aktywności społecznej osób 50+
3.4. Socjalizacja ekonomiczna pierwotna i wtórna
Ważnym jest, że edukacja finansowa jest traktowana jako element socjaliza-cji ekonomicznej zarówno w wymiarze pierwotnym, jak i wtórnym. Początki ba-dań podejmowanych przez psychologów nad problematyką wiedzy na temat za-sad funkcjonowania gospodarki w kontekście uczestnictwa dzieci oraz młodzieży w życiu ekonomicznym sięgają lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku (prowadzili
je m.in. Strauss57, Danzinger58, Barey i Pollay59, Guest60, NcNeal61). Rozproszone prace dotyczące funkcjonowania dzieci i osób młodych na rynku zebrał w ramach jednej problematyki Scott Ward, definiując pojęcie socjalizacji konsumenckiej62. Stanowiło ono podwaliny pod dalsze badania nad takimi zagadnieniami, jak wie-dza o podstawowych elementach rynku, zachowania konsumenckie dziecka, de-cyzje zakupowe rodziny, konsumpcja a rozwój systemu wartości63.
Szerszym zagadnieniem od socjalizacji konsumenckiej jest socjalizacja eko-nomiczna. Socjalizacja ekonomiczna pierwotna jest według badaczy pojęciem odnoszącym się do wszystkich procesów, dzięki którym dziecko zdobywa umie-jętność rozumienia otaczającego je świata gospodarczego oraz uczy się działania w nim. Zgodnie z jedną z najbardziej rozpowszechnionych interpretacji tego po-jęcia socjalizację ekonomiczną traktuje się jako proces obejmujący przyswajanie przez dziecko wiedzy pojęciowej, umiejętności, opinii, postaw, wartości oraz po-znawczych reprezentacji różnych elementów systemu ekonomicznego64.
Badania nad socjalizacją ekonomiczną pierwotną pozwalają na zidentyfikowa-nie dwóch zidentyfikowa-niezmierzidentyfikowa-nie ważnych kwestii. Pierwszą z nich jest problematyka kształ-towania się w dzieciństwie nawyków związanych z konsumpcją i planowaniem wydatków, oszczędzaniem, działaniami przedsiębiorczymi czy też ubezpieczenio-wymi. Drugim zaś powodem analizowania procesów socjalizacji ekonomicznej jest planowanie przez różnorodne instytucje (szkoły, fundacje, instytucje finansowe) programów edukacji ekonomicznej. Zgodnie z wynikami badań wczesne inicjatywy edukacyjne przyczyniają się do wzrostu wiedzy oraz świadomości konsumenckiej,
57 A. Strauss, The development and transformation of monetary meaning in the child, “Ameri-can Sociological Review” 1952, 17, s. 275–286.
58 K. Danziger, Children’s earliest conceptions of economic relationships (Australia),“Journal of Social Psychology” 47, 2, 1958, s. 31–240.
59 L. Barey, R. W. Pollay, The infuencing role of the child in family decision making, “Journal of Marketing Research” 1968, 5, s. 70–72.
60 L. P. Guest, Brand loyalty – Twelve years later, “Journal of Applied Psychology” 1955, 39, s. 405–408.
61 Szerzej: J. McNeal, Children as consumers, Austin: Bureau of Business Research, Univer-sity of Texas at Austin, 1964.
62 Socjalizacja konsumencka jest procesem, w którym dzieci zdobywają umiejętności, wiedzę i postawy umożliwiające im funkcjonowanie na rynku w roli konsumentów. S. Ward, Consumer
socialization, “Journal of Consumer Research” 1974, Vol. 1, s. 1–14.
63 E. Brombosz, Socjalizacja ekonomiczna – nowy kierunek socjalizacji, [w:] E. Mandal, R. Stefańska-Klar (red.), Współczesne problemy socjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskie-go, Katowice 1995, s. 61–78; Por. B. Frączak-Rudnicka, Dzieci w roli konsumentów – przyspieszona
socjalizacja konsumencka, [w:] M. Marody (red.), Zmiana czy stagnacja? Społeczeństwo polskie po czternastu latach transformacji, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 88–99. Por.
A. Jasielska, R. A. Maksymiuk, Dorośli reklamują, dzieci kupują. Kindermarketing i psychologia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
64 Ch. R. Lévy, W jaki sposób nabywamy pojęcia i wartości ekonomiczne, [w:] T. Tyszka (red.),
dzięki czemu młodzi klienci mogą stać się bardziej odporni na perswazyjne przeka-zy reklamowe i dokonywać wyborów ekonomicznych zgodnie z obowiązującymi zasadami, normami społecznymi oraz własnymi przekonaniami65.
Rozkwit badań nad socjalizacją ekonomiczną miał miejsce w latach osiem-dziesiątych. Badania w tym obszarze prowadził m.in. Furth66, Berti i Bombi67, Burris68. Kontynuację tych rozważań można znaleźć w nowszych badaniach au-torstwa Furnhama69, Ottoa, Schotsa, Westermana i Webleya70 oraz Nyhusa i We-bleya71. Polska historia badań dotycząca tego nurtu psychologii ekonomicznej jest znacznie krótsza. Pierwsze badania przeprowadzono w latach osiemdziesią-tych i na początku 90-osiemdziesią-tych (Gasparski)72. Od tamtej pory powstały nieliczne prace dotyczące wiedzy i zachowań ekonomicznych polskich dzieci, spośród których jednym z kluczowych obszarów ze względu na poruszaną w niniejszej publikacji tematykę było pojęcie pieniądza oraz jego znaczenia w transakcjach wymiany (kupna i sprzedaży), a także inne formy posługiwania się pieniędzmi, takie jak oszczędzanie czy też korzystanie z usług banków73. Najczęściej poruszaną kwestią w ramach badań nad socjalizacją ekonomiczną są interakcje między dzieckiem (podmiotem socjalizacji) a rodzicami, systemem edukacji, instytucjami społecz-nymi i ekonomiczspołecz-nymi, środkami masowego przekazu (agentami socjalizacji).
65 Szerzej: M. Goszczyńska, S. Kołodziej, A. Trzcińska, Uwikłani w świat pieniądza i
kon-sumpcji. O socjalizacji ekonomicznej dzieci i młodzieży, Difin, Warszawa 2012.
66 H. Furth, The word of grown-ups, Elsevier, New York 1980.
67 E. A. Berti, A. S Bombi, The child’s construction of economics, Cambridge University Press, Cambridge 1988.
68 V. Burris, Stages in the development of economic concepts, “Human Relations” 1983, 36, s. 791–812.
69 A. Furnham, Economic socialization: A study of adults’ perceptions and uses of
allowan-ces (pocket money) to educate children, “British Journal of Developmental Psychology” 1999, 17,
s. 585–604; A. Furnham, The saving and spending habits of young people, “Journal of Economic Psychology” 1999, 20, s. 677–697; A. Furnham, Parental attitudes to pocket money/allowances
for children, “Journal of Economic Psychology” 2001, 22, s. 397–422; A. Furnham, M. P.
Golet-to-Tankel, Understanding savings, pensions and life assurance in 16–21-year-olds, “Human Rela-tions” 2002, 55, s. 603–628.
70 A. M. C. Otto, P. A. M. Schots, J. A. J. Westerman, P. Webley, Childrenʼs use of saving
stra-tegies: An experimental approach, “Journal of Economic Psychology” 2006, 27, s. 57–72.
71 E. K. Nyhus, P. Webley, The role of personality in household saving and borrowing
beha-viour, “European Journal of Personality” 2001, 15, s. 85–103.
72 P. Gasparski, Dziecięce finanse – kieszonkowe, prezenty, zarobki, „Bank i Kredyt” 1991, nr 2; tenże, Motywacja dzieci do udziału w bankowych formach oszczędzania, „Bank i Kredyt” 1991, nr 3, s. 11–16; tenże, Oszczędzanie – psychologiczna charakterystyka motywów oszczędzania.
Raport z badań, „Ekonomista” 1991, nr 2–3, s. 347–353; tenże, Użyteczność pieniędzy i poziom optymizmu ekonomicznego jako wyznaczniki decyzji dotyczących oszczędzania, „Przegląd
Psycho-logiczny” 1991, XXXIV (4), s. 657–669; tenże, Wyznaczniki indywidualnych skłonności do
banko-wych form oszczędzania, „Bank i Kredyt” 1993, nr 12, s. 16–21.
73 M. Goszczyńska, S. Kołodziej, A. Trzcińska, Uwikłani w świat pieniądza i konsumpcji.
Drugim wymiarem socjalizacji ekonomicznej jest socjalizacja wtórna, która jest efektem zmian ról, jakie osoby dorosłe odgrywają w życiu, oraz zdarzeń, jakie ich dotykają. W jej efekcie nabyte w dzieciństwie zachowania ekonomiczne stają się bardziej zindywidualizowane, a wiedza finansowa jest na bieżąco ak-tualizowana. Konieczność uaktualniania wiedzy finansowej wynika chociażby z wdrażania coraz to nowych produktów i usług oraz kanałów dostępu do produk-tów bankowych. Nie dotyczy to tylko osób w wieku 50+, ale wszystkich obywa-teli, także tych dla których nowoczesne technologie nie stanowią żadnej bariery.
Socjalizacja ekonomiczna wtórna jest niezmiernie ważna, gdyż wiedza fi-nansowa zdobyta w dzieciństwie ulega pewnej deprecjacji wraz z upływem czasu ze względu na zmiany zachodzące w otoczeniu, szczególnie w gospodarce oraz w kanałach dystrybucji i różnorodności oferowanych produktów i usług finanso-wych (chociażby pojawienie się bankowości internetowej). Tym samym wiedza finansowa pozyskana w procesie socjalizacji pierwotnej w gospodarce centralnie planowanej nie jest adekwatna do specyfiki funkcjonowania instytucji finanso-wych obecnie74.
Ewolucja wiedzy ekonomicznej i w ślad za nią idąca konieczność zdoby-wania nowych umiejętności i korygozdoby-wania już pozyskanych jest kluczowym ar-gumentem przemawiającym za systematycznym aktualizowaniem i pogłębianiem wiedzy finansowej przez osoby w wieku 50+. Pozwoli to zwiększyć świadomość finansową i zarządzać finansami w sposób bardziej racjonalny przy wykorzysta-niu dostępnych produktów finansowych. Ze względu na fakt, że rodzina i rodzice oraz dziadkowie są bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na procesy socja-lizacji ekonomicznej dzieci, należy podkreślić fakt, że lepiej wykształcone osoby 50+ będą w stanie przekazywać swoje poprawne zachowania ekonomiczne kolej-nym pokoleniom.