Każde działanie selekcyjne komisji poborowych powoduje, że wyłoniona zbiorowość różni się od populacji pierwotnej. Próba przestaje tym samym mieć charakter losowy, a staje się próbą obciążoną. Parametry obliczane z takiej próby mogą być wykorzystywane jedynie po uwzględnieniu licznych zastrzeżeń. Trzeba liczyć się z tym, średnia obli−
czona na podstawie wyselekcjonowanych rekrutów będzie znacząco zawyżona w sto−
sunku do średniej obliczonej na podstawie ogólnej populacji poborowych. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, działa minimalna granica wzrostu powodująca usunięcie z próby osób mierzących mniej niż 153,3 cm. Po drugie, wzrost rekrutów zawyża dyskwalifikowanie osób chorych. Jeśli – a jest to wielce prawdopodobne – istniał związek pomiędzy wzrostem a chorobą uwalniającą od służby wojskowej, to średnia wyselekcjonowanych rekrutów ulega kolejnemu zawyżeniu. Wyrobienie sobie poglądu na to w jaki sposób dobór wojskowy zniekształcał średni wzrost rekrutów jest w naszym wypadku istotne, bowiem jednym z głównych źródeł są sprawozdania z po−
borów dotyczące rekrutów. Jeśli dobór byłby wysoce selektywny, to zmiany wzrostu rekrutów mogłyby mieć inny kierunek niż zmiany średniej w populacji poborowych i dane o rekrutach należałoby całkowicie zdyskwalifikować. Z tego co powiedziano wyżej o trybie poboru wynika jednak, że dobór miał charakter selekcji słabej112. Nie zwalnia to jednak od dokładniejszej analizy mechanizmu doboru wojskowego, tym bardziej, że wątpliwości w tej kwestii zgłaszał autor tej miary co Jan Czekanowski113.
Jan Czekanowski nie korzystał w swych badaniach z danych dotyczących wzros−
tu rekrutów publikowanych w statystycznych przeglądach gubernialnych (obzorach).
Jak już wspomniano, podejrzewał, że rosyjskie władze miały inklinacje do wybierania osób najwyższych. Wniosek ten Czekanowski oparł na porównaniu danych o wzroś−
cie i wskaźniku czołowym żołnierzy rosyjskich. Przyjmując – zgodnie z ówcześnie obowiązującą teorią – istnienie związku między cechami taksonomicznymi a wzros−
tem, dowodził nadwyżki wśród rekrutów niektórych grup rasowych, nadwyżki nie uzasadnionej faktycznymi stosunkami etnicznymi panującymi na terenie, na którym poboru dokonywano. Czekanowski nie brał udziału w pracach rosyjskich komisji poborowych (w każdym razie nie widać tego w jego tekstach), ani nie badał procedury poboru, a pogląd na wykrzywienie charakterystyki rekrutów przez dobór wojskowy wyrobił sobie na podstawie rutyny komisji poborowych Wojska Polskiego po 1919 roku.
Być może więc nie zdawał sobie sprawy z konsekwencji utrzymywania w armii rosyjskiej przed I wojną światową archaicznej procedury losowania. O ile bowiem pobór w odro−
111 Program najpierw oblicza stosowany w naukach doświadczalnych parametr FWHM (Full width at half maximum), od którego przechodzi się do odchylenia standardowego wzorem FWHM/2,3548.
112 Przez selekcję słabą rozumiem dobór polegający jedynie na odrzuceniu osób nie spełniających kryteriów zdrowotnych. Przez selekcję silną natomiast rozumiem w tej pracy wybór ze zbiorowości poborowych osób najlepiej nadających się do służby wojskowej.
113 Czekanowski 1930.
dzonej Rzeczypospolitej polegał na przydzieleniu poborowym odpowiedniej kategorii zdrowotnej i dopiero później podjęciu decyzji o ich wcieleniu lub nie (selekcja silna), o tyle u Rosjan – o czym już wiemy - decydowało losowanie (selekcja słaba). Tylko jednostki w rażący sposób fizycznie nie nadające się do służby były odrzucane.
Pozostali byli wcielani w szeregi. Wynika stąd, że rosyjski dobór wojskowy w znacznie mniejszym stopniu modyfikował zbiorowość pod względem fizycznym niż polski.
Obserwacja Czekanowskiego, że władze rosyjskie preferowały poborowych wyższych, podczas gdy władze polskie bazowały na ocenie ogólnej sprawności fizycznej oparty jest więc na nieporozumieniu. Fakt, że żołnierze w Wojsku Polskim badani przez Jana Mydlarskiego w trakcie wojskowego zdjęcia antropologicznego byli niżsi od żołnierzy armii rosyjskiej był wynikiem nie doboru wojskowego, lecz wpływu I wojny światowej, która spowodowała obniżenie się wzrostu całej populacji dawnego Królestwa Polskiego114.
Obserwacje dotyczące wskaźnika czołowego żołnierzy armii rosyjskiej (dane Biruli-Białynickiego) mające potwierdzać, że dobór był niereprezentatywny nie dają się utrzymać w świetle dzisiejszej wiedzy na temat dziedziczenia cech antropologicznych.
Tak zwana lwowska szkoła antropologiczna, której Czekanowski był twórcą, opierała się na założeniu dziedziczenia zespołów cech rasowych, wśród których był także wzrost115. Jej podstawy teoretyczne zostały zakwestionowane w ostatnim półwieczu XX wieku przez teorie populacyjne116. Fakt występowania określonych cech wskaźnika twarzowego i wzrostu nie może być przyjmowany jako koronny dowód wykrzywienia w doborze próby. Nie ulega oczywiście wątpliwości, że dobór wojskowy zmienia charakterystykę populacji, a jej średniego wzrostu w szczególności, ale nie musi to wcale oznaczać świadomego preferowania poborowych o wysokim wzroście117. W świetle omówionej poprzednio praktyki prac komisji poborowych, nie wydaje się jednak, by wojsko w sposób świadomy dążyło do maksymalizacji wzrostu. Zresztą podwyższenie norm kontyngentowych po 1892 roku, a szczególnie po 1904 roku, nie pozwalało na takie kombinacje. W sumie więc dane dotyczące rekrutów mogą zostać wykorzystane jako informacja nie tyle o średnim wzroście, co o zmianach jego kierunku. Rzecz jasna należy je skonfrontować z danymi odnoszącymi się do ogółu poborowych. Taką właśnie konfrontacją się teraz zajmiemy.
Pogląd na siłę działania doboru wojskowego daje zestawienie średniego wzrostu ogółu poborowych i wyselekcjonowanych rekrutów w przebadanych powiatach.
Działanie doboru wojskowego widać porównując średnie z kolumny „pobo−
rowi” i „rekruci”. Ci ostatni w każdym przekroju byli wyżsi od poborowych, jednak różnica wyraźnie zmalała począwszy od przekroju 1892. O ile w przekroju 1876 przekraczała ona 1 cm, o tyle od przekroju 1892 zmniejszyła się do 0,4−0,8 cm.
Porównanie kolumn obrazujących wzrost rekrutów ze wzrostem poborowych
114 Zob. niżej, rozdział IV.
115 U podstaw tego założenia leży teza o plejotropii, czyli zależności kilku cech (zespołu) od pojedyncze−
go genu. Jego wystąpienie w DNA powoduje więc wystąpienie u osobnika tych kilku cech. Zmienność rasowa jest w tej koncepcji efektem mieszania się ras, a charakterystykę rasową osobnika (bo osobnik jest przedmiotem badania, a nie populacja) można uchwycić badając skład procentowy cech rasowych.
116 Bielicki 2005.
117 Również w Wojsku Polskim średnia rekrutów była wyższa od średniej poborowych, Mydlarski 1931.
Wyraźnie i w sposób statystycznie istotny niżsi od rekrutów byli natomiast poborowi skierowani do pospolitego ruszenia II kategorii, zwolnieni definitywnie od powinności wojskowej oraz odroczeni. W dwóch ostatnich kategoriach znaleźli się poborowi o wzroście niższym od wymaganej normy. Widać to po wysokich wartościach odchylenia standardowego. Różnica średniego wzrostu pomiędzy rekrutami i poborowymi zakwalifikowanymi do pospolitego ruszenia II kategorii potwierdza hipo−
przeznaczonych do pospolitego ruszenia I kategorii - a więc fizycznie zdrowych, nie przyjętych do wojska z powodu wypełnienia kontyngentu – dowodzi, że komisje pobo−
rowe nie wykraczały w poszukiwaniu zdrowych kandydatów na żołnierzy poza przepisy nakazujące honorowanie kolejności numerów losowania. We wszystkich przekrojach począwszy od 1892 żołnierze pospolitego ruszenia I kategorii byli wyżsi od rekrutów. Gdyby komisje rzeczywiście poszukiwały najwyższych, jak to sugerował Jan Czekanowski, wówczas między obu grupami winna wystąpić różnica średnich na korzyść rekrutów.
* Ogół poborowych, włącznie z wykreślonymi z list, odesłanymi na badania kontrolne. Dlatego liczba osób z pozostałych kolumn nie sumuje się do wykazanej kolumnie „Poborowi”.
** Podział pospolitego ruszenia na kategorie wprowadzono dopiero od przekroju chronologicznego 1892.
a. 5 powiatów: warszawski, kozienicki, łódzki, kaliski, szczuczyński.
b. 4 powiaty: warszawski, kozienicki, sieradzki, szczuczyński.
c. 9 powiatów: radzyński, łódzki, grójecki, kozienicki, łomżyński, radzymiński, warzawski, szczu−
czyński, kolneński.
d. 8 powiatów: łódzki, grójecki, kozienicki, łomżyński, lubartowski, radzymiński, warszawski.
e. 5 powiatów: grójecki, łódzki, lubelski, szczuczyński, warszawski
f. 11 powiatów: warszawski, grójecki, kaliski, kolneński, kozienicki, nowomiński, płoński, pułtuski, radzymiński, turecki, wysoko-mazowiecki i miasto Warszawa.
Tablica II.4. Wzrost 21-letnich poborowych w wybranych powiatach Królestwa Polskiego 1876-1913 (średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, liczebność).
Okres Miernik Poborowi* Rekruci Pospolite ruszenie I kategorii
− średnia arytmetyczna, SD − odchylenie standardowe, N − liczba obserwacji
tezę o wyraźnym związku między zachorowalnością a wzrostem. Im wyższy wzrost tym mniejsze prawdopodobieństwo choroby zwalniającej od wojska.
Jeśli przyjrzymy się kierunkowi zmian średniego wzrostu poborowych i rekrutów, to zauważymy, że nie zawsze są one ze sobą zgodne. Spadek wzrostu rekrutów między 1876 a 1882 nie znajduje potwierdzenia w przypadku poborowych. Z kolei w sytuacji, gdy zgadza się kierunek zmian, nie zawsze zgadza się ich siła. Między 1882 a 1892 wzrost poborowych podniósł się o 1,4 cm, tymczasem średnia dla rekrutów wzrosła tylko o 0,6 cm. Zjawisko to da się wyjaśnić silniejszym dorastaniem najniższych spośród poborowych. Jak jednak wytłumaczyć zmiany w przekroju 1902−1908, gdy wzrost rekrutów podnosił się wyraźniej niż wzrost poborowych?
Wydaje się, że zmiany średniego wzrostu rekrutów dobrze odzwierciedlają rzeczywiste procesy zachodzące w populacji 21−letnich mężczyzn jedynie wówczas, gdy średni wzrost poborowych zmnienia się znacznie, tak jak w przekrojach 1882−1892 i 1892−1902. Jeśli zaś wśród poborowych zmiany są nieduże, wówczas kierunek ewolucji średniej dla rekrutów odzwierciedla przede wszystkim różnice w składzie stających do poboru (mniejszy lub większy odsetek Żydów) i dokładność ich selekcji.