2. Metodologia prowadzonych badań
2.3. Dobór próby
Momentem decydującym dla naszych badań, określającym w istocie dalsze możli-wości interpretacji, okazał się dobór próby. Niestety, ze względu na różną dostępność informacji na temat poszczególnych grup, niemożliwym okazało się zastosowanie jednej metody doboru próby. Byliśmy zmuszeni każdorazowo dobierać ją w odmien-ny sposób.
Badania przeprowadzone wśród pracowników naukowo-dydaktycznych objęły osoby zatrudnione w jednostkach prowadzących studia na kierunku politologia. Jest to zastrzeżenie niezwykle istotne, bowiem w badaniach w grupie respondentów zna-leźli się nie tylko politolodzy, określeni na podstawie deklarowanego w bazie „Nauka Polska” wykształcenia w zakresie nauki o polityce15, lecz także „niepolitolodzy”, za-trudnieni i wykładający na kierunku politologia. Co za tym idzie, prezentowane w tym tomie opinie należy przypisać nie tyle „politologom formalnym”, a więc osobom po-siadającym wykształcenie politologiczne, ile „politologom praktycznym”, w której to grupie, obok tych pierwszych, można nierzadko znaleźć osoby z wykształceniem historycznym, socjologicznym, prawniczym, fi lozofi cznym, ekonomicznym czy in-nym. Stąd też w dalszej części wywodu, tak jak to do tej pory bywało, dla tej grupy będziemy się posługiwać określeniem pracownicy naukowo-dydaktyczni.
Chcąc ustalić wielkość populacji pracowników naukowo-dydaktycznych, po-służyliśmy się informacjami – dostępnymi na stronach internetowych ośrodków prowadzących studia na kierunku politologia – dotyczącymi kadry zaangażowanej w prowadzenie zajęć. Niestety, ze względu na rozmaitość stosowanych rozwiązań informacyjnych funkcjonujących w polskich uczelniach, źródła te były różnorakie i niejednolite, jeśli chodzi o zawartość. Problemy, na jakie napotkaliśmy, były nastę-pujące:
(1) Część uczelni nie podaje w ogóle informacji na temat kadry naukowo-dy-daktycznej. Udało się ustalić takie dane dla 28 uczelni publicznych oraz 25 uczelni niepublicznych, co pozwala uznać, że braki w informacji na temat kadry naukowo- -dydaktycznej sięgają około 35% jednostek, jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę uczel-ni posiadających uprawuczel-nieuczel-nia do nauczauczel-nia politologii. Nie można z tego, rzecz jas-na, wyciągnąć wniosku co do odsetka pracowników naukowo-dydaktycznych, któ-rzy zostali pominięci. Wydaje się, że ze względu na fakt, iż uczelnie publiczne oraz duże uczelnie niepubliczne niemal bez wyjątku udostępniają informacje na temat kadry, spora część pracowników naukowo-dydaktycznych znalazła się w budowanej bazie danych oraz została objęta badaniem.
(2) Po drugie, strony internetowe różnią się, jeśli chodzi o zakres publikowanych informacji. W większości przypadków uczelni publicznych oraz dużych uczelni nie-publicznych dostępne były listy zatrudnionych pracowników
naukowo-dydaktycz-15 Przypomnijmy, że na początku 2010 roku w Polsce było 2026 osób zarejestrowanych w bazie
„Nauka Polska”, które posiadały kwalifi kację dyscypliny KBN „nauka o polityce” i które, na tej pod-stawie, zostały zaliczone przez nas do grupy politologów. Zarówno powody takiej decyzji, jak i samą procedurę przyporządkowania do grupy politologów zostały podane w: B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, P. Ścigaj, Kim jesteś, politologu?..., dz. cyt., s. 210–214.
nych, jednakże w przypadku 6 szkół odwzorowanie kadry nastąpiło na podstawie siatki zajęć. Rodzi to kłopot w postaci pominięcia osób w takiej siatce zajęć nie-obecnych16.
(3) Część pracowników naukowo-dydaktycznych dzieli swoje obowiązki pracy pomiędzy dwie lub więcej uczelni. W takich przypadkach zdecydowano arbitralnie zaliczyć takie osoby do grupy pracowników uczelni publicznych (jeśli drugi etat lub kolejne są pełnione w uczelniach niepublicznych) lub do uniwersytetów (jeśli dru-gi etat lub kolejne są pełnione w innych niż uniwersytety uczelniach publicznych).
Zdajemy sobie sprawę z problematyczności tego wyboru, jednak był on konsekwen-cją chęci uniknięcia sytuacji, w której jeden wykładowca wypełnia dwa lub więcej kwestionariuszy.
(4) Niektóre jednostki prowadzące studia politologiczne mają w swojej ofercie także inne kierunki studiów, co oznacza, że część pracowników takiej jednostki nie musi wcale prowadzić zajęć na politologii. Ze względu na trudność ustalenia takiej informacji dla każdego z zatrudnionych w jednostce postanowiliśmy wysłać kwe-stionariusze do wszystkich pracowników. Jest to uwaga ważna z tego względu, że warunkiem uzupełnienia kwestionariusza było prowadzenie zajęć na politologii, co – biorąc pod uwagę przedstawione kwestie – sprawia, że nie wszystkie osoby, do których zgłoszono się z prośbą o uzupełnienie kwestionariusza, mogły go wypełnić z powodów formalnych.
Przedstawione tu problemy pozwalają uznać, że sporządzona lista pracowników naukowo-dydaktycznych to tylko próba z ogółu osób prowadzących zajęcia na kie-runku politologia w Polsce. Procedura doboru tej próby, opisana wcześniej w tej książce, ma bez wątpienia sporo mankamentów, ale z uwagi na niedostępność innych źródeł pozwalających opisać populację wykładowców politologii, zdecydowano się na takie rozwiązanie.
Ostatecznie udało się ustalić listę zawierającą 1270 nazwisk pracowników na-ukowo-dydaktycznych, z czego 943 było pracownikami uczelni publicznych, a 327 pracownikami uczelni niepublicznych. Do wszystkich tych osób wysłano pocztą kwestionariusz ankiety z prośbą o uzupełnienie i odesłanie.
Uzyskano 299 zwrotów, co stanowi 23,7% ogółu osób, do których zwrócono się z prośbą o udział w badaniu. Częściej na prośbę o uzupełnienie kwestionariusza re-agowali pracownicy z uczelni publicznych, co nie musi być symptomatyczne. Nie wolno przecież zapominać, że ze względu na dużą dynamikę zmian na rynku eduka-cji niepublicznej osoby, do których się zwrócono, mogły nie spełniać warunku pro-wadzania zajęć na kierunku politologia. Mogło bowiem się okazać, że kierunek nie był już prowadzony, zaś uczelnia utrzymywała informację na temat kadry naukowej.
Przypomnijmy też, że część z pracowników naukowo-dydaktycznych zatrudnionych w uczelniach publicznych ma także etat lub prowadzi zajęcia na uczelniach niepub-licznych. Pozwala to uznać, że pracownicy uczelni niepublicznych też są odpowied-nio reprezentowani w zrealizowanej próbie (zob. Tabela 0.1).
16 W przypadku niektórych szkół siatka zajęć była ograniczona tylko do jednego semestru, co oznacza, że pracownicy prowadzący zajęcia w drugim semestrze nie zostali włączeni do badań.
Warto również zwrócić uwagę, że prawdopodobieństwo uzyskania zwrotu ty było zależne od liczby lat pracy w uczelni. Najchętniej, jak się okazało, w ankie-cie brali udział wykładowcy zatrudnieni w szkolnictwie wyższym dłużej niż 10 lat – stanowią oni około 62% respondentów. Co za tym idzie, udział w badaniu wzięli głównie pracownicy doświadczeni, „widzący” niejeden rocznik studentów gii, a przez to najpewniej potrafi ący spojrzeć na przekształcenia studiów politolo-gicznych z odpowiednim dystansem. Pozwala to żywić nadzieję, że pomimo niskie-go odsetka zwrotu uzyskane dane wiele powiedzą na temat opinii o politologii (zob.
Tabela 0.1).
Tabela 0.1. Rozkład cech społecznych i demografi cznych respondentów w grupie pracowników naukowo-dydaktycznych
Cecha Liczba respondentów %
Płeć Kobieta 87 28,90
Mężczyzna 212 70,76
Uczelnia Publiczna 255 84,72
Niepubliczna 44 14,95
Zajęcia na innych uczelniach w ogóle Tak 186 61,79
Nie 115 38,54
Etat na inne uczelni Tak 120 39,87
Nie 172 57,48
Liczba lat pracy jako wykładowca akademicki
0–5 lat 37 12,96
6–10 lat 77 25,58
11–20 lat 82 27,24
Powyżej 20 lat 103 34,22
Stopień naukowy Profesor zwyczajny 32 10,63
Profesor nadzwyczajny / doktor habilitowany
67 22,26
Doktor 200 66,45
Źródło: opracowanie własne.
Badania przeprowadzone wśród studentów politologii objęły studentów wszyst-kich lat wybranych uczelni publicznych i niepublicznych. Kwestionariusze rozpro-wadzano w kwietniu i maju 2011 roku, a więc w skład próby badawczej weszli stu-diujący politologię w semestrze letnim roku akademickiego 2010/2011.
W doborze próby wykorzystano elementy doboru kwotowego i losowego. Punk-tem wyjścia było określenie liczby uczelni, które wykazywały studentów politologii w roku akademickim 2009/2010 wraz z informacjami na temat liczby studentów stu-diujących na poszczególnych latach17. Określenie liczby uczelni wykazujących stu-dentów politologii w roku akademickim 2010/2011 było niemożliwe ze względu na brak danych. Co za tym idzie, dane z roku poprzedniego posłużyły do oszacowania rozkładu studentów politologii przy wzięciu pod uwagę rodzaju uczelni (publiczna/
17 Szkolnictwo wyższe: dane podstawowe. 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.
niepubliczna) oraz trybu studiów (stacjonarne/niestacjonarne). Uzyskane dane po-zwoliły oszacować odsetek studentów studiujących w roku akademickim 2009/2010 na studiach stacjonarnych na uczelniach publicznych, niestacjonarnych na uczelniach publicznych, stacjonarnych na uczelniach niepublicznych oraz niestacjonarnych na uczelniach niepublicznych. Wszystkie one były od tej pory traktowane jako odrębne kategorie, co oznacza, że do wielu uczelni przyporządkowano po dwie kategorie stu-diów politologicznych (stacjonarne i niestacjonarne).
Biorąc pod uwagę koszty badań, ustaliliśmy wielkość próby studenckiej na po-ziomie 1000 osób, po czym oszacowaliśmy odsetek studentów politologii z uwagi na rodzaj uczelni i tryb studiów. Z przyczyn organizacyjnych i kosztowych zdecydowa-liśmy także, że wielkość badanej grupy dla poszczególnej kategorii (wyróżnionej ze względu na tryb studiów) nie powinna być mniejsza niż 30 osób, co pozwoliło usta-lić liczbę 33 kategorii studiów politologicznych, w których należało przeprowadzić badania. Następnie obliczono liczbę grup (trzydziestoosobowych lub więcej), która powinna zostać przebadana, tak aby odzwierciedlić rozkład studentów politologii ze względu na rodzaj uczelni i tryb studiów. Ostateczną zakładaną strukturę próby obrazuje Tabela 0.2.
Tabela 0.2. Struktura próby badawczej dla zbiorowości studentów politologii z uwzględnieniem rodzaju uczelni oraz trybu studiów
Rodzaj uczelni
Studia stacjonarne Studia niestacjonarne Liczba
respondentów
Liczba kategorii Liczba respondentów
Liczba kategorii
Uczelnie publiczne 404 13 210 7
Uczelnie niepubliczne 72 3 314 10
Źródło: opracowanie własne.
W celu ustalenia jednostek prowadzących studia politologiczne, w których zosta-ną przeprowadzone badania, posłużono się losowaniem. Operat losowania składał się ze 132 kategorii studiów politologicznych, w tym: 28 studiów stacjonarnych na uczelniach publicznych, 28 studiów niestacjonarnych na uczelniach niepublicznych, 32 studiów stacjonarnych na uczelniach niepublicznych oraz 44 studiów niestacjo-narnych na uczelniach niepublicznych. Dla każdej z kategorii wylosowano odpo-wiednią liczbę grup badawczych, zgodnie z danymi przedstawionymi w Tabeli 0.2.
W wybranych ośrodkach Autorzy przeprowadzali badania bezpośrednio lub po-średnio z pomocą wybranych pracowników naukowo-dydaktycznych, do których wysłano kwestionariusze ankiety dla studentów z instrukcją ich przeprowadzenia, tak aby zachować przyjęte założenia wobec próby badawczej. Stopień realizacji pró-by oraz dane szczegółowe prezentują Tabele 0.3 i 0.4.
Tabela 0.3. Rozkład zrealizowanych kwestionariuszy wśród studentów politologii z uwzględnieniem rodzaju uczelni oraz trybu studiów
Rodzaj uczelni (P/N)
Tryb studiów
(S/NS)
Nazwa uczelni Liczba
zrealizo-wanych kwe-stionariuszy N NS Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej 10
P S Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 33
N S Wyższa Szkoła Komunikacji Społecznej w Gdyni 15
P NS Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach 31
N NS Krakowska Akademia im. Andrzeja F. Modrzewskiego 31
N S Wyższa Szkoła Filozofi czno-Pedagogiczna „Ignatianum” w Krakowie 31
P S Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie 31
P S Uniwersytet Jagielloński 31
P NS Uniwersytet Jagielloński 31
P NS Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 13
P S Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 49
N NS Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi 23
P S Uniwersytet Łódzki 39
N S Wyższa Szkoła Biznesu – National Louis University w Nowym Sączu 25
N NS Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu 31
N NS Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu 30
P S Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu 30
N NS Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku 27
P NS Uniwersytet Rzeszowski 32
P S Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu 33
P S Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu
31
N NS ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie 31
N NS Collegium Civitas w Warszawie 17
P NS Uniwersytet Warszawski 31
P S Uniwersytet Warszawski 31
P S Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 32
P NS Uniwersytet Wrocławski 31
P S Uniwersytet Wrocławski 31
P S Uniwersytet Zielonogórski 28
N NS Wyższa Szkoła Zarządzania i Finansów we Wrocławiu 29
N NS Wyższa Szkoła im. Bogdana Jańskiego w Warszawie/Krakowie 31
P S Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie 31
N NS Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji w Chełmie
26
Ogółem 956
N – uczelnia niepubliczna, NS – studia niestacjonarne, P – uczelnia publiczna, S – studia stacjonarne Źródło: opracowanie własne.
Tabela 0.4. Rozkład cech społecznych i demografi cznych respondentów w grupie studentów politologii
Cecha Liczba respondentów %
Płeć Kobieta 506 52,93
Mężczyzna 450 47,07
Wiek Poniżej 25. roku życia 716 74,89
25. rok życia i więcej 240 25,10
Wielkość miasta Do 50 tys. 77 8,05
Od 50 tys. do 200 tys. 290 30,33
Od 200 tys. do 500 tys. 133 13,91
500 tys. i więcej 455 47,59
Źródło: opracowanie własne.
Trzecią zbiorowością, która wzięła udział w badaniu, byli absolwenci polito-logii – grupa ta ukończyła studia po 1990 roku. Przypomnijmy, że według danych Głównego Urzędu Statystycznego w latach 1990–2009 politologię ukończyło nieco ponad 120 tys. osób (nie licząc absolwentów studiów uzupełniających magisterskich, którzy nie są wykazywani w statystykach)18. Niestety, stworzenie operatu losowania dla takiej grupy okazało się niemożliwe. Nie ma bazy absolwentów politologii, z któ-rej można by skorzystać, podobnie jak nie ma bazy absolwentów studiów w Polsce w ogóle. Również niemożliwe do spełnienia okazały się podjęte próby stworzenia takiej bazy poprzez zdobycie informacji na temat absolwentów politologii, włącznie z prośbami kierowanymi do jednostek prowadzących studia o udostępnienie danych absolwentów. Ze względu na ochronę danych osobowych list takich nie udało się stworzyć. Dodatkowym utrudnieniem okazały się także konsekwencje przekształ-ceń uczelni wyższych w ostatnich dwóch dekadach, a szczególnie rozwiązywanie uczelni, łączenie ich oraz inne formy organizacyjnych przekształceń wewnętrznych, które znacząco ograniczają, a niekiedy wprost uniemożliwiają dotarcie do jednostki będącej spadkobiercą dawnych uczelni prowadzących politologię.
Mając te problemy na uwadze, zdecydowaliśmy się w doborze próby zastoso-wać metodę kuli śnieżnej. W tym celu zwróciliśmy się, wraz z najbliższymi współ-pracownikami, do znanych sobie absolwentów politologii z prośbą o wypełnienie kwestionariusza ankiety oraz przesłanie czystego formularza do innych absolwentów politologii – znanych tej osobie – także z prośbą, aby po uzupełnieniu przesłali go do kolejnych absolwentów itd. Jednocześnie zwróciliśmy się do osób deklarujących wykształcenie politologiczne (w przypadkach, w których udało się to ustalić) na po-pularnych portalach społecznościowych o udział w badaniu i przesłanie kwestiona-riusza do znanych respondentom absolwentów politologii19. Ostatecznie udało się
18 B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, P. Ścigaj, Political Science in Poland within 1989–2009..., dz.
cyt., s. 19–20.
19 W tym celu zespół rozesłał ok. 700 wiadomości do absolwentów politologii na portalach: http://
www.nasza-klasa.pl, http://www.facebook.pl, http://www.goldenline.pl.
zebrać 538 uzupełnionych kwestionariuszy. Rozkład cech socjometrycznych pośród tej zbiorowości obrazuje Tabela 0.5.
Tabela 0.5. Rozkład cech respondentów w grupie absolwentów politologii
Cecha Liczba respondentów %
Płeć Kobieta 298 55,39
Mężczyzna 240 44,61
Wiek Poniżej 30. roku życia 396 73,61
Między 30. a 39. rokiem życia 108 20,07
40. rok życia i powyżej 34 6,32
Uczelnia Publiczna 374 69,52
Niepubliczna 158 29,37
Wielkość miasta Do 50 tys. 80 14,87
Od 50 tys. do 200 tys. 68 12,64
Od 200 tys. do 500 tys. 78 14,50
500 tys. i więcej 310 57,62
Tryb studiów Stacjonarne 290 53,90
Niestacjonarne 242 44,98
Czas ukończenia studiów Do 5 lat temu 434 80,67
Od 6 do 10 lat temu 72 13,38
Powyżej 10 lat temu 28 5,20
Poziom wykształcenia polito-logicznego
Licencjat 212 39,41
Magisterium 310 57,62
Doktorat 16 2,97
Źródło: opracowanie własne.
Zwraca uwagę fakt, że pomimo zastosowania metody kuli śnieżnej w doborze pró-by, wraz z jej licznymi ograniczeniami (w szczególności niereprezentatywnością20), udało się uzyskać strukturę grupy respondentów, która w pewnym stopniu powiela ce-chy społeczne i demografi czne studentów, jeśli chodzi o płeć oraz wielkość miasta.
W przypadku płci różnica między grupami studentów i absolwentów jest nieduża i sięga ledwie 2,5% na korzyść kobiet w grupie absolwentów. W przypadku wielkości miasta, w jakim odbierane było politologiczne wykształcenie, różnice są większe. Wyraźnie nadreprezentowani są absolwenci politologii z miast powyżej 500 tys., zaś wyraźnie niedoreprezentowani – absolwenci politologii z miast między 50 a 200 tys. Nie musi to być jednak wcale problemem, zwłaszcza jeśli przyjmiemy, że prawdopodobieństwo ukończenia politologii w mieście powyżej 500 tys. maleje wraz z upływem kolejnych lat. Powodem tego jest, rzecz jasna, sytuacja, w której na początku XXI wieku w mniej-szych miejscowościach otwierane są kolejne jednostki kształcące politologów21.
20 M. Szreder, Metody i techniki sondażowych badań opinii, Warszawa 2004, s. 60–61.
21 O procesie i tendencjach w przyroście uczelni posiadających kierunek politologia pisaliśmy w to-mie pierwszym publikacji Kim jesteś, politologu?; B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, P. Ścigaj, Kim jesteś, politologu?..., dz. cyt., s. 171–174.
Niestety, mimo starań nie udało się dotrzeć do dużej grupy respondentów koń-czących politologię na początku lat 90. i obecnie mających więcej niż 40 lat. Liczba 34 kwestionariuszy jest tu zdecydowanie niezadowalająca i w dużym stopniu ograni-cza porównania w zakresie wieku w grupie absolwentów. Nieco lepiej wygląda sto-sunek osób w przedziałach wieku poniżej 30. i między 30. a 39. rokiem życia, choć i tu przewaga pierwszej grupy jest znacząca. Pozwala to uznać, że głos absolwentów w naszych badaniach należy głównie do osób, które w chwili badania nie miały jesz-cze 30 lat, a więc najpewniej wykształcenie odebrały w ostatnich latach.
Ostatecznie udało się uzyskać 1793 wypełnione kwestionariusze, w tym 299 od pracowników naukowo-dydaktycznych, 956 od studentów oraz 538 od absolwentów.
Na zakończenie tej części warto jeszcze jedną rzecz wyraźnie podkreślić. Mając na względzie fakt, że badania zostały przeprowadzone w trzech różnych grupach przy wykorzystaniu trzech zasadniczo zgodnych, lecz jednak częściowo różniących się kwestionariuszy ankiety, w nieco różnym czasie oraz przy wykorzystaniu innych metod szacowania i doboru próby, należy pamiętać, że uzyskanych wyników nie wolno ekstrapolować na całe zbiorowości pracowników naukowo-dydaktycznych, absolwentów i studentów. Prezentowane tu dane to tylko opinie respondentów i tak też będą przedstawiane. Innymi słowy, wszelkie sformułowania, takie jak „w opinii absolwentów”, należy odczytywać jako skrót dla wyrażenia „w opinii absolwentów, którzy wzięli udział w badaniu”. Jak już wspomnieliśmy, uzyskane próby nie są re-prezentatywne z różnych względów i nie wolno, co za tym idzie, dokonywać uogól-nień sięgających poza przebadany zbiór osób. Ponadto, ze względu na inną strukturę narzędzia badawczego zastosowanego w poszczególnych kategoriach respondentów oraz niekiedy różne brzmienie pytań, nie wszystkie dane zawarte w tym tomie mogą być porównywane.