Determinanty wykluczenia społecznego

W powszechnym użyciu pojęcie wykluczenia społecznego bardzo często roz-patrywane jest jako synonim ubóstwa48. Jest to zbyt upraszczająca interpretacja, gdyż bieda jest kategorią jednowymiarową, a wykluczenie społeczne kategorią złożoną, odwołującą się nie tylko do kategorii ubóstwa, ale także do procesów de-prywacji i braku uczestnictwa w życiu społecznym. Ubóstwo nie jest ani warun-kiem koniecznym, ani wystarczającym występowania wykluczenia społecznego. Faktem jest natomiast, że zjawiska te występują często razem i występują między nimi związki przyczynowo-skutkowe49.

48 Słowo ubóstwo (poverty) wywodzi się z biedy (poor).

49 Wykluczenie społeczne rozpatrywane jest także w kontekście wymagań finansowych. W tym wymiarze, wykluczenie społeczne postrzegane jest przez pryzmat trudności w płaceniu raty kredytu hipotecznego na czas, braku zdolności do spłacania pożyczek, braku możliwości oszczędza-nia pieniędzy oraz niemożności opłaceoszczędza-nia nagłych wydatków. J. Grotowska-Leder (red.), Ekskluzja

i inkluzja społeczna. Diagnoza – uwarunkowania – kierunki działań, Wydawnictwo Edukacyjne

W podobny sposób postrzegane jest bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe, któ-re jest w stanie wykluczyć z życia społecznego i gospodarczego osobę długotrwa-le bezrobotną oraz jej bliskich. Praca bowiem postrzegana jest przede wszystkim w wymiarze finansowym jako źródło dochodów umożliwiające sfinansowanie po-trzeb życiowych, ale także podkreślenia wymaga jej rola w wyznaczaniu miejsca w tym społeczeństwie.

Często podkreślaną w literaturze przedmiotu determinantą wykluczenia są czynniki regionalne – na obszarach miejskich będące efektem recesji starych re-gionów przemysłowych i kryzysu na rynku pracy, zaś na obszarach wiejskich będące efektem upadku Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz gospodarczego nieprzystosowania rolnictwa indywidualnego do warunków wolnorynkowych. W Polsce, opracowania dotyczące wykluczenia społecznego wskazują, że naj-większe ryzyko wykluczenia społecznego dotyczy dzieci z rodzin wielodziet-nych, osób długotrwale bezrobotwielodziet-nych, z niskim wykształceniem, osób w pode-szłym wieku, a także osób niepełnosprawnych.

Wykluczenie społeczne skorelowane jest z aktywnością ekonomiczną człon-ków gospodarstwa domowego oraz ich statusem na rynku pracy, co z kolei uza-leżnione jest chociażby od wieku osób tworzących gospodarstwo domowe. Tym samym, ważnym aspektem wykluczenia społecznego jest kwestia aktywności osób 50+ na rynku pracy. Instytucje zajmujące się analizami rynku pracy i proble-mem bezrobocia opracowują odrębne analizy przeprowadzane dla grupy wieko-wej 50+ ze względu na odmienne szanse i zagrożenia jej towarzyszące50. Zgodnie z profilem aktywności zawodowej według wieku, liczba lat wskazywana jest jako kluczowa bariera utrudniająca podjęcie pracy przez połowę bezrobotnych, którzy przekroczyli 50 lat51. Ponadto, w Polsce wskaźniki aktywności zawodowej osób starszych są niskie w porównaniu z innymi krajami europejskimi, a decydującą rolę wciąż odgrywa wczesne odchodzenie z rynku pracy na emeryturę i jej sub-stytuty (renty, świadczenia i zasiłki przedemerytalne itp.).

W literaturze wskazuje się, że w Polsce mamy do czynienia zarówno z dys-kryminacją, jak i autodyskryminacją osób w dojrzałym wieku na rynku pracy. Prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem wykluczającym osoby starsze z rynku pracy jest brak akceptacji społecznej dla pracujących seniorów, w szcze-gólności kobiet. Przy czym niechęć ta może być podyktowana przynajmniej kil-koma czynnikami52:

– obawą młodych przed konkurencją na rynku pracy i „blokowaniem” miejsc pracy przez ludzi starszych;

50 I. E. Kotowska (red.), Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków.

Diagnoza społeczna 2013. Raport tematyczny, MPiPS, Warszawa 2014, s. 17.

51 S. Czarnik, K. Turek, Aktywność zawodowa Polaków. Praca zawodowa, wykształcenie,

kompetencje, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012, s. 7.

52 Szerzej: Szukalski P. (red.), Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009.

– tradycyjnym postrzeganiem starości i ludzi starych, jako nieaktywnych za-wodowo, w

– szczególności wizerunkiem babci zajmującej się domem i wnukami; – postrzeganiem starszych pracowników jako lojalnych i dyspozycyjnych, ale znacznie mniej kreatywnych i dynamicznych, niepotrafiących się adaptować do nowych sytuacji oraz gorzej wykwalifikowanych; obawami samych seniorów przed dyskryminacją, czy też niechęcią do pracy zarobkowej ze względu na zły stan zdrowia i chęć odpoczynku.

Wyrazem troski o aktywność zawodową osób w wieku 50+ było opracowa-nie i wdrożeopracowa-nie w 2008 r. rządowego programu „Solidarność pokoleń” zawie-rającego pakiet działań rządowych zmierzających do zwiększenia zatrudnienia osób powyżej 50. roku życia w Polsce. Celem Programu „Solidarność pokoleń” jest osiągnięcie w perspektywie do 2020 r. wskaźnika zatrudnienia osób w wie-ku 55–64 lata na poziomie 50%. Przyjęty wówczas Program zakładał potrzebę skoordynowanych działań, wpływających z jednej strony na zwiększenie popy-tu na pracę osób 50+ oraz z drugiej strony oddziałujących na stronę podażową, poprzez tworzenie zachęt do wydłużania aktywności zawodowej oraz działania na rzecz kapitału ludzkiego w tej populacji. W latach 2008–2013 zrealizowano szereg zaplanowanych działań, w tym53:

– obniżono koszty pracy dla osób powyżej 50. roku życia poprzez obniżenie składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz kosztów wynagrodzeń za czas choroby ponoszonych przez pracodawców;

– wprowadzono emerytury pomostowe i bardzo istotnie ograniczono możli-wości korzystania z wcześniejszych emerytur;

– podjęto decyzję o stopniowym podnoszeniu od 2013 r. ustawowego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn – do 67 roku życia dla obu płci (w przypadku mężczyzn będzie on osiągnięty w 2020 r., a w przypadku kobiet w 2040 r.)54.

W najbliższym okresie na skutek procesów demograficznych liczba osób w wieku 60/65 lat w polskim społeczeństwie zwiększy się, tym samym problem aktywności na rynku pracy stanie się jeszcze wyraźniej widoczny. Niezbędne są już działania na rzecz zmiany wizerunku osób dojrzałych i ich stylów życia, co wymaga przeobrażeń mentalnych całego polskiego społeczeństwa oraz wielowy-miarowych działań we wszystkich fazach życia, w ramach pewnego przygotowa-nia do wkroczeprzygotowa-nia w bardziej dojrzały etap życia.

Istotnym czynnikiem jest również charakterystyczny dla większości jed-nostek czy grup społecznych zagrożonych procesami wykluczenia społecznego

53 Program Solidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej

osób w wieku 50+, Warszawa, październik 2013 r.,

www.mpips.gov.pl/download/gfx/.../Pro-gram50_30.10.2013ost1.pdf, s. 5–6 (stan na dzień 15.01.2014).

54 Szczególnie wydłużenie wieku emerytalnego wymaga podejmowania działań wspierają-cych, zwłaszcza osoby po 60. roku życia, w utrzymywaniu aktywności zawodowej i uzyskiwaniu środków z pracy zawodowej, a tym samym przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu ze względu na brak dochodów.

syndrom wyuczonej bezradności, korespondującej z bezradnością autentyczną spowodowaną niekorzystnymi indywidualnymi czynnikami: kalectwem, śmiercią jedynego żywiciela rodziny, ciężką chorobą, więzieniem itd.

Wskazane powyżej grupy osób podatnych i zagrożonych wykluczeniem spo-łecznym wyodrębnione zostały ze względu na jedno dominujące kryterium. W rze-czywistości charakterystyczne jest współwystępowanie kilku cech, np. osoby bezdomne są często uzależnione, chorują psychicznie i mają inne stałe problemy zdrowotne. Z tego powodu w podejściu niektórych krajów do identyfikacji grup za-grożonych wykluczeniem społecznym stosuje się miary agregatowe, np. indeksy55.

Zgodnie z opracowaniami UE najbardziej zagrożone ubóstwem lub wyklu-czeniem są dzieci, osoby starsze, samotne kobiety, samotni rodzice, osoby słabo wykwalifikowane, bezrobotni, osoby w wieku produkcyjnym nieaktywne zawo-dowo, w tym niepełnosprawne, osoby zamieszkujące obszary wiejskie i migranci. W niektórych statystykach krajowych jako na grupę narażoną na duże ryzyko wykluczenia społecznego wskazuje się na mniejszości narodowe56.

Inną klasyfikację przyczyn wykluczenia społecznego wymienia R. Szarfen-berg, zgodnie z nią należy wskazać na57:

– mające źródło w samych wykluczonych lub ich bliskich – spowodowane różnymi deficytami, brakami, np.: brakiem wykształcenia, niepełnosprawnością, chorobą;

– leżące w innych, którzy nie są wykluczeni – poprzez wykluczanie in-nych podnoszą w ten sposób swoją pozycję i nie muszą dzielić się dobrobytem, np. miejscem pracy;

– wynikające z konstrukcji „społecznego domu”58 – jest on za ciasny dla nie-których grup, np. brak pokoi dla osób innego wyznania, narodowości, płci, orien-tacji seksualnej;

– bezosobowe procesy (np. gospodarcze) powodujące, że dla niektórych osób brakuje miejsca, możliwości partycypacji w życiu społecznym.

Determinanty wykluczenia społecznego rozważane są także w wymiarze czynników biologicznych, społecznych, losowych, zdrowotnych, kompetencyj-nych i ekonomiczkompetencyj-nych. Na podstawie weryfikacji przyczyn jeden z podziałów różnicuje wykluczenie społeczne na59:

55 Indeks może obejmować albo domenę, albo demograficzną grupę ludności i przy nadaniu wag miarom jednostkowym daje syntetyczny obraz deprywacji w danej dziedzinie czy w danej grupie populacyjnej.

56 Szerzej: European Commission, Social Protection and Social Inclusion in Europe – Key

facts and figures, Brussels, 16 October 2008. Por. European Commission, Eurobarometer survey on poverty and social exclusion, Brussels 2009.

57 Szerzej: R. Szarfenberg, Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce pomiar, wyjaśnianie,

stra-tegie przeciwdziałania, www.feswar.org.pl/fes2009/pdf_doc/debaty6.pdf (stan na dzień 10.01.2014).

58 Jest to konstrukcja opisująca społeczeństwo jako dom podzielony na piętra (stanowią one warstwy społeczne), a na każdym z nich są pokoje (odpowiadające poszczególnym stylom życia).

59 Szerzej: R. Szarfenberg, C. Żołędowski, M. Thesiss (red.),Ubóstwo i wykluczenie

– strukturalne – wynika z miejsca zamieszkania oraz dochodu poniżej gra-nicy ubóstwa;

– fizyczne – nawiązuje do wieku, niepełnosprawności, poziomu wykształce-nia rodziców60;

– normatywne – związane jest z konfliktami z prawem, patologicznymi zja-wiskami, brakiem odpowiedniej legislacji w stosunku do migrantów, opieki pe-nitencjarnej.

Determinanty wykluczenia społecznego rozpatrywanego w kontekście ubó-stwa rozważane są także w ramach Diagnozy Społecznej. Wyniki prezentuje tablica 3.

Tablica 3. Determinanty ubóstwa w Diagnozie Społecznej

Czynnik Odniesienie w Diagnozie Społecznej

Źródło utrzymania głowy gospodarstwa domowego

Grupami gospodarstw domowych o największym ryzyku ubóstwa są gospo-darstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł innych niż emerytura lub renta oraz gospodarstwa domowe rencistów.

Liczba osób

w rodzinie ^{Najwyższy poziom ryzyka ubóstwa występuje w gospodarstwach 1-osobo-}wych. Ryzyko rośnie wraz ze zwiększeniem się liczby osób w gospodar-stwie, poza gospodarstwami 2-osobowymi.

Klasa miejscowości

zamieszkania ^{W 2013 r. wszystkie oszacowania parametrów modelu stojących przy} zmiennych reprezentujących klasy miejscowości zamieszkania nie są istot-ne. W poprzednich analizach gospodarstwa domowe zamieszkujące klasy miejscowości inne niż największe miasta charakteryzowały się ryzykiem ubóstwa wyższym.

Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego

Wyraźnie najniższe ryzyko wejścia w sferę ubóstwa mają gospodarstwa domowe, których głowa ma wykształcenie wyższe. Im niższy poziom wy-kształcenia głowy gospodarstwa, tym w zasadzie większe ryzyko ubóstwa. Wiek głowy

gospo-darstwa domowego ^{Tylko ryzyko ubóstwa dla tej grupy gospodarstw z głową w wieku 35–39 lat} jest istotnie niższe niż dla grupy gospodarstw stanowiącej punkt odniesienia (z głową w wieku powyżej 60 lat).

Bezrobotni w go-spodarstwie domo-wym

Zidentyfikowano znacząco większe ryzyko wpadnięcia w sferę ubóstwa gospodarstw z osobami bezrobotnymi niż gospodarstw domowych bez bez-robotnych.

Niepełnosprawni w gospodarstwie domowym

Występowanie osób niepełnosprawnych istotnie zwiększa ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna

2013, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2013, s. 355–366.

60 Wyniki analizy czynnikowej (ładunki czynnikowe) wybranych kryteriów wykluczenia z ro-tacją varimax w latach 2011–2013 zawarte w Diagnozie Społecznej wskazują w ramach wyklucze-nia fizycznego na najwyższą istotność wieku 50+.

Wiele determinant ubóstwa jest silnie skorelowanych, co oznacza, że przeno-szą one te same informacje dotyczące ryzyka ubóstwa. Programy ukierunkowane na zwalczanie wykluczenia, aby były skuteczne, muszą uwzględniać problem ku-mulacji cech determinujących wykluczenie61.

W czterech pierwszych rundach badania Diagnozy Społecznej, w 2000, 2003, 2005 i w 2007 r., 10 barier w uczestniczeniu w pełni w głównym nurcie życia społecznego (podeszły wiek, samotność, ubóstwo, mieszkanie na wsi, niskie wy-kształcenie, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, konflikt z prawem, poczu-cie dyskryminacji, niepełnosprawność i bezrobopoczu-cie) układało się konsekwentnie w trzy kryteria wykluczenia społecznego (wykluczenia fizycznego, strukturalne-go i normatywnestrukturalne-go). W ostatnich trzech edycjach obraz struktury czynnikowej uległ pewnej zmianie, wyodrębniło się jeszcze czwarte kryterium, z którym naj-silniej związane jest bezrobocie i ubóstwo – wykluczenie materialne wynikające z braku stałych dochodów z pracy.