Narzędzia badawcze i czas trwania badań

Badania zostały przeprowadzone na podstawie trzech częściowo pokrywających się kwestionariuszy ankiety, zawierających głównie pytania zamknięte. Nie były one identyczne z uwagi na kategorie respondentów, nieco odmienne cele badania i zakres informacji, jaki chcieliśmy pozyskać. Kwestionariusze adresowane do studentów i absolwentów zawierały wyłącznie pytania dotyczące wyobrażeń na temat studiów politologicznych, zaś kwestionariusz skierowany do pracowników naukowo-dydak-tycznych obejmował także wiele pytań dotyczących opinii na temat politologii jako dyscypliny naukowej.

Spośród problemów szczegółowych dotyczących wyobrażeń na temat studiów politologicznych do najważniejszych należały: (a) motywacje stojące za podjęciem studiów politologicznych, (b) opinie na temat jakości kształcenia na studiach poli-tologicznych, (c) wzajemne postrzeganie kategorii badanych, a więc wyobrażenia studentów i absolwentów odnośnie do pracowników naukowo-dydaktycznych, i od-wrotnie, (d) opinie na temat możliwości i ograniczeń, jakie na rynku pracy daje wy-kształcenie politologiczne, (e) opinie na temat zalet i wad studiowania politologii, (f) stosunek do treści programowych realizowanych na kierunku politologia, a tak-że opinie na temat poszczególnych zagadnień w nim obecnych, (g) opinie na temat prestiżu kierunku studiów. Wszystkie one znalazły odzwierciedlenie w kwestiona-riuszach ankiet skierowanych do absolwentów, studentów i pracowników naukowo--dydaktycznych (zob. Aneks I, II oraz III).

Kwestionariusz ankiety skierowany do pracowników naukowo-dydaktycznych został poszerzony o zagadnienia dotyczące politologii jako dyscypliny naukowej, co znalazło wyraz w następujących kwestiach szczegółowych: (a) w opiniach na te-mat obszarów zainteresowań naukowo-badawczych pracowników, (b) deklaracjach odnośnie do wykorzystywanych podejść badawczych, (c) deklaracjach na temat sto-sowanych metod badawczych, (d) deklaracjach dotyczących tożsamości pracownika naukowo-dydaktycznego, określonej przez autoidentyfi kację z politologiem lub spe-cjalistą z zakresu innych dyscyplin.

Przedstawione problemy posłużyły do stworzenia szczegółowych pytań zawar-tych w kwestionariuszach. Ich treść i forma zostały podyktowane, o czym już wspo-minaliśmy, wnioskami przedstawionymi w tomie pierwszym Kim jesteś, politologu?

Aby sprawdzić trafność narzędzi w lutym i marcu 2011 roku przeprowadzono pilotaż wśród studentów i absolwentów wybranych uczelni w Krakowie, Przemyślu i Zielonej Górze. W tym samym okresie przeprowadzono również pilotaż kwestio-nariusza ankiety skierowanego do pracowników naukowo-dydaktycznych w grupie wybranych 32 pracowników z całej Polski. Uzyskane wyniki pozwoliły wykluczyć

część pytań cechujących się niską trafnością oraz przeformułować te, które według respondentów były niezrozumiałe lub niejasne. Poprawione kwestionariusze posłu-żyły do przeprowadzania właściwych badań. W ostatecznym kształcie zostały one zamieszczone w Aneksie III.

Badania przeprowadzono w okresie od kwietnia do końca sierpnia 2011 roku, przy czym czas ten był różny dla każdej z kategorii respondentów. W przypadku pracowników naukowo-badawczych kwestionariusze rozesłano na początku kwiet-nia 2011 roku i oczekiwano na ich zwrot do końca sierpkwiet-nia. W przypadku studentów badania były prowadzone w kwietniu i maju 2011 roku. W przypadku absolwen-tów kwestionariusze były rozprowadzane w okresie od kwietnia do końca sierpnia 2011 roku.

Sposób realizacji kwestionariuszy był różny w zależności od zbiorowości. Aby dotrzeć do możliwie największej liczby pracowników naukowo-dydaktycznych, rozproszonych po całym kraju, zdecydowano się na zastosowanie ankiety poczto-wej. Niebagatelny wpływ na tę decyzję miały także szacowane koszty badań, które w przypadku ankiety pocztowej są niższe aniżeli dla kwestionariusza wywiadu. Nie-stety, o czym będzie także mowa dalej, wybór ankiety pocztowej wiąże się z wieloma problemami, do których należy zaliczyć przede wszystkim: niewielki odsetek zwro-tów, długi czas realizacji, brak kontroli nad respondentem, jeśli chodzi o wypełnienie kwestionariusza, oraz brak możliwości wyjaśniania sensu pytań¹³. Wszystkie te prob-lemy pojawiły się w naszych badaniach, o czym będziemy niekiedy przypominać przy okazji interpretacji wyników.

Wśród studentów kwestionariusze ankiety realizowane były w sposób bezpo-średni przez członków zespołu lub wybrane osoby w poszczególnych jednostkach prowadzących studia politologiczne, które zgodziły się nam pomóc. Pozwoliło to na szybkie przeprowadzenie badań i zebranie wyników; jednak fakt, iż była to ankieta pod nadzorem, mógł negatywnie wpływać na szczerość uzyskiwanych odpowiedzi, o czym także warto pamiętać przy interpretacji wyników.

W przypadku absolwentów kwestionariusze były rozprowadzane zarówno za po-mocą poczty tradycyjnej, jak i elektronicznej, powielając zalety i wady takiej proce-dury wskazane dla grupy wykładowców.

Trzeba niniejszym mocno podkreślić, że zdecydowana większość zadawanych w ankietach pytań odnosiła się do poziomu pomiaru nominalnego lub porządkowego.

W konsekwencji nie wiemy wiele na temat stopnia intensywności poszczególnych ocen. Nie znamy siły deklarowanych wyborów, nie potrafi my też powiedzieć dużo o faktycznych odległościach między poziomami pomiaru poszczególnych zmien-nych. Wspominamy o tym, aby uzasadnić celowy wybór ograniczający nasze dalsze analizy jedynie do opisu rozkładu odpowiedzi na poszczególne pytania, bez zastoso-wania bardziej subtelnych i złożonych narzędzi statystycznych. Te bowiem, w przy-padku pomiaru na poziomie nominalnym i porządkowym, powinny być stosowane szczególnie ostrożnie – o czym warto pamiętać¹⁴.

13 F. Sztabiński, Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Warszawa 1997, s. 48–49.

14 J. Buttolph Jonhson, H.T. Reynolds, J.D. Mycoff, Metody badawcze w naukach politycznych, Warszawa 2010, s. 119–122; G.A. Ferguson, Y. Takane, Analiza statystyczna psychologii i pedagogice,

Ponadto, chcąc zachować przejrzystość i jasność wypowiedzi, zdecydowaliśmy się, na tyle, na ile jest to możliwe, zrezygnować z technicznego języka opisu wyni-ków badań empirycznych i ich interpretacji. Przykładem takiego postępowania może być posługiwanie się przez nas w dalszych rozważaniach pojęciami „pytań” i „odpo-wiedzi” zamiast „zmiennej” i „wartości zmiennej”.

Dodajmy jeszcze, gwoli przejrzystości wywodu, że w dalszych rozważaniach bę-dziemy wielokrotnie odwoływać się do treści stawianych w ankietach pytań. Z tego względu będziemy stosować skróty odnoszące się do pytań w poszczególnych kwe-stionariuszach, w których liczba naturalna będzie oznaczała numer pytania, zaś wiel-kie litery będą się odnosić do rodzaju kwestionariusza (np. „1ST” będzie oznaczać pierwsze pytanie w ankiecie skierowanej do studentów, „2AB” – drugie pytanie w ankiecie skierowanej do absolwentów, „3WYK” – trzecie pytanie w ankiecie skie-rowanej do wykładowców; wszystkie ankiety zamieszczono w Aneksie I).

Świadomość granic możliwości interpretacyjnych zastosowanych narzędzi po-zwala podkreślić wyraźnie, że nasze badania mają, w pierwszej kolejności, cel eks-ploracyjny. Innymi słowy, pragniemy w tej pracy zdać wstępne sprawozdanie z opinii na temat politologii, jaką mają badani pracownicy naukowo-dydaktyczni, absolwen-ci oraz studenabsolwen-ci.

Sformułowane supozycje na wskazany niniejszym temat nie są wyczerpujące ani też nie towarzyszą im zadowalające uzasadnienia każdej wysuniętej hipotezy.

Upraszczamy zatem, decydując się na szkicowe przedstawienie tego, co sądzimy o swojej dyscyplinie. Ten brak ostatecznych odpowiedzi w odniesieniu do pytania o to, kim jesteśmy jako politolodzy, nie powinien być przyczyną zniechęcenia; brak precyzyjnego i pełnego wyjaśnienia nie oznacza impasu. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest złożoność problemów, które usiłujemy tutaj rozwiązać.

Co więcej, wykorzystywana przez nas metoda badań sondażowych – zawodna i obciążona uzasadnionymi wątpliwościami – wzmacnia w ludziach przekonanie, że opinia to coś, co można dokładnie zlokalizować i wydobyć z innych za pomocą pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety. A przecież opinia to nie krótkotrwała

„rzecz”, lecz proces myślenia, kształtowany przez stałe nabywanie wiedzy oraz ak-tywne zadawanie pytań, dyskusję i spór. Pytanie może wyzwalać opinię, ale może ją także modyfi kować i zmieniać. Lepiej byłoby powiedzieć, że respondenci nie tyle mają opinię, ile raczej są zaangażowani w „opiniowanie”. Uzyskiwane w ten spo-sób „dane” stają się rodzajem rzeczywistości wyższej; albo mówiąc inaczej, stają się „prawdą”, która wszak może budzić podejrzenie kuglarskiej powierzchowności.

Mimo wskazanych ułomności i niewystarczalności sondażowej metody – nie można się bez niej obejść, ponieważ dzięki niej możliwe jest poruszanie się po polu minowym niepewności. Podjęliśmy to ryzyko!

Warszawa 2003; R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa 1985, s. 42–86; M. Nawojczyk, Przewodnik po statystyce dla socjologów, Kraków 2004, s. 37–51; G. Wieczorkowska, P. Kochański, M. Eljaszuk, Statystyka. Wprowadzenie do analizy danych sondażowych i eksperymentalnych, Warszawa 2004, s. 35–44.