, Aktywni 60+? Wolontariat osób starszych w Polsce, ISP, „Analizy i Opinie” 2011, nr 117.
171 Szerzej: M. Dutkiewicz, P. Sobiesiak-Penszko, Starość w trzecim sektorze – aktywnie czy
opiekuńczo?, „Trzeci Sektor” 2011, nr 25.
172 http://wolontariat.org.pl/ (stan na dzień 25.01.2014).
173 www.utw.pl/index.php?id=10 (stan na dzień 25.01.2014).
174 www.mops.czestochowa.um.gov.pl/formy-pomocy/pomoc-osobom-starszym-i-niepelno-sprawnym /kawiarenka-dla-seniora/ (stan na dzień 25.01.2014).
175 www.centrumis.pl/miejsce-przyjazne-seniorom3.html (stan na dzień 25.01.2014).
176 www.centrumis.pl/rekrutacja-do-piatej-edycji-targow-aktywni-501.html (stan na dzień 25.01.2014).
Pomocy Społecznej, np. Aktywizowanie Społeczności Lokalnej177), w tym także za pośrednictwem portali internetowych i społecznościowych (np. Klub Senio-ra178). Należy przy tym wskazać, że część z tych programów bazuje na usługach
świadczonych przez samych seniorów (np. Bank Czasu Seniora179).
Portale internetowe i społecznościowe, prowadzone przez różne
instytu-cje, działające na rzecz osób starszych pełnią także ważną funkcję edukacyjną w zakresie możliwości aktywnych sposobów spędzania wolnego czasu, zdrowe-go trybu życia, działalności woluntarystycznej, obsługi sprzętów telekomunika-cyjnych itp. Na stronach internetowych tych organizacji seniorzy mogą pobrać broszury informacyjne lub obejrzeć filmy multimedialne180. Tego typu działalność jest szczególnie istotna w pierwszej fazie włączania społecznego osób starszych, gdyż materiały pozwalają zaznajomić się tym osobom z przekazywanymi infor-macjami w domu w dowolnym momencie.
Na uwagę zasługują także programy zwiększające mobilność osób starszych (np. „Mobilność seniorów bez granic”181), których celem jest przełamanie izolacji osób starszych oraz przekazanie obrazu godnego starzenia się, zachowania rado-ści życia, niezależnorado-ści oraz aktywnorado-ści.
W aktywizacji społecznej osób starszych należy podkreślić znaczenie środ-ków pozyskanych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, w którym przewidziano liczne formy wsparcia dla osób po 50. roku życia. Obejmują one usługi o charakterze aktywizacyjnym, edukacyjnym i społeczno-integracyjnym. Do końca I półrocza 2013 r. udział w projektach rozpoczęło blisko 321 tys. osób po 50. roku życia. Najwięcej uzyskało wsparcie dotyczące integracji społecznej – 68,5 tys. oraz wsparcie na rynku pracy – 50,8 tys. osób182.
Podsumowując prowadzone rozważania oraz odnosząc się do prioryteto-wych działań wyszczególnionych w Rządowym Programie na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (patrz podrozdział 1.1.2), można określić następujące kierunki interwencji na rzecz zwiększania aktywności społecznej osób starszych: edukacja, zwiększanie integracji wewnątrz- i międzypokoleniowej, włączenie społeczne osób starszych, świadczenie usług społecznych na rzecz osób star-szych. Przykładowe działania w tych obszarach zestawia tablica 10.
177 www.mops.czestochowa.um.gov.pl/category/projekty-i-programy/aktywizowanie-spo-lecznosci-lokalnej/ (stan na dzień 25.01.2014).
178 www.klub.senior.pl/ (stan na dzień 25.01.2014).
179 www.mops.czestochowa.um.gov.pl/category/projekty-i-programy/bank-czasu-seniora/ (stan na dzień 25.01.2014).
180 Przykładem może być: http://centrumis.pl/spoty-reklamowe-seniorze-masz-wyb%C3%B3r. html (stan na dzień 25.01.2014).
181 A. Krawczy-Balon, Starość jest barwna – działania wzmacniające politykę senioralną, Mi-nisterstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013, s. 4.
182 www.efs.gov.pl/2014_2020/strony/fe_dla_osob_50_plus_171213.aspx (stan na dzień 25.01.2014).
Tablica 10. Kierunki interwencji na rzecz zwiększania aktywności społecznej osób starszych
Kierunek interwencji Przykładowe działania
Edukacja – edukacja z różnych dziedzin, programy edukacyjne i warsztaty o starze-niu, osobach starszych i aktywnym starzeniu (w tym także prowadzone poprzez portale internetowe i społecznościowe),
– zajęcia przygotowujące do usług wolontariackich, – kształcenie opiekunów,
– promowanie wolontariatu kompetencji,
– promocja oferty edukacyjnej wśród osób starszych. Zwiększanie
integracji wewnątrz- i międzypokoleniowej
– aktywność społeczna, w tym wolontariat osób starszych,
– aktywność fizyczna osób starszych, aktywność turystyczno-rekreacyjna osób starszych,
– zajęcia w obszarze kultury i sztuki, w tym angażujące różne pokolenia, – budowanie sieci społecznych, w tym wolontariat wewnątrz- i
między-pokoleniowy,
– przeciwdziałanie e-wykluczeniu. Włączenie społeczne
osób starszych – formy aktywności osób starszych wobec społeczności lokalnych (roz-wój społeczeństwa obywatelskiego), – aktywność wspierająca uczestnictwo i integrację w życiu społecznym/
publicznym,
– sieć pomocowo-informacyjna (budowanie pozytywnego wizerunku sta-rości, pomoc obywatelska),
– aktywna obecność w procesie tworzenia i funkcjonowania grup obywa-telskich oraz organizacji pożytku publicznego.
Świadczenie usług społecznych na rzecz osób starszych
– szkolenia dla wolontariuszy i opiekunów (z zakresu pomocy osobom starszym),
– wspieranie różnych form samopomocy,
– wspieranie rodzin w opiece nad osobą starszą poprzez rozwój usług opartych na działalności wolontariuszy,
– rozszerzenie dostępności do usług społecznych m.in. opiekuńczych, kulturalnych, edukacyjnych, poradniczo-doradczych, sportowych i tu-rystycznych.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej
Osób Starszych na lata 2014–2020, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013, s. 22–24.
Podjęte działania mają zwiększyć aktywność osób starszych i umożliwić im stanie się aktywnymi uczestnikami życia społeczności lokalnych183. Co istotne, proponowane kierunki interwencji mają wpływ nie tylko na społeczne włączenie seniorów, ale także finansowe. Większość podmiotów zaangażowanych w zwięk-szanie aktywności społecznej tych osób ma świadomość powiązania pomiędzy obydwoma zjawiskami i dlatego też w poszczególnych działaniach dołącza komponent o charakterze finansowym (np. inicjatywy edukacyjne poszerzane są o szkolenia z zakresu podnoszenia wiedzy finansowej).
183 Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014–2020, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013, s. 22–24.